Ένας λησμονημένος «εθνικός» ποιητής

Ο Αχιλλέας Παράσχος (1838-1895) είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα δύο αλληλένδετων φαινομένων στην ιστορία της λογοτεχνίας τα οποία αναφέρονται: στη σχετικότητα της αξίας και στην ισχύ του χρόνου. Και τα δύο ανήκουν στο πεδίο της σύνθετης διαδικασίας που ονομάζεται «πρόσληψη». Η διαδικασία αυτή δεν περιλαμβάνει απλώς τις εξωτερικές αντιδράσεις στην εμφάνιση ενός λογοτεχνικού έργου, τα στοιχεία δηλαδή εκείνα που συγκροτούν τη συγκυριακή υποδοχή του, αλλά εμπλέκεται στην ίδια την κοινωνική μορφή που παίρνει η υπόστασή του και στη διαρκώς μεταλλασσόμενη υλοποίηση του περιεχομένου του. Γι’ αυτό θεωρούμε ότι η «τύχη» ενός έργου στη μακρά διάρκεια της ιστορίας δεν είναι ποτέ εγγυημένη. Ο Αχιλλέας Παράσχος ήταν στην εποχή του διάσημος ποιητής που συγκινούσε το κοινό του. Είχε εκτόπισμα εθνικού ποιητή που έζησε μόνο με την τέχνη και για την τέχνη, με ευρεία απήχηση και μακρόχρονη παρουσία στην Αθήνα του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία 1870-1880. Τυπικός εκπρόσωπος της αθηναϊκής ρομαντικής σχολής, κατόρθωσε να συνεπάρει το κοινό του με την ακατάσχετη ρητορεία του και την εξωφρενική μεγαληγορία του. Εδώ και πολλές δεκαετίες (που μάλλον ξεπερνούν τον αιώνα) έχει ξεχαστεί, τα ποιήματά του δεν έχουν αναγνώστες και τα βιβλία του τα βρίσκει κανείς πιο εύκολα στα παλαιοπωλεία. Ο Κ. Θ. Δημαράς στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ήδη από το 1948, εξέφρασε με απόλυτη σαφήνεια την ετυμηγορία της Ιστορίας: «Ὁ Ἀχ. Παράσχος δὲν ἐξέφυγε κανέναν ἀπὸ τοὺς κινδύνους τοῦ ρωμαντισμοῦ· καθὼς μάλιστα ἐπέζησε πέρα ἀπὸ τὸ τέρμα τῆς ρωμαντικῆς περιόδου τῆς λογοτεχνίας μας, ἡ φωνή του μᾶς ξαφνίζει σὰν βγαλμένη παράφωνα. Εἶναι ὁ κατεξοχήν, ὁ ἀνεπιφύλακτα ρωμαντικὸς ποιητής μας: κανένας συγκρατημός, καμιὰ ἀμφιβολία [...] Ὅλα τὰ μεγάλα θέματα συγκινοῦν τὴν ἄφθονη παραγωγή του, ὅλα φουσκώνουν καὶ ξεφουσκώνουν μέσα σ’ ἕναν κόσμο ἀπὸ λέξεις· [...] Μεγαλόστομος, ἐνθουσιώδης, χωρὶς ἔρεισμα, σπαταλοῦσε ὅσα τοῦ πρόσφερε ὁ θαυμασμὸς τῶν συγχρόνων του καὶ περνοῦσε μέσα σὲ μιὰ στιγμὴ ἀπὸ τὴν χλιδὴ στὴν ἀπορία […] ἡ ἔκδοση τῶν ποιημάτων του στα 1881 θεωρήθηκε ἐθνικὸ γεγονός […] Ὁ Ἀχιλλέας Παράσχος εἶναι τὸ ποιητικὸ ἀντίστοιχο τῆς Μεγάλης Ἰδέας στην παρακμή της». Όταν ο Μποέμ συναντά το Παράσχο (δυο χρόνια προτού αποβιώσει) για να του πάρει συνέντευξη, η οποία δημοσιεύθηκε στο Άστυ στις 22-23.3.1893, ο ποιητής είναι πενήντα πέντε χρόνων, οικογενειάρχης, χωρίς ιδιαίτερη οικονομική άνεση (λόγω αλόγιστης σπατάλης), άεργος δημόσιος υπάλληλος (στην ερώτηση του Μποέμ αν εργάζεται στο Υπουργείο απαντά: «Μπᾶ! ὄχι! οὔτε σὲ ποιό τμῆμα εἶμαι διωρισμένος δὲν ἠξεύρω. Αὐτὰ εἶνε ἕνα εἶδος συντάξεως») και στη δύση της ποιητικής του σταδιοδρομίας. Ο εκτοπισμός του από τη γενιά του Παλαμά, που εμφανίστηκε στο προσκήνιο στη δεκαετία του 1880, αλλά και η γενικότερη μεταβολή στην κοινωνία και στην πνευματική ζωή της χώρας, τον καθιστούν «ποιητὴν τοῦ παρελθόντος». Η αντίδρασή του είναι η τυπική αντίδραση ενός εκθρονισμένου βασιλιά, γεμάτη πικρία, οργή, περιφρόνηση και νοσταλγία των περασμένων: «Ὦ! εἰς τοὺς ἰδικούς μας χρόνους δὲν ἦταν ἔτσι. Εἴχομεν ἀξίας ἡμεῖς, εἴχομεν ἐκτιμητὰς ἡμεῖς. Δὲν εἴχομεν ἀνούσιον καὶ τυφλὸν ἀλληλοθαυμασμόν. Ρεγκλάμα δὲν ὑπῆρχε τότε. […] ὦ! ἄλλοτε εἰς τοὺς χρόνους τοὺς ἰδικούς μας τὰ πάντα ἦσαν διαφορετικά, τὰ πάντα ἦσαν ποίησις, ἦσαν ζωή. [...] Ὦ! ἡ Ἑλλάς μου τότε ἦτο μικρά, μικρούτσικη, ἀλλὰ πλήρης ἐνεστῶτος, πλήρης μέλλοντος, πλήρης ὀνείρων, πλήρης ἐλπίδων.». Όπως συμβαίνει σε όλες του τις συνεντεύξεις, ο Μποέμ προσπαθεί να αποσπάσει σχόλια για τους συγκαιρινούς του ποιητή. Από την ανταπόκριση του Παράσχου είναι φανερό ότι τον ενοχλεί περισσότερο αυτός που κατέλαβε τη δική του θέση, δηλαδή ο Παλαμάς αλλά και οι συνοδοιπόροι του στην ποίηση και στη χρήση της δημοτικής γλώσσας: «Ἐδῶ μόνον βγαίνει ὁ Παλαμᾶς σήμερα καὶ μοιράζει διπλώματα, μά ἐγὼ, κύριοι, εἰς τὴν ἐποχήν μου δὲν ἐμοίρασα διπλώματα, καὶ ὅμως ἡ Ἑλλὰς μὲ ἐγνώριζε καὶ μὲ ἐλάτρευεν ὁλόκληρος. Βγαίνουν δυό, τρεῖς φρενοβλαβεῖς καὶ προσπαθοῦν νὰ φράξουν μὲ χαλικάκια τὴν ὁρμὴν τῆς γλώσσης,…». Ενδιαφέρουσα είναι και η αντίδρασή του όταν αναφέρεται ο Ροΐδης, ο οποίος το 1877, στη διαμάχη του με τον Βλάχο, τον είχε εξαιρέσει, μαζί με τον Σολωμό, από τη γενική καταδίκη της ελληνικής ποίησης του 19ου αιώνα, με τη μόνη διαφορά ότι θεώρησε την περίπτωσή του ως απόδειξη της επίδρασης του περιβάλλοντος. Αναγνώρισε ότι ο Παράσχος διέθετε δημιουργικές ικανότητες, αλλά η αγαθότητα και η αυθορμησία της έμπνευσης αδικούνταν από την ποιητική πραγμάτωση. Η ασύνειδη δύναμη της φαντασίας δεν συνοδευόταν από τεχνική επάρκεια και λογική επεξεργασία: «Ἡ ἔμπνευσις καὶ ἡ ἐκτέλεσις αἰωνίως παλαίουσι καὶ γρονθοκοποῦνται». Από την υπόλοιπη συνέντευξη αξιομνημόνευτες, για γενικότερους λόγους ευστοχίας, είναι οι απαντήσεις του για τους: α) Σαίξπηρ: «Ἄ! αὐτὸς εἶνε μεγαλοφυΐα, ποῦ θαμβόνονται ὅλοι οἱ ἀρχαῖοι μας ἐμπρός του. Αὐτὸν τὸν ροφῶ. Τί ἀνατόμος, τί βαθὺς ψυχολόγος,…, μύστης τῆς καρδίας, μύστης τῆς καρδίας!». β) Παλαμάς: «Στρυφνότατο[ς], κάνει ἕνα στῖχον, τὸν πελεκάει, τὸν σφίγκει, τὸν κατασκοτόνει.». γ) Βερναρδάκης: «πολυμαθέστατος, ἐξυπνότατος, ἀλλ’ ἐγωϊστικώτερος καὶ τοῦ ἐγὼ ἀκόμη». Σε αυτά ας προστεθεί και το σχόλιο του αδερφού του Γεώργιου για τον Μπάυρον: «Νά! ποιητής, Ἀχιλλέα μου! βογκάει, βογκάει!». Όταν πέθανε ο Αχιλλέας Παράσχος το 1895, στην κηδεία του μαζεύτηκε κόσμος πολύς, διαβάστηκαν πάνω από είκοσι επικήδειοι και παρέστη ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄. Γράφει σχετικά ο Ξενόπουλος: «Δὲν ἔμεινε ἄνθος ποὺ νὰ μὴν κατατεθῇ εἰς τὸν τάφον του ἐκεῖνον, στολιζόμενον καθημερινῶς, ἐπὶ ἑβδομάδας, ἐπὶ μήνας, ἀπὸ γνωστοὺς καὶ ἀγνώστους θαυμαστάς. Ὅλοι τὸν ἔκλαψαν ὡς τὸν τελευταῖον ἐθνικὸν ποιητὴν τοῦ ἑλληνισμοῦ.».

Ένας λησμονημένος «εθνικός» ποιητής

Σύνδεση