Metra gia Tsarouchia

«Το σπίτι της αράχνης γίνεται με αυτά που βγάζει από τα ίδια της τα σωθικά» Τζόναθαν Σουίφτ Παλαιόθεν υπήρξαν Έλληνες πτωχοί και, δυστυχώς, όχι σπάνια, αλαζόνες. Αυτό που τα λεξικά αποδίδουν ως «ψωροπερήφανοι». Όσο πιο πτωχοί (του πνεύματος μη εξαιρουμένου) τόσο πιο οιηματίες σε συμπεριφορά και φρασεολογία. Η πτωχαλαζονεία (όπως είναι γνωστό το άθλημα) επεδείχθη και επιδεικνύεται εισέτι κυρίως έναντι των ξένων που, συχνά, θεωρούνται υπεύθυνοι πολλών δεινών. Ωστόσο, όταν οι άθλιοι αυτοί δυνάστες της ένδοξης φύτρας δεήσουν και ασχοληθούν με τα καθ’ ημάς κατά τρόπο ευνοϊκό ή καταδεχτούν να μας προσέξουν, έστω και με ειρωνική συγκατάβαση, τότε γινόμαστε, χωρίς δισταγμό, χατζηαβάτες της κολακείας και τελάληδες επαίνων. Πώς να μην μπει κανείς σε τέτοιες σκέψεις, όταν βλέπει πόσο έχουμε ανάγκη την επιδοκιμαστική ματιά του «ξένου», πόση αξία πιστεύουμε ότι κερδίζουμε από την αναγνώρισή του. Αρκεί που ασχολήθηκαν μαζί μας, που γίναμε αποδέκτες της γενναιοδωρίας τους· τότε ομοθύμως, με μπροστάρηδες τα αδιάφθορα και αμερόληπτα ΜΜΕ, ξεδιπλώνουμε ύμνους και δονούμεθα από εθνικό παλμό, συχνά για έργα τα οποία, αν τα είχε υπογράψει ένας ντόπιος, θα είχαμε παγερά αδιαφορήσει, αν δεν τα είχαμε δηλητηριωδώς καταδικάσει. Πρόκειται για σύνδρομο συλλογικής ανασφάλειας που φανερώνει ότι δεν πατάμε γερά στα πόδια μας και επιζητούμε την αποδοχή και την επιδοκιμασία των ξένων για να νιώσουμε ότι κάτι αξίζουμε. Αυτή ακριβώς η στάση δηλώνει ότι είμαστε παγιδευμένοι στον ιστό που έχουμε υφάνει με τα ίδια τα εντόσθιά μας, φυλακισμένοι στον ίδιο μας τον εαυτό, περιμένοντας να μας ελευθερώσουν απέξω. Παρόμοιες σκέψεις προκύπτουν συνειρμικά όταν συμβαίνουν γεγονότα που τις συνδαυλίζουν. Όπως έγινε πρόσφατα με την ηχηρή παρουσίαση από την ντόπια εφημεριδοσύνη του συνταρακτικού γεγονότος της έκδοσης μιας ανθολογίας σύγχρονης ελληνικής ποίησης από τον παγκοσμίου φήμης εκδοτικό οίκο Penguin. Η είδηση έβαλε σε ενέργεια τις εκδουλεύτριες πένες (στα κοινωνικά και άλλα μέσα) που έχουν αναλάβει να «ενημερώνουν» τους δυστυχείς υπηκόους της ρημαγμένης τούτης γης, τους ιθαγενείς που πρέπει να νιώθουν υπερήφανοι καθότι έγιναν δεκτοί στο σπίτι του αφέντη. Η σημαντική είδηση δεν είναι βέβαια η ποίηση αλλά το περιτύλιγμα. Το περιεχόμενο ελάχιστα ενδιαφέρει. Δεν έχουμε δα και λίγους μεταφρασμένους ποιητές, στις πιο γνωστές και στις πιο απίθανες γλώσσες, που δεν τους διάβασε ποτέ κανείς, αλλά οι μεταφράσεις φιγουράρουν καμαρώνοντας στα βιογραφικά τους. Το σημαντικό στην παρούσα περίπτωση (εκτός από τον εκδοτικό οίκο) είναι η υπογραφή μιας καθηγήτριας της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια[1] της Νέας Υόρκης (Karen van Dyck), ένας επίκαιρος εμπορικός τίτλος που παραπέμπει στην καταβαράθρωση των Ελλήνων (Austerity Measures) και, το σπουδαιότερο, κατάφατσα στο εξώφυλλο, μια πομφολυγώδης εκπυρσοκρότηση, υπό μορφή διαφημιστικού θέσφατου, του διάσημου μαιτρ της οικονομικής πασαρέλας που κατέστησε τη χλιδάτη λιτότητα τρόπο ζωής και σκέψης (Yanis Varoufakis, Wow! Now!). Παρακρούσεις ευφορίας και πανηγυρισμοί δικαίωσης σάρωσαν το ανάδελφο έθνος. Επιτέλους, μας πρόσεξαν! Eπιτέλους, μας μετέφρασαν! Eπιτέλους, μας υπολογίζουν μέσα στο παγκοσμιοποιημένο χάος. Σκέψου: τα Penguin, που δεν έχουν βγάλει, φερειπείν, Καζαντζάκη, Σεφέρη, Ελύτη, να μας τιμήσουν εν έτει 2016, σε εποχή που η χώρα βουλιάζει! Τα Penguin, που όταν έβγαλαν το Τρίτο Στεφάνι του Ταχτσή, το 1969, το απέσυραν γρήγορα λόγω ανύπαρκτης ζήτησης! Τα Penguin που έβγαλαν την διαχρονική ανθολογία ελληνικής ποίησης του Κ. A. Τρυπάνη, το 1971! Που μόλις το 2007 έβγαλαν Καβάφη (κι αυτόν ολίγον και κακοπαθημένο)! Τα Penguin να αναγνωρίσουν τους νέους ποιητές μας (μολονότι ακόμη αζύγιστους και αδοκίμαστους)! Τα Penguin, που δεν τύπωσαν τίποτε δραστικά ελληνικό κατά τη διάρκεια της τελευταίας δικτατορίας, ας πούμε κάτι σαν Emergency Measures ή Poetry in Exile, επιτέλους είδαν ότι στην Ελλάδα ανθεί ο πολιτισμός και ιδιαίτερα η ποίηση. Αυτό σημαίνει ότι η κρίση είχε και μια θετική πλευρά: την άφθονη παραγωγή ποιητικού λόγου. Έχει άλλωστε ειπωθεί: η δυστυχία, ο κατατρεγμός, η καταπίεση, η βία, ευνοούν την τέχνη. Έσπευσαν λοιπόν, εγχώριοι και ξένοι κονδυλοφόροι να εορτάσουν το γεγονός, έτοιμοι να στηλιτεύσουν εκείνους που δυσπιστούν, που αμφιβάλλουν, που διαφωνούν. Αυτό έλειπε να κάνουμε τους δύσκολους και τους μίζερους μπροστά σε μια τέτοια τιμητική αναγνώριση, σε μια τέτοια διεθνή καταξίωση της σύγχρονης ποίησής μας! Είναι λογικό να αναρωτηθεί κανείς γιατί ασχολούμαστε με τα πίτουρα. Η απάντηση είναι απλή: γιατί πολιτικά και ιδεολογικά είμαστε αντίθετοι με την κρίση που πουλάει. Γιατί είμαστε αντίθετοι με τους μαυραγορίτες του πνεύματος, με αυτούς που πάσχουν δήθεν από «αριστερή μελαγχολία» και εξακολουθούν να διακινούν την εφηβική αυταπάτη ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τις ζωές των ανθρώπων που ισοπέδωσε η ιστορία. (Πόσοι θυμούνται την θορυβώδη κινητοποίηση ποιητών και καλλιτεχνών, εδώ απ’ τη χώρα του Ομήρου, που με ένα άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά θα καμάκωναν τον ξένο δράκο της κρίσης τον Μάρτιο του 2012 –όπως κάνουμε πάντα εμείς οι Έλληνες στις πιο δύσκολες στιγμές της Ιστορίας μας– με το ακαταμάχητο υπερόπλο: προστρέχοντας στην τέχνη της ποιήσεως… Με διακηρύξεις ελληνικού πνευματικού πυρός: πως πίσω και κάτω από τα νούμερα και τους αριθμούς, υπήρξε και συνεχίζει να υπάρχει ένας άλλος κόσμος. Ένας κόσμος που αναπτύσσει εστίες αντίστασης και αντιπαραθέτει πνευματικές αξίες στις βουλιμικές απαιτήσεις των αγορών…)[2]. Είναι οι ίδιοι που διαθέτουν την «αριστερή άνεση» να θεωρούν την καταστροφή του κέντρου των Αθηνών τον Δεκέμβρη του 2008 από έναν παραφρονημένο όχλο «εξέγερση» ή, ακόμη πιο κρετινοειδώς, «επανάσταση». Είναι οι χλιαροί αστοί και οι φοβισμένοι διανοούμενοι που καλύπτουν την έλλειψη πολιτικής σκέψης και κοινωνικής δράσης με επικλήσεις στους κολασμένους της γης, τους οποίους δεν συνάντησαν ποτέ στη ζωή τους και, όταν τυχαία έπεσαν επάνω τους, κακόπαθε η αισθητική και… η όσφρησή τους. Είναι όλοι εκείνοι που δεν γνωρίζουν πώς να διαχειριστούν την σύμπλευσή τους με τους ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ και μας υποβάλλουν στη δοκιμασία να ανεχόμαστε την αντικατάσταση της στοιχειώδους λογικής από την παραληρηματική έκκριση ενός χολυγουντιανού μετακομμουνισμού. Αναμφίβολα δεν είναι όλοι έτσι. Υπάρχουν εκείνοι με καλές προθέσεις και έντιμες πεποιθήσεις. Εκείνοι που νομίζουν ότι με την τέχνη πολιορκούν την Ουτοπία, την Ποιότητα, την Ουσία, τη Γνησιότητα. Υπάρχουν όμως και εκείνοι (και δεν είναι λίγοι) που δεν διστάζουν να έχουν φαντασιώσεις αιωνιότητας, αξιοποιώντας την πιο επίκαιρη πραγματικότητα. Είναι οι σκλάβοι της Κίρκης που λέγεται εφήμερη φήμη και υψηλόφρων παρασιτισμός. Είναι αυτοί που μπροστά στη δημοσιότητα παραδίδονται αυθωρεί. Να γιατί δεν θεωρούμε ότι μια ανθολογία όπως το Austerity Measures είναι κάτι σημαντικό, να γιατί δεν γιορτάζουμε που μας αναγνώρισαν –επιτέλους!– οι εκδοτικοί πιγκουίνοι. Το κριτήριο δεν είναι η ποίηση αλλά το γεγονός ότι η Ελλάδα έγινε παγκόσμια είδηση. Σε αυτό ποντάρουν οι έμποροι της λογοτεχνίας. Είναι σαν να λένε: «Ιδού οι ταλαίπωροι ποιητές της κρίσης, ιδού πώς γράφουν σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, ιδού τι διαφημίζει ο βαρουφάκειος γυπαετός. Εάν θέλετε να είστε in, αν θέλετε να είστε σύγχρονοι, δεν χρειάζεται να βασανίζεστε με περίπλοκες σκέψεις, εμείς διαλέξαμε για σας και σας προτείνουμε να διαβάσετε τους ποιητές των Μέτρων λιτότητας. Τα υπόλοιπα είναι για τους φιλισταίους εστέτ, για τις ξοφλημένες ελίτ. Αν μας ρωτήσετε για τα κριτήριά μας δεν θα πάρετε απάντηση, μας αρκεί το κοινωνικοπολιτικό milieu. Ας το θέσουμε διαφορετικά: χωρίς κρίση στην Ελλάδα, χωρίς να γίνετε παγκοσμίως ρεζίλι των σκυλιώνε, χωρίς να πάρετε την ευλογία του πιο γνωστού σήμερα Έλληνα ριζοσφάχτη διασκεδαστή και χωρίς να έχετε εισβάλει, σχεδόν καθημερινά επί εφτά σχεδόν χρόνια, στα σπίτια μας, δεν θα μας ενδιέφερε καν η ύπαρξή σας, πόσο μάλλον η ποίησή σας». Επιμύθιο: το εγχείρημα είναι διαφημιστικό και εμπορικό και ως τέτοιο πρέπει να κριθεί. Με την ποίηση δεν έχει καμιά σχέση. Μάταια θα αναζητήσει ο αναγνώστης σαφή κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπόνηση της έκδοσης. Η επιμελήτρια δίνει πληροφορίες γενικού περιεχομένου, στις οποίες δεν περιλαμβάνονται οι σχετικές με τον τρόπο αξιολόγησης και επιλογής των ποιημάτων, σαν κάτι τέτοιο να είναι περιττό. Αντίθετα μαθαίνουμε πολλά άλλα και αδιάφορα όπως π.χ., και το εξής: «Μολονότι τα κριτήρια είναι αδρομερώς η γλώσσα (ελληνικά), η ηλικία (κάτω από πενήντα) και η ημερομηνία δημοσίευσης (την τελευταία δεκαετία), υπάρχουν εξαιρέσεις. Ορισμένοι ποιητές γράφουν πρώτα αγγλικά, μετά ελληνικά, μεταφράζοντας την ίδια τους τη δουλειά. Κάποιοι άρχισαν να γράφουν αλλού αλλά έμειναν σχετικά άγνωστοι, ή στράφηκαν στα ελληνικά μόνο αφού πρώτα σταδιοδρόμησαν στα βουλγάρικα, στα σέρβικα, και άλλες γλώσσες, και επομένως ταιριάζει να συμπεριληφθούν παρά τη μεγαλύτερη ηλικία τους: είτε γλωσσικά είτε γεωγραφικά οι ποιητές αυτοί εξακολουθούν να είναι συγκριτικά νέοι στην ελληνική ποίηση, αν όχι στην ποίηση εν γένει. Μια φούχτα ποιήματα που προοιωνίζονται την παρούσα διάθεση και εποχή, μολονότι δημοσιεύτηκαν στο κατώφλι της νέας χιλιετίας, βρίσκονται επίσης εδώ. Η λογοτεχνία συχνά μας λέει τι πρόκειται να συμβεί προτού η ιστορία βρει χρόνο να ξεδιπλωθεί» (σ. xix). Αυτή η εμβριθής ανάλυση, που περιλαμβάνει και τη λιτή διαβεβαίωση ότι η ποίηση λειτουργεί ως μαντείο των Δελφών για την ιστορία, συμπληρώνεται θεσπέσια με την ακόλουθη μεγαλειώδη διαπίστωση, στην ιστοσελίδα των πιγκουίνων, ότι συνετελέσθη όντως στην Ελλάδα ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, η «πολιτισμική της αναγέννηση»: «Από το 2008 που άρχισε η κρίση η Ελλάδα έγινε ο τόπος μιας πολιτισμικής αναγέννησης για πρώτη φορά μέσα σε τριάντα χρόνια. Ποιήματα εκπληκτικού βάθους και πρωτοτυπίας, γραμμένα από ντόπιους Έλληνες, από εμιγκρέδες και μετανάστες. Αναμετρώνται με το προσωπικό και το πολιτικό· με τις μικρές αποκαλύψεις κηπουρικής και με τις βάρβαρες οδομαχίες· με τα σώματα, τον έρωτα, το μύθο, τη μετανάστευση και την οικονομική κρίση». Φρίττουμε με την ιδέα ότι μπορεί να παρασυρθούμε και να τολμήσουμε να σχολιάσουμε τέτοια βαθυστόχαστα σκύβαλα. Προτιμούμε την πραγματική κηπουρική. Για να ολοκληρωθεί το «πακέτο» πασπαλίστηκε δεόντως και με άφθονη χρυσόσκονη πολιτικής ορθότητας. Είναι δυνατόν μια τέτοια ανθολογία, με αμερικανικό περίβλημα, να μην διαθέτει, of course, απ’ όλα: poems written by men and women, cis poets and queer poets, ου μην αλλά και μετανάστες, εμιγκρέ, κατατρεγμένους, παλαιούς, νέους, αντιστασιακούς, μεταφυσικούς, οριακούς, μεθοριακούς και άλλα πολλά ενισχυτικά και ανορθωτικά της ποιητικής ακμής; Ακόμη και η αθλιότητα της Αθήνας εξιδανικεύεται ως χοάνη δημιουργικού οργασμού, ακόμη και η κτηνωδία της βάνδαλης επίθεσης σε όλη την επικράτεια με τα σπρέι στα χέρια ακέφαλων βασιβουζούκων έχει και τη θετική της πλευρά, γιατί διευκολύνει την καλλιτεχνική έκφραση, γίνεται «ποίηση των γκράφιτι». Προσοχή όμως. Η άποψή μας δεν περιλαμβάνει τους ποιητές ούτε ασχολείται με την αισθητική πλευρά του ζητήματος. Οι ποιητές και το έργο τους θα κριθούν συν τω χρόνω από τους αναγνώστες και τους θεσμούς της γλώσσας στην οποία εκφράζονται. Αν είναι τυχεροί μπορεί το έργο τους να περάσει τα σύνορα και να βρει τον δρόμο του στη μεταφρασμένη πρόσληψη. Εμείς κρίνουμε το «πακέτο» ως σύνολο που περιέχει όλα τα στοιχεία του συγκυριακού προϊόντος. Όπως ακριβώς το προβάλλει, στο πρόσφατο TLS (17.6.2016), η εγγλέζα καλλιτέχνις Noonie Minogue, η οποία, σύμφωνα με το βιογραφικό της, είναι βαθύτατα «φιλελληνίς», αφού άλλωστε όπως γράφει η ίδια «χόρεψε σε όλα τα paniyiria». Ανάμεσα στα πολλά νόστιμα που γράφει στο άρθρο της, όπως για παράδειγμα ότι η Αθήνα είναι η πανευρωπαϊκή πρωτεύουσα του γκράφιτι (για καλό το λέει), και ότι στη λιτόβρυτη ανθολογία «οι αινιγματικές διακηρύξεις [!] του Ηράκλειτου σπινθηροβολούν μέσα απ’ τις σελίδες» της –the riddling pronouncements [sic!] of Heraclitus shimmer through the pages [!]–, κλείνει το πόνημά της (που φέρει το βαρύ γιουλάρι, δηλαδή τον τίτλο, «Tragic choruses» (Τραγικοί χοροί) και είναι απορίας άξιον πώς δημοσιεύθηκε στο έγκυρο TLS ένα κείμενο που είναι το ίδιο για τα πανηγύρια) με την εξής τεκμηριωμένη παρατήρηση για την ελληνική ποίηση της κρίσης και τη «μελαγχολία» που μας δέρνει: «Η Ελλάδα, παγιδευμένη στην μέγγενη ανάμεσα στις Βρυξέλλες στον Βορρά και τους μετανάστες στον Νότο, έχει παραγάγει μια μορφικά ανανεωμένη ποίηση που οδηγεί τον αναγνώστη στην καρδιά της τρέχουσας ζωντανής εμπειρίας. Μαζί με τη μάχη για απόδραση, μαζί με κάθε είδους βασανιστήρια, υπάρχει επίσης μια μεγαλειώδης μελαγχολία καθώς άλλη μια γενιά καλείται να παρευρεθεί στην δική της κηδεία. (there is a great melancholy too, as yet another generation attends its own funeral.)» Είναι να απορεί κανείς. Θέλουν οι ποιητές να γίνουν γνωστοί γιατί η χώρα τους είναι για λύπηση παγκοσμίως και οι ίδιοι θα παρίστανται στην κηδεία μιας ολόκληρης γενιάς; Αντέχουν να διαβάζουν τη μελοδραματική κατασκευή της επιμελήτριας των Μέτρων λιτότητας (θέλοντας να συγκινήσει προφανώς τους άσχετους ξένους αναγνώστες) ότι στην Αθήνα της κρίσης έχουμε «έλλειψη ηλεκτρικού και νερού σε τέτοιο σημείο που θυμίζει χώρες σε πόλεμο» ή ότι «οι ειδήσεις για φόνους και ληστείες μοιράζονται τον ίδιο χρόνο με διαφημίσεις για συστήματα ασφαλείας υψηλής τεχνολογίας» (σ. xvii); Τους ενδιαφέρει να τους διαβάσουν «φιλανθρωπικά» ή «ευκαιριακά», σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπου η ποίηση είναι το πρόσχημα για ιδεολογικές πιρουέτες και ακαδημαϊκές κοινοτοπίες; Νομίζουν ότι η «τέχνη» τους θα κερδίσει κάτι από τέτοιες (κυριολεκτικά και μεταφορικά) κερδοσκοπικές επιχειρήσεις; Ας απαντήσουν οι ίδιοι. Να προλάβουμε όμως την αναμενόμενη αντίδραση: «Έτσι είμαστε οι Έλληνες, δεν θέλουμε να χαρούμε με την επιτυχία των δικών μας, μια ζωή ζηλιάρηδες και δυσκοίλιοι, έτοιμοι να βρούμε κάτι ενοχλητικό και επίμεμπτο, όταν έχουμε κάποια παγκόσμια επιτυχία». Και άλλα πολλά για την αδυναμία να εορτάσουμε την αναγνώρισή μας από τους άλλους. E, όχι! Δεν τρώμε όλοι σανό. Δεν είμαστε όλοι έτοιμοι να υποκύψουμε στη δικτατορία του συρμού, ήτοι ΜΜΕ και social media. Υπάρχουμε ακόμη. Για όσο διαρκέσει αυτό το «ακόμη». Και γνωρίζουμε ότι η καλή ποίηση θέλει χρόνο και φροντίδα για να περάσει στον κοινό βίο. Δεν θέλει βιαστικές, αμέθοδες, πρόχειρες και «πιασάρικες» ανθολογίες που υπηρετούν πρωτίστως τα συμφέροντα των επιμελητών και των εκδοτών. Με την ίδια λογική θεωρούμε ότι και το άλλο εγχείρημα που ανθολογεί τους ποιητές της κρίσης πρέπει να αντιμετωπιστεί με τον ίδιο τρόπο. Πρόκειται για το Futures: Poetry of the Greek Crisis (επιμ. Theodoros Chiotis), Penned in the Margins, Λονδίνο 2015. Ανθολόγηση με επίσης ασαφή κριτήρια, εκτός από τον τυφλοσούρτη που λέγεται «κρίση» (απορίας άξιο πώς γλίτωσε το «μνημόνιο» και οι παραφυάδες του), καμωμένη από τον project manager (sic) του Αρχείου Καβάφη. (Ποίημα του εν λόγω αντιστασιακού ανθολόγου ανθολογείται επίσης από την Van Dyck… πράξη αντίστασης «για όσο βρισκόμασταν σε καθεστώς υποτέλειας / while we were in a dependent state»). Αν αφιερώσαμε τόσο χώρο της ARB για το ζήτημα αυτό, είναι γιατί πιστεύουμε ότι τέτοια φαινόμενα πολιτισμικής σπέκουλας αποδεικνύουν ότι δεν είναι απότοκα της κρίσης αλλά η ίδια η κρίση στην πιο ύπουλη μορφή της. Όσο για την ποίηση, θα συνεχίσουμε να την αναζητούμε εκεί που πρέπει και όπως πρέπει, έχοντας κατά νου την παραίνεση του Ροΐδη: Τίποτε «δεν δικαιολογεί την μεταβολήν της ποιήσεως εις απλήν τυμπανοκρουσίαν». [1] Για την ακρίβεια «Kimon A. Doukas Professor of Hellenic Studies». [2] Βλ. link

Σύνδεση