Ο «καθαρός» της δημοτικής

Ο Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929) υπήρξε δογματικός και αντιπαθής. Ο Άλκης Θρύλος (Ελένη Ουράνη), σε ένα κείμενο που μοιάζει με τιμητική αποκαθήλωση, υποστηρίζει ότι «είχε αδυναμίες κι ανεπάρκειες, ακόμα και μικρότητες»[1] και ότι διέθετε «αποστολική, θορυβοποιά, δημαγωγική, αυταρχική δυναμικότητα».[2] Αν σε αυτά συνυπολογίσουμε ότι ήταν γραφικός πατριδολάτρης που «περιαυτολογούσε, αυτοθαυμαζότανε, αυτοεπαινιότανε»[3] και ενεργούσε ως υποχείριο της «μονοκόμματης, πληθωρικής και κοχλαστικής του φύσης»,[4] τότε κινδυνεύουμε να υποτιμήσουμε το γεγονός ότι αυτός ο αντιφατικός και αμφιλεγόμενος άνθρωπος εμφανίστηκε την κατάλληλη ιστορική στιγμή και έδρασε ως μοχλός κινητοποίησης για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας. Αυτό αντιλήφθηκε ο δύσκολος Ροΐδης, όταν το 1888 έγραψε εκτενή κριτική[5] για το πιο γνωστό έργο του Ψυχάρη Το ταξίδι μου που είχε εκδοθεί την ίδια χρονιά. Ο Ροΐδης είδε στο κείμενο του Ψυχάρη (το οποίο στην πραγματικότητα δεν ήταν άλλο από γλωσσική μελέτη με λογοτεχνική επένδυση) μια ακόμη σθεναρή υποστήριξη της δημοτικής και έκρινε, μάλλον για λόγους στρατηγικής, ότι έπρεπε να τον υποστηρίξει, παρά τις σοβαρές του επιφυλάξεις. Είδε επίσης ότι, με τον δικό του τρόπο, ο Ψυχάρης ενίσχυε τις δικές του απόψεις περί γλώσσας που είχε διατυπώσει στον πρόλογο των Παρέργων του το 1885. Χρησιμοποίησε ωστόσο αυτή την αφορμή για να διατυπώσει μια από τις πιο σημαντικές διαπιστώσεις του για το γλωσσικό ζήτημα, διαπίστωση που την τεκμηρίωσε περισσότερο στην πολυσέλιδη μελέτη του Τα είδωλα (1893). Παρατηρεί, μιλώντας για τον Ψυχάρη: «Ἐξ ἀκριβεστέρας ἐν τούτοις τοῦ πράγματος μελέτης ἐπείσθημεν ἀδιστάκτως ὅτι πολὺ μᾶλλον τῆς πίστεως εἰς τοὺς ἀνωτέρω μύθους συνετέλεσεν ἄλλον τι εἰς τὸν θρίαμβον τῆς διγλωσσίας· εἶναι δὲ τοῦτο ἡ ἀνέκαθεν ἐν τῇ κεφαλῇ τῶν ἡμετέρων λογίων σύγχυσις καὶ συνταύτισις δύο πραγμάτων ὅλως διαφόρων, τῆς Γραμματικῆς καὶ τῆς Ῥητορικῆς, τῆς ἐπιστήμης δηλαδὴ τῶν φθόγγων καὶ τῶν τύπων πρὸς τὴν ὅλως ἄσχετον αὐτῇ τέχνην τῆς ἐκφράσεως μετ’ ἀκριβείας καὶ χάριτος τῶν ὅσα ἔχει τις νὰ εἴπῃ».[6] Είναι πράγματι να απορεί κανείς πόσο λίγο έχει προσεχθεί η σοφή αυτή επισήμανση του Ροΐδη έως σήμερα. Γιατί εξακολουθούμε να συγχέουμε τη Γραμματική με τη Ρητορική, απλώς με άλλον τρόπο και σε άλλη εποχή. Ο Ψυχάρης εμφανίζεται φιλόδοξα και με αρχηγικές φιλοδοξίες στην Αθήνα του 1888, όπου ήδη είχε αρχίσει να θεμελιώνει την ύπαρξή της η γενιά των δημοτικιστών του ’80, ήδη η συμπαράταξη του Ροΐδη μαζί της ήταν σαφής και ήδη στις παρυφές των εξελίξεων κρατούσε ακόμη το πνεύμα του τρικουπισμού. Ο ίδιος ήταν γέννημα της Πόλης, από γνωστή και ευκατάστατη οικογένεια. Έχασε πολύ μικρός τη μητέρα του και ο πατέρας του τον έστειλε στη Γαλλία, όπου, όπως λέγανε, ο Βάνιας (έτσι τον φώναζαν οι δικοί του από τότε που γεννήθηκε στην Οδησσό) εφράγκεψε. Στη Γαλλία έμεινε όλη του τη ζωή, στη Γαλλία παντρεύτηκε δυο φορές, στη Γαλλία απέκτησε οικογένεια και εκεί πέθανε. Στην Ελλάδα όμως εκτόνωσε όλη την ενέργεια του θυμικού του και πραγματοποίησε αυτό που επιθυμούσε σφόδρα: να γίνει αρχηγός. Όπως δηλώνει στο Ταξίδι: «Ὁ νοῦς μου μεγάλα γυρέβει. Θέλω δόξα καὶ γροθιές!».[7] Είναι πράγματι αξιοπερίεργο πώς κατάφερε να το πετύχει ζώντας στο Παρίσι, με σπάνιες επισκέψεις στην Ελλάδα. Η πρώτη έγινε το 1886, στα τριάντα δύο του χρόνια, και η τελευταία το 1925, σε μεγάλη ηλικία, διαλυμένος από τον διαβήτη και με ένα ξύλινο πόδι. Στο ενδιάμεσο επισκέφθηκε για λίγο τα Επτάνησα το 1914, απ’ όπου επέστρεψε εσπευσμένα στο Παρίσι λόγω της κήρυξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Ψυχάρης ήταν γέννημα-θρέμμα ενός παλαιού απλωμένου ελληνισμού, όπως με άλλον τρόπο και ο Καβάφης. Είναι δύσκολο σήμερα να κατανοήσουμε τι σήμαινε κάτι τέτοιο τότε για την ταυτότητα ενός Γραικού. Δεν πέρασαν πολλά χρόνια (1899) και ο Ροΐδης πήρε τις αποστάσεις του από τους ηθογράφους της γενιάς του ’80: «…τὸ ἡμέτερον κοινὸν ἤρχισε, δὲν λέγομεν ν’ ἀηδιάζῃ, ἀλλὰ νὰ χορταίνῃ τὰς στάνας, τὰς στρούγγας, τὰ λημέρια, τὰς φλογέρας, τοὺς κολλήγους, τοὺς λεβέντηδες, τὰς ζηλεμένας κόρας, τὰ μοιρολόγια, τὰ ἀσημοχρύσαφα καὶ τοὺς κερατισμοὺς τῶν τράγων».[8] Σχεδόν άμεσα (1900), πάλι στην εφημερίδα Το Άστυ,[9] ο Ψυχάρης, όπως το συνήθιζε, όταν κάποιος δεν υποτασσόταν στις ντιρεκτίβες του, κατακεραυνώνει τον Ροΐδη γιατί δεν ενέκρινε την αισθητική της βουκολικής ηθογραφίας, αναγνωρίζοντας ωστόσο την πολύτιμη συμβολή αυτού του καθαρεύοντος συγγραφέα στη μάχη για τη δημοτική γλώσσα: Τὸν κ. Ροΐδη πολὺ τὸν ἀγαπῶ. Τοῦ ἔχω σεβασμὸ μεγάλο. Δὲν πρέπει ποτέ μας, ποτὲ νὰ ξεχάσουμέ πῶς ὁ κ. Ροΐδης, ὅταν κανεὶς ἀκόμα δὲν τολμοῦσε στόμα ν’ ἀνοίξῃ, λέξη νὰ πῇ γιὰ τοῦ λαοῦ τὴ γλῶσσα ἦρθε καὶ μὲ θάρρος πολύ, μὲ κάμποση δύναμη καὶ μὲ τὴ χάρη του τὴ συνηθισμένη, εἶπε: «Εἶμαι μαζί τους». Δὲν πρέπει νὰ ξεχάσουμε πῶς ὁ κ. Ροΐδης ἔγραψε τὰ Εἴδωλα, τὰ λαμπρά του τὰ Εἴδωλα, κι ὅλοι μας ἐμεῖς τοῦ χρωστοῦμε ἀγάπη καὶ σέβας. Ἴσια ἴσια γιατὶ τὸν ἀγαπῶ, λυποῦμαι σὰ βλέπω τὴ χρυσῆ του τὴν πέννα καὶ γεμίζει τὸ χαρτί του μὲ τέτοια παραμύθια, ποῦ λόγο καὶ νόημα δὲν ἔχουνε. Ἴσια ἴσια γιατὶ σέβουμαι τὸ Ροΐδη, σέβουμαι ἀκόμη πιὸ πολὺ τὴν ἐθνικὴ τὴ γλῶσσα καὶ δὲν τὸ σηκώνω, φίλος ἢ ὄχι, κανένας νὰ τὴν ἀγγίξῃ. Όταν ο Μποέμ γράφει στον Ψυχάρη στο Παρίσι και του ζητά συνέντευξη, ο τελευταίος ανταποκρίνεται με ένα δικό του κατεβατό που έρχεται να συμπληρώσει τα μανιφεστοειδή κείμενά του (λογοτεχνικά και γλωσσικά) που είχαν προηγηθεί. (Δημοσιεύθηκε στο Άστυ της 8-9 Απριλίου 1893. Διατηρούμε την ορθογραφία του πρωτοτύπου, καθώς ο Ψυχάρης τόνιζε: «Διόρθωση δὲ γυρέβω· σᾶς παρακαλῶ ὅμως πολὺ νὰ κάμετε προσοχὴ νὰ μὴν ἔχῃ λάθη τυπογραφικά. Τὰ καλλιγράφησα ὅσο μπόρεσα.»). Η ειλικρίνεια δεν έχει θέση σε μια τέτοια προσχεδιασμένη ανταπόκριση, γραμμένη σε ύφος παραπλανητικά φιλικό και κουβεντιαστό («σπιτίσιο» το αποκαλούσε ο ίδιος). Επομένως δεν πρόκειται για κανονική συνέντευξη αλλά για συνεχές κείμενο του Ψυχάρη με το οποίο ξεκαθαρίζει τις θέσεις του, φροντίζει την εικόνα του δια της «αυτοπεριγραφής», απαντά σε κατηγορίες αντιπάλων του και καλοπαίρνει γαλιφοειδώς τους φίλους και τους οπαδούς του. Από τη συνολική ανάγνωση του κειμένου ξεχωρίζουν τα εξής: α) Προσήλωση στον ένα και μοναδικό στόχο: την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας. β) Ταύτιση της γλώσσας με την πατρίδα. Το γλωσσικό πρόβλημα είχε να κάνει με το έθνος. Ο Ψυχάρης διεκδίκησε τη Μεγάλη Ιδέα από τους υποστηρικτές της καθαρεύουσας, καθώς και από τους ακραιφνείς αρχαϊστές. γ) Διαχωρισμός των φίλων από τους εχθρούς. Οι φίλοι επαινούνται εκθύμως, ενώ οι αντίπαλοι λοιδορούνται. Ταυτόχρονη δημιουργία ευνοϊκής παράδοσης (Βηλαράς, Σολωμός, Βαλαωρίτης). δ) Προσποιητή μετριοφροσύνη και μετριοπάθεια. Ο Ψυχάρης μπορεί να ξεγελάσει γιατί υποδύεται εξαιρετικά τον ρόλο του αδικημένου διαλλακτικού. ε) Έντεχνη προβολή του έργου του και του εαυτού του ως αδιαφιλονίκητου ηγέτη στον αγώνα για τη γλώσσα. Γενικά ο Ψυχάρης απαιτούσε απόλυτη συμμόρφωση με τις απόψεις του, δεν δεχόταν παρεκκλίσεις ή διαφωνίες, ήταν εριστικός και φανατικός. Ένας καθαρευουσιάνος της δημοτικής, όπως τον έχουν αποκαλέσει. Ήταν επόμενο να έρθει σε ρήξη με τους περισσότερους υποστηρικτές του, ακόμη και με τον Παλαμά, με αφορμή το βραβείο Νόμπελ, αλλά με πραγματική αιτία την ανάδειξη του Παλαμά σε κορυφαία μορφή της ελληνικής λογοτεχνίας με τεράστια απήχηση και επίδραση. Ο Ψυχάρης θεώρησε το γεγονός αυτό ως υποβάθμιση και υποσκελισμό του. Από το έργο του δεν έμειναν πολλά, κυρίως έχει αναγνωριστεί η συνεισφορά του για την επικράτηση της δημοτικής, αν και ο όρος «ψυχαρισμός» που επιβιώνει έως σήμερα υποδεικνύει με σαφήνεια ότι η «καθαρότητα» που ζητούσε ο Ψυχάρης ήταν μια ακραία και επικίνδυνη επιδίωξη για τη γλώσσα (και όχι μόνο). Είναι προφανές ότι κυρίαρχο στοιχείο στον λόγο και στην πράξη του Ψυχάρη ήταν η υπερβολή έως δακρύων, όπως καταδεικνύεται και από το τέλος της επιστολής του στον Μποέμ: Ἅμα πάρω τὴν πέννα μου καὶ γράψω μιὰ μόνη λέξη ἑλληνικὴ, δὲ νοιώθω μέσα μου πιὰ καμιὰ ταραχή. Ἡσυχία, γαλήνη μὲ περεχύνει. Γίνουμαι σὰν τοὺς ὀλύμπιους θεούς. Δὲν τὸ λέω γιὰ μένα μόνο, καὶ δίχως περιφάνεια τὸ λέω· τὸ λέω γιὰ ὅλους μας ἐμᾶς ποῦ γράφουμε τὴ γλῶσσα τοῦ λαοῦ καὶ χτίζουμε τὴ φιλολογία. Ἔχουμε ὀλύμπια δώματα σὰν τοὺς θεούς. Αἰώνια παλάτια. Μάρμαρο ἡ κάθε λέξη. Τὴ γράφω κι ἀνατριχιάζω. Ὅ τι πῶ, εἶναι γιὰ τοὺς αἰῶνες. Ῥωμαίϊκα νὰ γράψω, λειτουργῶ. Σέβουμαι τὴν ἀθάνατη γλῶσσα καὶ μένα ποῦ τὴ γράφω. [1] Άλκης Θρύλος, «Ο Ψυχάρης (1854-1929)», Νέα Εστία (αφιέρωμα), τχ. 664 (1 Μαΐου 1954), σ. 701. [2] Ό.π., σ. 702. [3] Ό.π., σ. 706. [4] Ό.π., σ. 708. [5] Εμμ. Ροΐδης, «Το βιβλίον του Ψυχάρη», Εστία, τχ. 26 (1888), σ. 658-671, και Άπαντα, «Το “Ταξίδι” του Ψυχάρη», τόμ. Γ΄ (επιμ. Άλκης Αγγέλου), σ. 299-327. [6] Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, ό.π., σ. 300. [7] Ψυχάρης, Τὸ ταξίδι μου, Τυπογραφεῖο τοῦ Σ. Κ. Βλαστοῦ, Ἀθήνα 1888), σ. 4. [8] Άπαντα, ό.π., τόμ. Ε΄, σ. 288-289. [9] «Ένας πρόλογος του Ροΐδη», Το Άστυ (6 Μαρτίου 1900).

Ο «καθαρός» της δημοτικής

Σύνδεση