Στα βάθη της ψηφιακής εποχής

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Judy Wajcman, Pressed for Time: The Acceleration of Life in Digital Capitalism [Πιεσμένοι από τον χρόνο: Η επιτάχυνση της ζωής στον ψηφιακό καπιταλισμό], University of Chicago Press, σελ. 215 Bernard E. Harcourt, Exposed: Desire and Disobedience in the Digital Age, [Εκτεθειμένοι: Επιθυμία και ανυπακοή στην ψηφιακή εποχή], Harvard University Press, σελ. 364 Virginia Heffernan, Magic and Loss: The Internet as Art, [Μαγεία και απώλεια: Το Διαδίκτυο ως Τέχνη], Simon and Schuster, σελ. 263 Wendy Hui Kyong Chun, Updating to Remain the Same: Habitual New Media, [Παραμένοντας ίδιοι μέσα από την ανανέωση: Νέα Μέσα που δημιουργούν συνήθεια], MIT Press, σελ. 264 Richard Coyne, Mood and Mobility: Navigating the Emotional Spaces of Digital Social Networks, [Διαθέσεις και κινητικότητα: Πλοηγούμενοι στους συναισθηματικούς χώρους των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων], MIT Press, σελ. 378 Philip N. Howard, Pax Technica: How the Internet of Things May Set Us Free or Lock Us Up, [Pax Technica: Πώς το Διαδίκτυο των πραγμάτων μπορεί να μας απελευθερώσει ή να μας φυλακίσει], Yale University Press, σελ. 320 1. Το αν κερδίζουμε ή όχι από αυτήν τη συνήθεια της υπέρμετρης επικοινωνίας δεν θα το πούμε εμείς. — Βιρτζίνια Γουλφ, Το δωμάτιο του Τζέικομπ (1922) Με κάθε τεχνολογική επανάσταση αλλάζει συγχρόνως ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη ύπαρξη και τα ψυχολογικά όρια μεταξύ εσωτερικού βίου και εξωτερικού κόσμου. Οι αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και συνειδητοποιούμε τα πράγματα δεν βρίσκονται ποτέ σε απόλυτη αντιστοιχία με τις αλλαγές στα τεχνολογικά μέσα, και πολλές όψεις του σημερινού ψηφιακού κόσμου είχαν ήδη πάρει μορφή πριν την εποχή του προσωπικού υπολογιστή και του smartphone. Όμως η ψηφιακή επανάσταση επιτάχυνε απότομα τις αλλαγές και τις εξάπλωσε ακόμα περισσότερο στις ζωές σχεδόν όλων μας. Η απολαυστική και πολύ φιλόδοξη ιστορική μελέτη της Ελίζαμπεθ Αϊζενστάιν με τίτλο The Printing Press as an Agent of Change (Η τυπογραφία ως παράγοντας αλλαγής, 1979) ενδεχομένως υπερέβαλλε ως προς το επιχείρημα ότι η τυπογραφία υπήρξε αφορμή για τις μεγάλες πολιτισμικές αλλαγές των αρχών του δέκατου έκτου αιώνα, όμως το βιβλίο της εντόπιζε τους πολλούς τρόπους με τους οποίους τα νέα μέσα επικοινωνίας μπορούν να μετατρέψουν τις μικρές και αργές αλλαγές σε ένα μεγάλο κύμα που παρασύρει και μεταμορφώνει. Στο βιβλίο του The Changing Nature of Man (Η μεταβαλλόμενη φύση του ανθρώπου, 1956), ο ολλανδός ψυχίατρος Γιαν Χέντρικ βαν ντεν Μπεργκ περιέγραψε τέσσερις αιώνες της δυτικής ζωής, από τον Μονταίν έως τον Φρόυντ, ως ένα μεγάλο εσωτερικό ταξίδι. Το εσωτερικό νόημα της σκέψης και των πράξεων θεωρούνταν ολοένα και πιο σημαντικό, ενώ πολλές εξωτερικές δράσεις γίνονταν αντιληπτές ως συμπτώματα εσωτερικών νευρώσεων με ρίζες στο μακρινό παρελθόν κάθε ανθρώπου· ένα πούρο δεν ήταν πλέον απλώς ένα πούρο. Μια πεντηκονταετία αργότερα, καθώς μπαίναμε στην ψηφιακή εποχή στο τέλος του εικοστού αιώνα, η κατεύθυνση των αλλαγών αντιστράφηκε και η ζωή άρχισε να γίνεται όλο και πιο δημόσια, ανοιχτή, εξωτερική, άμεση και εκτεθειμένη. Η λεπτή ειρωνεία της Βιρτζίνια Γουλφ, ότι «τον Δεκέμβριο του 1910, ή κάπου εκεί γύρω, ο ανθρώπινος χαρακτήρας άλλαξε», εκφράστηκε εκατό χρόνια πριν την ώρα της. Ο ανθρώπινος χαρακτήρας άλλαξε τον Δεκέμβριο του 2010, ή κάπου εκεί γύρω, όταν όλοι, όπως φάνηκε, άρχισαν να κυκλοφορούν με ένα smartphone. Για πρώτη φορά μπορούσε κανείς να εντοπίσει κάποιον άμεσα και να εισβάλει στην προσωπική του ζωή, όχι μόνο σε κάποια σταθερή διεύθυνση σπιτιού ή γραφείου, αλλά σε κάθε τόπο και κάθε στιγμή. Προηγουμένως όλοι μπορούσαν να περιμένουν ότι μέσα στη μέρα θα έβρισκαν έστω μια στιγμή να μείνουν μόνοι, απαρατήρητοι, χωρίς τις υποχρεώσεις και τα βάρη του δημόσιου ή οικογενειακού τους ρόλου. Η εποχή αυτή έχει πλέον τελειώσει. Τον τελευταίο καιρό ένας μεγάλος αριθμός εξειδικευμένων βιβλίων που εντρυφούν στο θέμα προσφέρει σημαντική βοήθεια στην κατανόηση της ψυχολογικής ζωής στην ψηφιακή εποχή. Ορισμένα από αυτά αναλύουν τον δίχως προηγούμενο βαθμό παρακολούθησης των απλών πολιτών, ή τις δίχως προηγούμενο συλλογικές αποφάσεις των πολιτών αυτών, ιδιαίτερα των νεότερων σε ηλικία, να εκθέτουν τις ζωές τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης· κάποια άλλα μελετούν τις διαθέσεις και τα συναισθήματα που εκφράζονται και παρατηρούνται στα κοινωνικά δίκτυα, ή αναδεικνύουν το Διαδίκτυο ως αισθητικό και εμπορικό θέαμα τεραστίων διαστάσεων, και φτάνουν να το δουν ως αντικείμενο πνευματικού δέους, ή επικρίνουν την απότομη και όλο και μεγαλύτερη εξάπλωση του γραφειοκρατικού ελέγχου. Το κοινό θέμα που παρουσιάζεται στα βιβλία αυτά είναι ένας κόσμος που πολύ πρόσφατα έγινε δημόσιος, όπου οι ζωές σχεδόν όλων μας είναι πλέον προσβάσιμες και προσφέρονται για επίδειξη. Το λιγότερο προφανές θέμα είναι η νέα αίσθηση του εαυτού μας, η οποία πλέον είναι διαπεραστική, διαπεράσιμη και εφήμερη, όπου μεγάλο μέρος της εμπειρίας, των αισθημάτων και των συναισθημάτων που το άτομο βίωνε παλιότερα σε προσωπικό επίπεδο, σε στενές σχέσεις και σε απτά αναλλοίωτα από τον χρόνο αντικείμενα –αυτό που ο Γουίλιαμ Τζέιμς αποκαλεί «υλικός εαυτός»– έχουν μεταφερθεί στο τηλέφωνο, στο ψηφιακό «νέφος» και στις κρίσεις του πλήθους που εντέλει τα διαμορφώνουν. 2. Το σημερινό κακόφωνο και παραζαλισμένο τιτίβισμα... — Βιρτζίνια Γουλφ, Reviewing (1939) Όταν το smartphone εμφανίζει μηνύματα, ειδοποιήσεις και ενημερώσεις που καλούν για άμεση απόκριση –και προκαλούν άγχος αν δεν έρθουν όταν τα περιμένουμε– η αίσθηση του χρόνου αλλάζει σε όλους, και η προσοχή που προηγουμένως εστιαζόταν περισσότερο ή λιγότερο άμεσα σε θέματα όπως, ας πούμε, η αλληλογραφία της επόμενης ημέρας, τώρα πλέον εστιάζεται στο παρόν. Στο Gravity’s Rainbow (Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας, 1973) του Τόμας Πίντσον, ένας μηχανικός, ο Κερτ Μοντόγκεν, διατυπώνει έναν νόμο της ανθρώπινης ύπαρξης: «Η προσωπική πυκνότητα [...] είναι ευθέως ανάλογη με το χρονικό εύρος ζώνης». Ο αφηγητής εξηγεί: Το «χρονικό εύρος ζώνης» είναι το εύρος του παρόντος σας, το τώρα σας... Όσο περισσότερο στέκεστε στο παρελθόν και στο μέλλον, τόσο μεγαλύτερο είναι το εύρος ζώνης σας και τόσο πιο σταθερή η προσωπικότητά σας. Όμως όσο πιο στενή είναι η αίσθησή σας για το Τώρα, τόσο πιο αδύναμος είστε. Η ιδιοφυία του Νόμου του Μοντόγκεν βρίσκεται στο ότι κατανοεί πως οι μη μετρήσιμες ηθικές διαστάσεις της ζωής υπόκεινται στην αναγκαιότητα όσο και οι μετρήσιμες φυσικές· ότι η μη μετρήσιμη αναγκαιότητα, στη φράση του Βιτγκενστάιν για την ηθική, είναι «μια συνθήκη του κόσμου, σαν τη λογική». Δεν μπορεί κανείς να περιορίσει την ενασχόλησή του με το παρελθόν και το μέλλον χωρίς να υποβαθμίσει τον εαυτό του, χωρίς να γίνει «πιο ισχνός». Η Τζούντι Γουάισμαν, στο Pressed for Time (Πιεσμένοι από τον χρόνο), αναγνωρίζει την «επιτάχυνση της ζωής στον ψηφιακό καπιταλισμό» όχι ως κάτι ριζικά νέο αλλά ως συνέχεια κάποιων παλιότερων τεχνολογικών αλλαγών. Η «χρονική αποδιοργάνωση» ασκούσε πάντα διαφορετικά είδη πίεσης σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, και η νοοτροπία της ψηφιακής παρεμβολής στον χρόνο του κάθε ατόμου δημιουργεί διαφορετικά είδη άγχους στους διακοπτόμενους (υπάλληλοι, παιδιά) και στους εισβολείς (προϊστάμενοι, γονείς) κάνοντας δυστυχείς και τους δύο, όπως στον Χέγκελ οι μεν αφέντες περιορίζουν τους δούλους, οι δε δούλοι τους αφέντες. Η Γουάισμαν είναι πιο αισιόδοξη σε ό,τι αφορά τις σχέσεις ανάμεσα σε ίσους: οι έφηβοι χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες μηνυμάτων για να ανοίξουν ιδιωτικούς διαύλους επικοινωνίας μετά τη γνωριμία τους στο κοινό πεδίο των κοινωνικών δικτύων· μετά την πρώτη βιαστική κρίση τους για το διαδικτυακό προφίλ κάποιου, το ακολουθούν με μια συνεχόμενη διαδικτυακή επαφή που δεν διακόπτεται από την εργασία ή τη διασκέδαση. Όμως η Γουάισμαν υπεραπλουστεύει τα οφέλη της χρήσης των smartphones σε περιπτώσεις όπως, για παράδειγμα, την αναβολή ενός ραντεβού για δείπνο την τελευταία στιγμή, κάτι που «με αυτόν τον τρόπο διευκολύνει τον χρονικό συντονισμό». Όπως προβλέπει ο Νόμος του Μοντόγκεν, η ευελιξία αυτή μειώνει (όπως λέει ο Πίντσον) τόσο το «χρονικό εύρος ζώνης» όσο και την «προσωπική πυκνότητα», αποδυναμώνοντας τις μελλοντικές δεσμεύσεις του ατόμου, ακόμα και τις πιο καθημερινές. Οι υπολογιστές και τα smartphones εισάγουν στην καθημερινή ζωή κάποιες ιδιότητες ενός άλλου κατασκευάσματος της ψηφιακής εποχής: του βιντεοπαιχνιδιού, όπου ο παίκτης βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης εγρήγορσης και άγχους προκειμένου να μπορέσει να αποτρέψει άμεσα τους απρόβλεπτους εισβολείς και να αποφύγει τον ψηφιακό του θάνατο. Αυτό επίσης έχει πλεονεκτήματα: έχει παρατηρηθεί ότι οι οδηγοί που μεγάλωσαν παίζοντας βιντεοπαιχνίδια αντιδρούν ταχύτερα όταν αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο, και είναι πιο ικανοί να σώσουν τη ζωή τους. Ο Δάντης, πάντα επίκαιρος, περιγράφει τον κύκλο των Ουδέτερων, εκείνων που δεν χρησιμοποίησαν τη ζωή τους ούτε για καλό ούτε για κακό, ως ένα πλήθος ανθρώπων που ακολουθούν ένα λάβαρο στον προθάλαμο της Κόλασης, καθώς τους τσιμπούν σφήκες και μέλισσες. Σήμερα οι Ουδέτεροι ακολουθούν την οθόνη που κρατά ο καθένας μπροστά του και κεντρίζονται από τον βόμβο των νέων ειδοποιήσεων. Μια αγαπημένη φαντασιακή εικόνα της σύγχρονης λαϊκής κουλτούρας σε ταινίες τρόμου που τοποθετούνται στο κοντινό μέλλον είναι η αποκάλυψη των ζόμπι, κι αυτό διότι έχει ήδη πάρει μια πρώτη μορφή στην πραγματικότητα: οι νεκροζώντανοι σέρνονται στους δρόμους, κοιτώντας ο καθένας απλανώς μία οθόνη. 3. Πώς να προχωρήσω τώρα, είπα, χωρίς υπόσταση, χωρίς βάρος, χωρίς όραμα σε έναν κόσμο που δεν έχει βάρος… — Βιρτζίνια Γουλφ, Τα κύματα (1931) Η πιο ανησυχητική κοινωνική συνέπεια της ψηφιακής επανάστασης είναι η κατάσταση διαρκούς επαγρύπνησης την οποία βιώνουμε, με διαφορετικά επίπεδα ανεκτικότητας από καθέναν που χρησιμοποιεί smartphone. Το βιβλίο του Μπέρναρντ Χάρκορτ, Exposed (Εκτεθειμένοι), μια πραγματική πρόκληση για τη σκέψη, μελετά τη ζημιά που επιφέρουν στην ιδιωτικότητα οι εταιρείες παρακολούθησης και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις με τις πρακτικές τους, τις οποίες όμως ενθαρρύνουν οι πολίτες που αναρτούν διαρκώς διαδικτυακές ενημερώσεις για τον εαυτό τους. «Δεν παρακολουθούμαστε τόσο πολύ σήμερα», γράφει, «όσο εκτιθέμεθα εν γνώσει μας, κάποιοι με όλη την καλή μας πρόθεση και κάποιοι άλλοι με άγχος και δισταγμούς». Στη θέση της μεσαιωνικής ιδέας των δύο σωμάτων του βασιλιά –οι βασιλικές δυνάμεις του βασιλιά προέρχονται από τους ουρανούς και τον φυσικό εαυτό του– ο Χάρκορτ προτείνει τα δύο σώματα του «φιλελεύθερου δημοκρατικού πολίτη [...]: τον ανεξίτηλο ψηφιακό εαυτό, που χαράζουμε στο ψηφιακό νέφος με κάθε κλικ του ποντικιού και χτύπημα του δακτύλου, και τον θνητό αναλογικό εαυτό, που δείχνουν αντίθετα να σβήνουν σαν τα χρώματα μιας στιγμιαίας πολαρόιντ». (Αυτό ίσως ισχύει για τα κοινά αισθήματα, όμως υπερεκτιμά την πιθανότητα της ψηφιακής αθανασίας· ολόκληρες διαδικτυακές κοινότητες, με μεγάλη προϊστορία, έχουν αφανιστεί με ένα κλικ.) Ο Χάρκορτ στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο Επιτήρηση και τιμωρία (1975) του Μισέλ Φουκώ καθώς περιγράφει τη σημερινή «εκτιθέμενη κοινωνία». Αντίθετα, με το πανοπτικόν –μια ιδέα του Τζέρεμι Μπένθαμ από τον δέκατο ένατο αιώνα, η οποία δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα και την οποία αναλύει ο Φουκώ– όπου οι παντογνώστες και πανίσχυροι δεσμοφύλακες παρατηρούν τους ανυποψίαστους, απρόθυμους φυλακισμένους, καθένας απ’ όσους ανήκουν στην εκτιθέμενη, μέσω δημοσιεύσεων στο Twitter και αναρτήσεων στο Instagram, κοινωνία του Χάρκορτ μπορεί να κατασκοπεύει τους υπόλοιπους και συγχρόνως θέλει, πλην ορισμένων εξαιρέσεων, να τον κατασκοπεύουν. Ένα νέο είδος διασημότητας, επιθυμητής και απευκταίας συγχρόνως, συνδέεται με εκείνους που διαπρέπουν στην επίμονη αυτοέκθεση και μόνο. Ακόμα χειρότερη, για τον Χάρκορτ, είναι η ηθελημένη συμμόρφωση των σημερινών καταναλωτών με όλες τις μορφές λογοκρισίας και ελέγχου, οι οποίες παλιότερα ανήκαν στις κυβερνήσεις, αλλά τώρα, καλώς ή κακώς, ασκούνται από επιχειρήσεις. Το Apple Store, πύλη για κάθε λογισμικό προσβάσιμο από χρήστες iPhone, μπλοκάρει τις εφαρμογές που έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να εκθέτουν ευαίσθητες πολιτικές πληροφορίες όπως εικόνες επιθέσεων με drones. «Η Apple, όπως φαίνεται, έχει αναλάβει την κρατική λειτουργία της λογοκρισίας, παρ’ όλο που το μόνο κίνητρό της δείχνει να είναι το κέρδος». Μετά την εμφάνιση του βιβλίου του Χάρκορτ, η Apple άνοιξε διαμάχη με το κράτος όταν το FBI προσπάθησε να την εξαναγκάσει να συνεργαστεί ώστε να σπάσει την κρυπτογράφηση του iPhone ενός τρομοκράτη. Η Apple εμμένει στην εν πολλοίς αξιοθαύμαστη άποψη ότι δεν πρέπει να προσφέρει κανένα μέσο καταπάτησης της ιδιωτικότητας, την ίδια στιγμή που το λογισμικό της είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να εισβάλλει στην ιδιωτικότητα κάθε χρήστη, με μηνύματα, διαφημίσεις και ειδοποιήσεις, να καταγράφει και να πωλεί οτιδήποτε ακούει ο ενσωματωμένος στην τηλεφωνική συσκευή «ψηφιακός βοηθός», όλα στο όνομα της ευκολίας και του κέρδους.[1] Οι πιο ενημερωμένοι γνώστες μπορούν να μειώσουν τις εισβολές αυτές στον βαθμό που το επιτρέπει η Apple, ενώ όσοι διαθέτουν ισχυρή θέληση μπορούν να κλείσουν τα τηλέφωνά τους, όμως η Apple στηρίζεται στο ότι όλοι οι υπόλοιποι αποδέχονται παθητικά τις παρεμβολές στις συζητήσεις και την πρακτική του κρυφακούσματος προκειμένου να διακινούνται ασταμάτητα οι επικερδείς πληροφορίες της. Ο Χάρκορτ περιγράφει ένα νέο είδος εσωτερικού εαυτού που αποζητά, μέσω της εκτιθέμενης εικονικής προσωπικότητας του ατόμου, την ανέφικτη ικανοποίηση που δημιουργούν τα αισθήματα αποδοχής και αναγνώρισης –καλής ή κακής– από τους άλλους. Ο εαυτός αυτός υπάρχει για να παρατηρείται· πρέπει διαρκώς να αναδημιουργείται και να αποκαλύπτεται μέσα από ενημερώσεις της «κατάστασής του», αφηγήσεις στο Facebook και εικόνες στο Instagram, ενώ ο «ευσυνείδητος ηθικός εαυτός» χρειάζεται την υπενθύμιση –τη δική μας και των άλλων– για να υφίσταται και μόνο. Ο Χάρκορτ προφανώς δεν περιμένει ότι τέτοιου είδους επισημάνσεις μπορούν να έχουν μεγάλη επίδραση και καταλήγει με απόγνωση: «Είναι ακριβώς οι επιθυμίες και τα πάθη μας που μας έχουν σκλαβώσει, εκθέσει και παγιδεύσει σε αυτό το σκληρό σαν ατσάλι ψηφιακό κέλυφος». Το Exposed ερμηνεύει το Διαδίκτυο από μια «ευσυνείδητη ηθική» προοπτική. Το Magic and Loss (Μαγεία και απώλεια) της Βιρτζίνια Χέφερναν το ερμηνεύει από αισθητικής πλευράς: «Το Διαδίκτυο είναι το μεγάλο αριστούργημα του ανθρώπινου πολιτισμού». Κι αυτό που θεωρεί ότι του δίνει μεγαλύτερη αξία είναι η μαγική ιδιότητά του: «Μετατρέπει τις εμπειρίες από τον υλικό κόσμο που παλιότερα ήταν αυστηρά φυσικός [...] σε φαντασιακές αφηρημένες έννοιες δίχως τριβή και βάρος». Έχει μάλιστα μάθει να προτιμά τα ψηφιοποιημένα ηχητικά αρχεία mp3, των οποίων ο «κωδικοποιημένος ήχος αψηφά με μια ήρεμη αποστασιοποίηση την υλική πραγματικότητα της μουσικής» και τον κόσμο στον οποίο βυθιζόμαστε κλεισμένοι σε ένα σετ ακουστικών εικονικής πραγματικότητας, ο οποίος «σίγουρα δεν δείχνει να είναι πραγματικός». Το βιβλίο του Χάρκορτ είναι μια απελπισμένη διαμαρτυρία ενάντια στην υποταγή· της Χέφερναν είναι μια εκστατική αφήγηση για την υποταγή. Το Magic and Loss συνυφαίνει το προσωπικό της αφήγημα με εκείνο που αφορά το Διαδίκτυο, την απόδρασή της από τις «πιο ιερές ταξικές μας αξίες», από έναν κόσμο όπου «το Atlantic και το New Yorker έχουν ρόλο ηλικιωμένου κηδεμόνα, που διαφυλάσσει τα σύνορα της εγγραματοσύνης» σε έναν αταξικό κόσμο ηδονών και αμεσότητας, όπου τα βίντεο που αναρτώνται από τα smartphones στα οποία δημιουργήθηκαν είναι η διεθνής μη λεκτική γλώσσα και όλα τα πράγματα «αξίζει να τα παρατηρείς για λόγους απόλαυσης και μόνο». Ανακαλύπτοντας το Διαδίκτυο, η Χέφερναν προέβαλε αρχικά αντιστάσεις, καθώς άφηνε έναν κόσμο όπου οι συγγραφείς και οι κινηματογραφιστές με σάρκα και οστά ήθελαν να «πουν σπουδαίες ιστορίες» για τις ζωές των ανθρώπων και έμπαινε σε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι εξαφανίζονταν μέσα στην εικονικότητα: «Δεν ήμουν ακόμα έτοιμη να ανταλλάξω το ιδεώδες της αφήγησης με το ιδεώδες του συστήματος». Ο θεωρητικός των υπολογιστών Νίκολας Νεγκροπόντε, στο Being Digital (Ψηφιακός κόσμος, 1995) προέτρεπε (όπως αναφέρει η Χέφερναν) να «αποδεχθούμε την υπόστασή μας ως ένα σύνολο από μονάδες πληροφοριών παρά από άτομα ύλης» και τώρα ένα μηχάνημα υπερνικούσε τις αντιστάσεις της. «Αυτή ήταν η μαγεία του iPod: με μεταμόρφωσε και με έκανε ψηφιακή». Η Χέφερναν εξηγεί τη συγχώνευσή της με το μηχάνημα παραθέτοντας τη φράση του Ακινάτη που αφορά «τη μέθεξη μιας φύσης με μιαν άλλη». Σχεδόν στην αρχή του βιβλίου της γράφει ότι ζώντας μέσα στην ευχάριστα μετακινούμενη μη πραγματικότητα του Διαδικτύου «έχουμε ανάγκη να [...] πετάξουμε την παλιά αισθητική μας και να λάβουμε σοβαρά υπόψη μια νέα αισθητική και μια νέα ηθική που συνδέεται με αυτήν». Όμως προς το τέλος συνειδητοποιεί όλο και περισσότερο εκείνα που επέτρεψε στον εαυτό της να χάσει από τη στιγμή που μια μεγάλης διάρκειας ιδιωτική τηλεφωνική συνδιάλεξη μέσω μιας συσκευής συνδεδεμένης με χάλκινα σύρματα, την οποία μοιράζονται δύο φωνές που εκφράζουν τουλάχιστον εν μέρει τον εσωτερικό τους κόσμο, έδωσε τη θέση της σε μια οπτική προσομοίωση μέσω Snapchat και Instagram: selfies – εικόνες μόνο του εαυτού, όχι ο ίδιος ο εαυτός. Το αναπάντεχα συγκινητικό τελευταίο κεφάλαιό της αφηγείται και πάλι την ιστορία της ζωής της από μια διαφορετική προοπτική, ως αναζήτηση για ένα θρησκευτικό νόημα, το οποίο ψάχνει να βρει είτε μέσα από τον προσηλυτισμό της στον Ιουδαϊσμό και ξανά στην Επισκοπική Εκκλησία είτε μέσα από ακαδημαϊκές αυθεντίες που έχει συναντήσει σε τάξεις διδασκαλίας και στο Twitter. Στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου της φαντάζεται «το μυστηριώδες Διαδίκτυο που σε τρελαίνει» να εκρήγνυται ολόγυρα σαν βροχή μετεωριτών, «ένα θέαμα απροσμέτρητης χάρης». Όμως η επίδραση της εικόνας αυτής λειτουργεί καθαρά σε αισθητικό επίπεδο: «λειτουργεί ακόμα και αν δεν πιστεύεις στο Διαδίκτυο». Στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο, προσπαθώντας να δει πέρα από τη χάρη της αισθητικής αμεσότητας, γράφει ότι το Διαδίκτυο «ανακινεί τη θλίψη: το βαθύ συναίσθημα ότι η ψηφιοποίησή μας έχει κοστίσει σε όλους μας κάτι πολύ βαθύ», αποξενώνοντας φωνές και σώματα που μπορούν να βρουν παρηγοριά το ένα στο άλλο. Η ψηφιακή συνδεσιμότητα, καταλήγει, «είναι απατηλή· [...] είμαστε όλοι πολύ πιο μόνοι από ποτέ». Ο θάνατος ο ίδιος, αν τον δούμε μέσα από ένα «μέσο ασύλληπτο για τον νου, το οποίο προσομοιάζει τον θεό και το οποίο δεν φθείρεται» προκαλεί «μεγαλύτερη ψυχική αναστάτωση από ποτέ». Όμως αυτός ο τρόμος δεν είναι μόνο ίδιον της ψηφιακής εποχής· ούτε δημιουργήθηκε εξαιτίας του Διαδικτύου. Επηρεάζει βαθύτερα όποιον έχει ποτέ προσπαθήσει να ζήσει μέσα σε ένα έντονο αισθητικό θέαμα –όπως στην εκτιθέμενη κοινωνία του Μπέρναρντ Χάρκορτ, αυτή των ψηφιακών προσομοιώσεων που υπάρχουν για να παρατηρούν και να παρατηρούνται– παρά μια ενοχλημένη κοινωνία «ευσυνείδητων ηθικών εαυτών». 4. Είναι βέβαιο ότι μια άποψη ενισχύεται σημαντικά από τη στιγμή που γνωρίζω πως κάποιος πιστεύει σε αυτήν· ενισχύεται η αλήθεια της — Νοβάλις, «Το γενικό σχεδίασμα» (1798-1799) Το πλήθος ήταν πάντα το πεδίο όπου διαλύεται η αποξένωση, ακόμα και μεταξύ αγνώστων, και η ατομική θέληση συγχωνεύεται σε μια συλλογική απρόσωπη δύναμη. Η προστατευτική απόσταση που διατηρούν τα ανθρώπινα όντα ανάμεσα στον εαυτό τους και τους άλλους –ο προσωπικός τους χώρος– συνήθως διαφέρει ανάλογα με την κοινωνία όπου ζει το άτομο ή την προσωπικότητά του, όμως εξαφανίζεται εντελώς σε ένα πλήθος όπου όλοι συνωστίζονται σε μια μοναδική αδιαχώριστη μάζα. Η παλιότερη μορφή πλήθους, έγραφε ο Ελίας Κανέτι στο Crowds and Power (Μάζα και εξουσία, 1960), είναι το «πλήθος που παροτρύνει» (baiting crowd) το οποίο σχηματίζεται για να σκοτώσει κάποιον, ένα πλήθος που σήμερα χαίρεται καθώς βγάζει selfies και συγχρόνως επευφημεί τις δολοφονικές φαντασιώσεις ενός πολιτικού υποψηφίου. Στο Updating to Remain the Same (Παραμένοντας ίδιοι μέσα από την ανανέωση), η Γουέντι Τσαν περιγράφει, με λεξιλόγιο διαφορετικό από εκείνο του Κανέτι, το πώς η συνήθεια να δημιουργούμε και να αναζητούμε «ενημερώσεις» της κατάστασής μας και της κατάστασης των άλλων δημιουργεί ένα παρόμοιο πλήθος: «Μέσα από [...] τις συνήθειες, οι ατομικές πράξεις συγκολλούν τα σώματα σε τερατωδώς συνδεδεμένες χίμαιρες». Το Διαδίκτυο, όπως εξηγεί η Τσαν, είναι ένας κόσμος που βρίσκεται πάντοτε σε κρίση, σε πανικό για τους τελευταίους ιούς που μεταφέρονται με την αλληλογραφία, που παρακολουθεί, παραδείγματος χάριν, τη ζωή ενός πολέμαρχου από την Ουγκάντα, βλέποντας απλώς στο YouTube ένα πολύ δημοφιλές βίντεο γι’ αυτόν. Οι κρίσεις φέρνουν αλλαγές· όμως η συνήθεια της διαρκούς ανανέωσης της κατάστασης του χρήστη του στο Facebook, με μια ίδια γνώριμη και συμβατική γλώσσα κάθε φορά, αφήνει παραδόξως τα πάντα ίδια. «Υπάρχεις μόνο όταν ανανεώνεις την κατάστασή σου»: μόνο έτσι μπορεί κανείς να προσφέρει «αποδείξεις για τη συνέχιση της ύπαρξής του». Από εκεί προκύπτει και ο υπότιτλος της Τσαν «Νέα Μέσα που δημιουργούν συνήθεια».[2] Το χαοτικά μεγάλο Διαδίκτυο προκαλεί μια αίσθηση προσωπικής αδυναμίας που μπορεί να απαλυνθεί με τη συμμετοχή του ατόμου σε ένα πλήθος – έως ότου το πλήθος δώσει νέα μορφή στον εαυτό του, όπως κάνει πάντα, και πρέπει εκείνος να ενταχθεί εκ νέου σε αυτό. Όπως είπε και η Κόκκινη Βασίλισσα στην Αλίκη, «πρέπει να τρέξεις όσο πιο πολύ μπορείς, προκειμένου να μείνεις στο ίδιο σημείο». Σαν την Τζούντι Γουάισμαν, αν και με πολύ λιγότερη ευκρίνεια, η Τσαν περιγράφει έναν διαδικτυακό κόσμο με (όπως γράφει ο Πίντσον) μικρό χρονικό εύρος ζώνης και μεγάλη προσωπική πυκνότητα. Πολύ εύστοχα σχολιάζει την επίμονη φαντασίωση των διαδικτυακών «φίλων», μια φαντασίωση όπου μια κοινότητα στην οποία επιθυμούν τα άτομα να συμμετέχουν μπορεί μέσω της συνήθειας να συγκροτήσει ένα ψηφιακό πλήθος, γύρω από ένα «ασταμάτητο, συγκεκριμένο και ταυτόχρονα αόριστο, ενικό και όμως πληθυντικό, YOU». Ο Ρίτσαρντ Κόιν, στο Mood and Mobility (Διαθέσεις και κινητικότητα), περιγράφει πολύ κομψά έναν δικτυωμένο κόσμο, με περισσότερες διαβαθμίσεις και λεπτές αποχρώσεις, πιο προσωπικό και με καλύτερα αντανακλαστικά από τις χίμαιρες που αναλύει η Τσαν στη μοδάτη κοινωνιολογική προσέγγισή της, όμως ο Κόιν αναγνωρίζει τις ίδιες δυσάρεστες αλήθειες στις οποίες επιμένει η Τσαν: τα μηχανήματα αλλάζουν τη βαθύτερη εμπειρία της ζωής· «ο χώρος είναι γεμάτος συσκευές και τεχνολογικά μέσα που παίζουν πράγματι ρόλο στη δημιουργία διαθέσεων», καθώς προσφέρουν «ψυχαγωγία που αλλάζει τη διάθεση» η οποία μπορεί να «υποκινήσει τον κόσμο στο να αναλάβει δράση, να διαμαρτυρηθεί και να επαναστατήσει» – ή προκαλούν «υπαρξιακό ίλιγγο [...] ή εξοικείωση». Η Τσαν μελετά μια πληθώρα αιτίων που κάνουν το Διαδίκτυο πολύ περισσότερο να δημιουργεί συνήθειες παρά να καινοτομεί. Μια ακόμη αιτία, που δεν αναφέρεται σε αυτά τα βιβλία, προκύπτει από έρευνες που αφορούν τις διαφορές της ανάγνωσης στην οθόνη από την ανάγνωση σε χαρτί. Όπως κάθε προσπάθεια ποσοτικοποίησης της ατομικής εμπειρίας, τα αποτελέσματα των δημοσιευμένων μελετών στο πεδίο αυτό είναι αμφισβητήσιμα και αντιφατικά, όμως μία τουλάχιστον μελέτη υποστηρίζει βάσιμα ότι όταν κανείς διαβάζει σε χαρτί είναι πιο πιθανό να παρακολουθεί την εξέλιξη μιας αφήγησης ή ενός επιχειρήματος, ενώ όταν διαβάζει στην οθόνη είναι πιο πιθανό να ψάχνει για λέξεις-κλειδιά. Αυτή είναι μια παραλλαγή της διάκρισης που κάνει η Βιρτζίνια Χέφερναν ανάμεσα στο παλιό ιδεώδες της, αυτό της «αφήγησης», και το νέο ιδεώδες του «συστήματος». Η αναζήτηση για λέξεις-κλειδιά σε ένα κείμενο –παρ’ όλο που αμφιβάλλω ότι οι μελέτες μπορούν να πουν κάτι γι’ αυτό με βεβαιότητα– ίσως να επιβεβαιώνει στον αναγνώστη τις συσχετίσεις που έχει ήδη κάνει με αυτές τις λέξεις. Έτσι, ένας αναγνώστης που βλέπει τις λέξεις «μετανάστευση» ή «άμβλωση» στην οθόνη μπορεί να ισχυροποιήσει τις πεποιθήσεις του γι’ αυτές, και όχι να καταλήξει με διαφορετική άποψη που προήλθε από κάποιον άλλον, όπως όταν διαβάζει το ίδιο επιχείρημα γραμμένο σε χαρτί. Οι συνέπειες αυτού του φαινομένου στην πρόσφατη πολιτική ζωή, η οργή που προκαλείται, για παράδειγμα, από τα μηνύματα του Ντόναλντ Τραμπ στο Twitter, δεν περνούν απαρατήρητες από κανέναν. Ο θυμός αυτοτροφοδοτείται και παράγει περισσότερο θυμό· οι αντιθέσεις στις απόψεις εντείνονται· οι ψηφοφόροι σχηματίζουν πλήθη που παροτρύνουν σε συμπεριφορές, οι εικονικές εχθρότητες ξεσπούν στον φυσικό κόσμο. Στο The Filter Bubble (Η φούσκα των φίλτρων, 2011), ο Ιλάι Πάριζερ αποδίδει αυτήν την περιοριστική επίδραση στα τεχνολογικά μέσα που χρησιμοποιούν η Google, η Amazon, η Apple και άλλες εταιρείες για να σας τροφοδοτούν με αποτελέσματα αναζήτησης ή προτάσεις για βιβλία και μουσική που μπορεί «επίσης να σας ενδιαφέρουν», σε πλήρη αντιστοιχία και συμφωνία με τις πληροφορίες που αναζητήσατε προηγουμένως και που άλλοι χρήστες συνδεόμενοι μαζί σας μέσω αλγορίθμων έχουν επίσης αναζητήσει. Άτομα δεξιών και αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων παρακινούνται από συνδέσμους στην οθόνη να στραφούν σε βιβλία και ιστοτόπους που υποστηρίζουν τις απόψεις που ήδη διατηρούν. Το επιχείρημα του Πάριζερ, αν και έχει αποτελέσει θέμα συζήτησης, δείχνει ουσιαστικά μη ανατρέψιμο, και μια όμοια περιοριστική επίδραση μπορεί να δημιουργηθεί όχι μόνο από τις εταιρικές μηχανορραφίες αλλά και από τις νέες συνήθειες της διαδικτυακής ανάγνωσης σε οθόνη. Ο ψηφιακός κόσμος καθιστά διαθέσιμο σε όλους έναν ασύλληπτο σε παλιότερες εποχές όγκο πληροφοριών, ενώ επίσης μεταφέρει προς το Διαδίκτυο και το πλήθος πληροφοριών που κάποτε αφορούσαν μόνο την προσωπική γνώση και κρίση. Η αλλαγή αυτή ξεκίνησε πριν από την ψηφιακή εποχή· ένα απλό παράδειγμα που αποτυπώνει καθαρά το συγκεκριμένο φαινόμενο είναι η παρακμή των οδηγών που γράφονται από έναν συγγραφέα –κάποιον με τις δικές του προσωπικές και ιδιαίτερες προτιμήσεις– και η αντικατάστασή τους με οδηγούς έντυπους ή διαδικτυακούς που αντλούν τις πληροφορίες τους από το κοινό – μια πρακτική την οποία έθεσε πρώτο σε εφαρμογή το ζεύγος Ζάγκατ. Στη Wikipedia η τελική επιλογή του περιεχομένου στηρίζεται στην «επικρατούσα άποψη», παρά σε μια ομάδα υποτιθέμενων ειδικών συγγραφέων, όπως στην Columbia Encyclopedia. Οι διαρκείς διαδραστικές διορθώσεις της Wikipedia λειτουργούν καλά για τις επιστήμες και τα μαθηματικά, αλλά λιγότερο καλά για την ιστορία και τη λογοτεχνία όπου η επικρατούσα άποψη συχνά είναι λανθασμένη. Κάποιες ρομαντικές ή ηρωικές ιστορίες, αμφίβολης υπόστασης, για μεγάλες προσωπικότητες, όπως ο Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς ή ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ δεν μπορούν να αφαιρεθούν επειδή το κοινό θέλει να διατηρεί τους μύθους του. Το επεκτεινόμενο «Διαδίκτυο των πραγμάτων» δίνει σε έναν χρήστη smartphone τον εξ αποστάσεως έλεγχο σε ένα οικιακό σύστημα θέρμανσης εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά. Η ψυχολογική επίδραση σε όλους όσους ξέρω ότι χρησιμοποιούν τέτοιες συσκευές είναι κάτι αντίστοιχο με το στρες που νιώθουν οι μάνατζερ που πρέπει να ελέγχουν τους υφισταμένους τους διαρκώς: όσο μεγαλύτερος είναι ο έλεγχος που πρέπει να ασκεί κανείς σε πράγματα που βρίσκονται πολύ μακριά για να μπορεί να τα αγγίξει, τόσο μεγαλύτερο είναι το άγχος για πράγματα που υπό άλλες συνθήκες θα βρίσκονταν πολύ μακριά για να δημιουργούν οποιαδήποτε ανησυχία. Ίσως να αποδειχθεί σωστή η πρόβλεψη του Φίλιπ Χάουαρντ, στο Pax Technica, ότι τα νέα δίκτυα συσκευών, που τροφοδοτούν πληροφορίες για τα πάντα σε κεντρικές βάσεις δεδομένων, θα «δημιουργήσουν ένα νέο είδος σταθερότητας στη διεθνή πολιτική, αποκαλύπτοντας μια σύμπραξη ανάμεσα στις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας και τις κυβερνήσεις, και θα εισηγηθούν μια νέα διεθνή τάξη πραγμάτων». Προβλέπει δε ότι οι κερδισμένοι στη νέα αυτή τάξη θα είναι εκείνοι που «μπορούν να αποδείξουν αλήθειες μέσω μεγάλου όγκου δεδομένων συγκεντρωμένων στο Διαδίκτυο των πραγμάτων και να διαδώσουν τις αλήθειες αυτές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης» και οι χαμένοι θα είναι εκείνοι «των οποίων τα ψέματα αποκαλύπτονται μέσω των μεγάλων όγκων δεδομένων». Όμως η άποψη αυτή απαιτεί μια ουτοπική πίστη στην ορθολογική, αυτόνομη κρίση του καθενός του οποίου η ζωή παίρνει τη μορφή που της δίνουν οι εταιρείες, οι κυβερνήσεις, και οι «τερατωδώς συνδεδεμένες χίμαιρες» που τους ενώνουν. Οι ηθικοί σκοποί των κυβερνήσεων και των εταιρειών τεχνολογίας είναι το κεντρικό θέμα που παραλείπεται από τέτοιες προβλέψεις, και το γιατροσόφι στο οποίο καταλήγει το βιβλίο («Κάντε κάθε μήνα κάτι που να σας βοηθήσει να αναπτύξετε τις τεχνολογικές σας γνώσεις») δεν προσφέρει μεγάλη βοήθεια όταν τα σημαντικά ζητήματα αφορούν τις αξίες. 5. Τραγουδώ το σώμα το ηλεκτρικό…. — Ουώλτ Ουίτμαν, Φύλλα χλόης (1855) Κάθε άνθρωπος μεγαλώνει σε ένα κλίμα ερωτικής προσδοκίας και φαντασίας που παίρνει μορφή ανάλογα με την κοινωνία όπου ζει. Το Διαδίκτυο μεταμόρφωσε ριζικά αυτό το κλίμα, έτσι ώστε όσοι πέρασαν την εφηβεία τους πριν, ας πούμε, τη δεκαετία του ’90, θεωρούσαν δεδομένες διαφορετικές ερωτικές προσδοκίες απ’ ό,τι εκείνοι που την πέρασαν αργότερα. Ένα περιβάλλον όπου η σεξουαλική φαντασία των νεαρών ατόμων ήταν κυρίως ιδιωτική και μυστικοπαθής έδωσε τη θέση του σε ένα περιβάλλον όπου όλοι μεγάλωναν με δημοσίως διαθέσιμες εικόνες γυναικών που ταπεινώνονταν οικειοθελώς και προσφέρονταν ως αναλώσιμες, με σκληρό και μαλακό πορνό που έδειχνε σώματα με απίθανες υφές και σχήματα. Κάθε πολιτισμός έχει τις δικές του παραμορφώσεις της σεξουαλικότητας, και οι παραμορφώσεις της ψηφιακής εποχής είναι το είδωλο των (κατά τον Γ.Χ. Φαν Ντεν Μπεργκ στο The Changing Nature of Man) «διαταραχών της σεξουαλικότητας κατά τον δέκατο ένατο αιώνα». Στη βικτωριανή εποχή πολλοί άνδρες που ανήκαν στη μεσαία τάξη είχαν βασανισμένες σεξουαλικές σχέσεις, που δεν λειτουργούσαν, με γυναίκες μεσαίας τάξης, διότι συσχέτιζαν τη σεξουαλικότητα με τις υποβαθμισμένες κατώτερες κοινωνικές τάξεις και εξιδανίκευαν τις «αγνές» γυναίκες της τάξης τους. Οι γυναίκες της μεσαίας τάξης στη βικτωριανή εποχή λιποθυμούσαν, απ’ ό,τι φαίνεται, όταν οι κοινές σεξουαλικές επιθυμίες έρχονταν σε αβάσταχτη σύγκρουση με μια νοοτροπία που τους επέβαλλε την πεποίθηση ότι οι επιθυμίες αυτές ήταν υποτιμητικές. Σήμερα οι νέοι άνδρες αναφέρουν και πάλι βασανισμένες σχέσεις, που δεν λειτουργούν, με γυναίκες εντελώς αντίθετες από τις εικόνες με τις οποίες μεγάλωσαν. Οι άνδρες μέσης ηλικίας διαμαρτύρονται ότι οι νεαρές γυναίκες είναι συναισθηματικά ευάλωτες σε βαθμό άγνωστο πριν τριάντα χρόνια· όμως η αντίληψη αυτή παραβλέπει τις ψυχολογικές πιέσεις ενός νέου ερωτικού κλίματος όπου οι κοινές σεξουαλικές επιθυμίες έρχονται και πάλι, όπως στον δέκατο ένατο αιώνα, σε σύγκρουση με μια νοοτροπία που τις εμφανίζει ως υποτιμητικές. Η υποτιθέμενη επίδραση των προκλητικών μουσικών βίντεο της Μάιλι Σάιρους ή της Μπιγιονσέ ως προς τη «χειραφέτηση» μοιάζει να είναι, για πολλούς θεατές που δεν είναι διάσημοι, ένα είδος μη ρεαλιστικού ξορκίσματος των φόβων, σαν τα προγράμματα «αυτοπεποίθησης» της προηγούμενης γενιάς. Όπως σε κάθε άλλη πλευρά του ψηφιακού κόσμου, το νέο κλίμα γύρω από τη σεξουαλικότητα φέρνει οφέλη και απώλειες μαζί. Σήμερα, κανείς δεν χρειάζεται πια να ντρέπεται για οποιαδήποτε επιθυμία που παλιά θα μπορούσε να τον απομονώσει κοινωνικά δια βίου. Ο ίδιος δημόσιος κόσμος που προσφέρει κοινότητες για κάθε ειδική μορφή μίσους, προσφέρει επίσης, για πρώτη φορά, κοινότητες με κατανόηση για κάθε είδος έρωτα. Όπως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στην ανταλλαγή μηνυμάτων, μια νέα ανοιχτή δημόσια σφαίρα ανοίγει νέους δρόμους για τις προσωπικές στενές σχέσεις. Στο μεταξύ, το σώμα μαθαίνει να βρίσκει νέες προεκτάσεις του. Η Apple, η Samsung και άλλες εταιρείες, προσδοκούν κέρδη από συστήματα που χρησιμοποιούν αισθητήρες σε «έξυπνα ρολόγια» ή που καταγράφουν βιολογικά δεδομένα του χρήστη για την εμπορική εκμετάλλευσή τους από αυτές. Τα νέα λογισμικά μπορούν να σας πουν πόσες ώρες κοιμηθήκατε το προηγούμενο βράδυ, ενισχύοντας την υποκειμενική αίσθηση του εαυτού σας με αξιόπιστες, αντικειμενικές μετρήσεις, και μεταφέροντας εμμέσως την πηγή πληροφόρησης για τις καθημερινές σωματικές αισθήσεις σας σε έναν εξωτερικό παράγοντα που λειτουργεί διαφορετικά απ’ ό,τι μια ετήσια εξέταση αίματος. Κανείς δεν έχει σαφή ιδέα για τις επιπτώσεις αυτών των διαδικασιών. 6. Αυτή η ψυχή ή ζωή μέσα μας... λέει πάντα το ακριβώς αντίθετο απ’ ό,τι λένε οι άλλοι άνθρωποι. — Βιρτζίνια Γουλφ, Ο κοινός αναγνώστης (1925) Κάθε τεχνολογική αλλαγή που δείχνει να απειλεί την ακεραιότητα του εαυτού μας προσφέρει συγχρόνως νέους τρόπους για να την ενισχύσει. Ο Πλάτωνας προειδοποιούσε για την πράξη της γραφής –όπως ο Γιοχάνες Τριθέμιους τον δέκατο πέμπτο αιώνα προειδοποιούσε για την τυπογραφία– ότι θα μπορούσε να εκτοπίσει τη μνήμη και τη γνώση από τον εσωτερικό κόσμο και να τις μετατρέψει σε απλές εξωτερικές διεργασίες. Και όμως, οι λέξεις που διατηρούνται από τη γραφή και την τυπογραφία αποκάλυψαν ψυχολογικά βάθη που κάποτε έδειχναν απρόσιτα, δημιούργησαν νέους τρόπους κατανόησης της ηθικής και πνευματικής ζωής, και δημιούργησαν νέες ελευθερίες προσωπικών επιλογών. Δύο αιώνες μετά τον Γουτεμβέργιο, ο Ρέμπραντ ζωγράφισε μια ηλικιωμένη γυναίκα να διαβάζει, με το πρόσωπό της να φωτίζεται από ένα φως που βγαίνει από τη Βίβλο που κρατά στα χέρια της. Αντικαταστήστε το βιβλίο με μια οθόνη, και η συμβολική εικόνα αντιστοιχεί πια απόλυτα στην πραγματικότητα. Όμως στον εικοστό πρώτο αιώνα, όπως στον δέκατο έβδομο του Ρέμπραντ, η φώτιση που παίρνουμε εξαρτάται από τις λέξεις που επιλέγουμε να διαβάσουμε και τους τρόπους με τους οποίους επιλέγουμε να τις διαβάσουμε. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη ΔΙΑΒΑΣΤΕΤζέικομπ Γουάισμπεργκ, «Είμαστε αθεράπευτα εθισμένοι», ARB, τχ. 73, Μάιος 2016Ζέιντι Σμιθ, «Facebook: Η Γενιά του Γιατί;», ARB, τχ. 19, Ιούνιος 2011 [1] See Sue Halpern, “The Real Legacy of Steve Jobs”, The New York Review, 11 Φεβρουαρίου 2016. [2] Ο εθισμός είναι μια ακραία έκφανση της συνήθειας. Βλ. Jacob Weisberg, “We Are Hopelessly Hooked”, The New York Review, 25 Φεβρουαρίου 2016. [Το άρθρο του Τζέικομπ Γουάισμπεργκ, «Είμαστε αθεράπευτα εθισμένοι» δημοσιεύθηκε στην ARB, τχ. 73, Μάιος 2016].

Στα βάθη της ψηφιακής εποχής

Σύνδεση