H Σύλβια Πλαθ στα ελληνικά

Το 1973 ζούσα ήδη περισσότερα από δύο χρόνια στη Σάμο κι είχα αποκτήσει τέτοια άνεση στη γλώσσα (μιλώντας την βέβαια με έντονη τοπική προφορά), που οι άνθρωποι εκεί μου έλεγαν, άλλοτε περιπαιχτικά, άλλοτε με θαυμασμό και ενθάρρυνση ή ίσως ελαφρώς απειλητικά –ποτέ δεν ήμουν σίγουρη γι’ αυτό– «Θα ξεχάσεις τα αγγλικά σου!». Πράγμα απίθανο, γιατί ανάμεσα στα βιβλία που είχα αρχίσει να διαβάζω ξανά ήταν η Πειθώ της Ώστεν, το Μίντλμαρτς της Έλιοτ και το Πρελούδιο του Γουόρντσγουορθ. Επίσης, υπήρχαν και οι μικροί τόμοι ποίησης της Σύλβια Πλαθ, τους οποίους είχα παραγγείλει από το βιβλιοπωλείο Μπλάκγουελ. Οι καθημερινοί διάλογοι σχετικά με τις μπάμιες και το λάδι, τους γείτονες και τον καιρό, παρέμεναν απ’ έξω μόλις έκλεινε η πόρτα του σπιτιού, πόσο μάλλον στη βιβλιοθήκη του μυαλού μου. Πώς και το αποφάσισα, εκείνη περίπου την περίοδο, να αποπειραθώ να μεταφράσω ποίηση, ένα ποίημα έστω, προς τα ελληνικά; Όχι από τα ελληνικά προς τα αγγλικά – η ιδέα αυτή, που φαινόταν πιο λογική, ήρθε κάπως αργότερα. H επιλογή τού να μεταφράσω ένα ποίημα που μου άρεσε, χρησιμοποιώντας το καθημερινό, τοπικό ιδίωμα του λιμανιού μας, στον Όρμο Μαραθόκαμπου, κατά κάποιον τρόπο ήταν μια προσπάθεια συμφιλίωσης της σιωπηρής κι αόρατης αναγνωστικής πλευράς μου, που ήταν εμποτισμένη με την αγγλική γλώσσα, με το κομμάτι του εαυτού μου που μιλούσε, δημόσια, τα ελληνικά. Ούτε φαντάστηκα ποτέ πως θα υπήρχε ένα κοινό, παραλήπτες της οποιασδήποτε μετάφρασης στην οποία θα κατέληγα. Το εγχείρημα θα προχωρούσε για την αξία που είχε μόνο του. Διάλεξα το «Παπαρούνες τον Ιούλιο» για αυτή τη βραχυπρόθεσμη προσπάθεια. Το ποίημα αυτό δεν ήταν το αγαπημένο μου, αλλά βρισκόταν ανάμεσα σε μια σειρά αλησμόνητων ποιημάτων στο Άριελ, από τα πολύτιμα βιβλία της συλλογής μου τότε. Το αντίτυπό μου είναι από καιρό χαμένο, αλλά το θυμάμαι με κάθε λεπτομέρεια: μαλακό εξώφυλλο των εκδόσεων Faber & Faber, τσαλακωμένες σελίδες, ίχνη λεκέδων από θαλασσινό νερό, λάδια, καφέ ή απλώς από τον χρόνο, με το όνομα «Ραχήλ Κονδύλη» (το επίθετο του τότε συζύγου μου) γραμμένο στο εσώφυλλο. Το σπίτι μας ήταν πολύ κοντά στο πέλαγος και με την πάροδο των ετών το βιβλίο απέκτησε μια έντονη οσμή μούχλας, που είναι σαν να τη μυρίζω ακόμα και τώρα που το φέρνω ξανά στον νου μου. Οι «Παπαρούνες τον Ιούλιο» είναι ένα σύντομο, άμεσο και σχετικά απλό ποίημα: με έντονο το χαρακτηριστικό πνεύμα της Πλαθ, αλλά και με λεξιλόγιο αρκετά εύκολο – άλλωστε δεν μεγάλωναν και εδώ οι παπαρούνες, έξω ακριβώς από το σπίτι μας; Στο πρωτότυπο πάει: “Little poppies, little hell flames, / do you do no harm?” και αμέσως φαίνεται πως δεν θα είναι εύκολα τα πράγματα. Mε αποθάρρυνε ο δεύτερος στίχος ειδικά· δεν έβρισκα κάποιον τρόπο για να αποδώσω αυτά τα δύο “do”, χωρίς να καταλήξει υπερβολικά περιφραστικός. Μα δεν βλάπτετε κανέναν; Είναι αλήθεια πως κακό δεν κάνετε; Οι επιλογές έμοιαζαν άκομψες, μακροσκελείς. Η τρίτη και η τέταρτη στροφή ήταν πιο εύπλαστες. Πόσο μου άρεσαν οι στίχοι εκεί: “Like the skin of a mouth // a mouth just bloodied / Little bloody skirts!”. Παρ’ όλα αυτά, κάποια άλλη πρόκληση στην πορεία, είτε το “nauseous capsules” ίσως πάλι το “your liquors seep to me” με εμπόδισαν να προχωρήσω τη μετάφραση μέχρι τέλους. Αθόρυβα, την άφησα στην άκρη. Μια αντίδραση στην αποτυχία αυτή ήταν, ίσως, η απόφασή μου, να δοκιμάσω να γράψω ένα δικό μου ποίημα στα ελληνικά – μια προσπάθεια που έμελλε να εγκαταλειφθεί ακόμα πιο απότομα. Συχνά τα ποιήματά μου, όπως και πολλών άλλων, αφορμώνται από την παρατήρηση μιας σκηνής πριν συνεχίσουν σε άλλη κατεύθυνση. Και η εικόνα στον Όρμο πραγματικά ήταν υπέροχη: ένας μονάχα ηλιόλουστος δρόμος, o γρανιτένιος, γκρίζος όγκος του βουνού στη δύση κι η θάλασσα στον νότο. Η μικρή προβλήτα όπου έδεναν τα ψαροκάικα ήταν το κέντρο της δραστηριότητας σε αυτό το «ανάγλυφο λιμάνι» (“the harbor frieze”, όπως έγραψα αργότερα σ’ ένα αγγλικό ποίημα). Οι στίχοι που προέκυψαν στα ελληνικά, ήταν, τρόπον τινά, μια σύνθεση εικόνων όπως αυτές περνούσαν μπροστά μου στην προβλήτα: «Φόρτωμα γαϊδούρια και καρπούζια. / Φτάσανε τα καΐκια από τα νησιά.». Γαϊδούρια, καρπούζια (ή καρπούζα όπως θυμάμαι να λένε στην Σάμο), καΐκια και νησιά (ή νησά). Δυστυχώς, οι δύο αυτοί στίχοι μου δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένα παραγεμάτο δοχείο για εκείνα τα ζουμερά, ουδέτερα ουσιαστικά στον πληθυντικό. Δεν κατάφερα να προχωρήσω πέραν αυτής της εμβρυϊκής σύνταξης. Δεν είχα άλλο κάτι να πω. Ακριβώς εκεί κατέληξε το ποίημα, να ανακαλεί εκείνα τα στρογγυλά, γυαλιστερά καρπούζια έτσι όπως αναπηδούσαν στο κατάστρωμα και έναν γάιδαρο που τον κατέβαζαν στο λιμάνι με σκοινί (μα γίνεται να το θυμάμαι σωστά;), εικόνες που σε γυρίζουν σε εκείνες τις μεγάλες και αργές μέρες του θέρους, βυθισμένες στο λαμπερό φως. Βέβαια, όσο όμορφο και να ’ναι το φόντο τους, πάνω απ’ όλα τα ποιήματα προέρχονται από άλλα ποιήματα, γραμμένα στη μητρική γλώσσα των ποιητών, από στίχους τους οποίους οι ίδιοι έχουν διαβάσει ή με ποικίλους τρόπους ενστερνιστεί. Όταν ζούσα στη Σάμο, κανένα ελληνικό ποίημα δεν αντηχούσε στα αυτιά μου. Αυτό που σίγουρα πλημμύριζε το μυαλό μου ήταν οι καθημερινές συνομιλίες στην γειτονιά μου, τότε στον Όρμο. Αυτή η μυστηριώδης διαδικασία κατά την οποία κάποιος αποκτά ευχέρεια σε μια ξένη γλώσσα είναι τόσο ενδιαφέρουσα, που για ένα διάστημα αίρεται κάθε αμφιβολία σχετικά με το αν είναι όντως πραγματικά ενδιαφέρον το περιεχόμενο μιας συζήτησης σε αυτή τη γλώσσα. Αν επρόκειτο να μιλήσω με τους γείτονές μου, τότε ήταν, εκ προοιμίου, σίγουρο ότι θα με ενδιέφερε η συζήτηση – σε ό,τι και να αναφερόμασταν. Στην Πειθώ, όταν η Άννα Έλλιοτ αναλογίζεται την προοπτική μιας δίμηνης επίσκεψης στο εντελώς διαφορετικό κοινωνικό περιβάλλον της αδερφής της και του άντρα της, έχει στάση που θυμίζει σπουδαστή-υπόδειγμα που ετοιμάζεται να αρχίσει μαθήματα μέσω της γλωσσικής εμβύθισης: Η Άννα το αναγνώριζε ως αρκετά σωστό, πως κάθε μικρή κοινότητα μπορούσε να υπαγορεύει τους δικούς της όρους γλωσσικής συμπεριφοράς και ήλπιζε κι αυτή σύντομα να καταλήξει ένα άξιο μέλος εκείνης στην οποία μετεμφυτεύτηκε. Τόσο με είχε απορροφήσει η εκμάθηση νέων λέξεων που οι αργοί ρυθμοί της μικρής κοινότητας στην οποία ζούσα ήταν πράγματι μια ανακούφιση. Οι τυποποιημένες καθημερινές εκφράσεις, τα γεμίσματα του λόγου –στην ουσία το εύκολο μέρος μιας ξένης γλώσσας– όλα αυτά χορογραφούσαν σε ένα βαθμό την εθιμοτυπία μιας ημέρας στο χωριό. Για παράδειγμα, είναι δείγμα ευγένειας το να χαιρετάς τους ανθρώπους κάθε φορά που τους συναντάς, παρ’ όλο που μπορεί να βρεθείς με κάποιον τέσσερις ή πέντε φορές την ημέρα. Ξεκινάς με μια καλημέρα, αν υποθέσουμε ότι είναι πρωί, μετά περνάς στο χαίρετε ή απλώς γεια (που σημαίνει «υγεία» αλλά στην ουσία αποτελεί χαιρετισμό). Μετά την απογευματινή σιέστα, γυρνάμε στο καλησπέρα και επαναλαμβάνουμε τη σειρά αυτή όσες φορές χρειαστεί, καταλήγοντας στο καληνύχτα μετά την τελευταία συνάντηση της ημέρας. Είναι δύσκολο να μεταδώσει κανείς τόσο το ειδικό βάρος και τη διαρκή φρεσκάδα αυτών των λέξεων όσο και την έντονα δημόσια και κοινωνική διάσταση των συναντήσεων που σκιαγραφούν. Οι δύο στίχοι του ποιήματος που τελικά εγκατέλειψα βγάζουν κάποιο νόημα στο πλαίσιο μόνο της συνομιλίας μου με μια νοικοκυρά σε ένα δρόμο του χωριού: «ήρθε το καΐκι, πήγαινε να δεις τα καρπούζια, κατεβάζουν και γαϊδούρια επίσης» – ένας τέτοιος διάλογος ήταν. Σε ένα καλό ποίημα όλα είναι ασυνήθιστα. Και ενώ σε μια νέα γλώσσα κάθε λέξη ελκύει την προσοχή, τα ποιήματα που είναι γραμμένα στη μητρική μας γλώσσα πρέπει να προσπαθήσουν πάρα πολύ για να μας κάνουν να παρατηρήσουμε ξανά ιδέες και λέξεις που η συχνή χρήση τις έχει φθείρει πολύ, τις έχει κάνει αόρατες σχεδόν. Ένας από τους τρόπους που πετυχαίνει κανείς αυτή τη μεταμόρφωση του οικείου σε κάτι που εκ νέου συναρπάζει είναι η χρήση διαφόρων σχημάτων λόγου. Ένα παράδειγμα είναι ακριβώς οι παπαρούνες της Πλαθ ως φούστες ματωμένες ή λεπτά χάρτινα χείλη. Αν έβρισκα κάποιον τρόπο να ακουστεί η φωνή της Πλαθ εκεί στην οδό Ποσειδώνος στον Όρμο, αν οι ζωηρόχρωμες παπαρούνες ανήκαν όντως στον ίδιο κόσμο με τους γαϊδάρους και τα καρπούζια, ίσως τότε να είχα καταφέρει να ολοκληρώσω τη μετάφρασή μου. Αλλά ακόμα κι αν είχα βρει την ακριβή απόδοση κάθε λέξης του ποιήματος της Πλαθ, ο κόσμος του «Παπαρούνες τον Ιούλιο» –αυτό που η Άννα Έλλιοτ ίσως θα ονόμαζε φαντασία, μνήμη, ιδέες ενός ομιλητή– πολύ απείχε από τις ηλιόλουστες σκηνές στο λιμάνι της Σάμου. — Μετάφραση: Πασχάλης Νικολάου[1] [1] Ευχαριστίες στην Φανή Τόλη για τη βοήθειά της στην τελική επιμέλεια, όπως και στους φοιτητές του E΄ εξαμήνου 2015-16 στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου, για τις συζητήσεις μας στο πλαίσιο του μαθήματος της Λογοτεχνικής Μετάφρασης –το οποίο επισκέφτηκε η Ρέητσελ Χέιντας για τη διάλεξή της με τίτλο “Translating Euripides” τον Νοέμβριο του 2015– ως προς την απόδοση και τις σημασίες μιας «Σύλβιας Πλαθ στα Ελληνικά».

H Σύλβια Πλαθ στα ελληνικά

Σύνδεση