Βρετανία και Ευρώπη: Μια αδιάρρηκτη ιστορική σχέση

1. Το βρετανικό δημοψήφισμα συνιστά δραματική αποτυχία της πολιτικής ηγεσίας της χώρας και ένα οδυνηρό πλήγμα στη υπόθεση της ειρήνης και της κοινής ευημερίας στην Ευρώπη. Βραχυπρόθεσμα οι δυνάμεις του εθνικολαϊκισμού θα ενισχυθούν θέτοντας σε κίνδυνο κρίσιμες κατακτήσεις όπως η ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, αγαθών και ιδεών στην ήπειρο. Όμως, αυτό δεν θα είναι το τελικό αποτέλεσμα. Η υπέρβαση των εθνικών εγωισμών και η κατοχύρωση του ενιαίου οικονομικού και πολιτιστικού χώρου είναι ένα εγχείρημα με καταλυτική ιστορική βαρύτητα, και προς τον σκοπό αυτό έχει γίνει ήδη γίνει γιγαντιαία πολιτική και οικονομική επένδυση. Τα προσκόμματα που αντιμετωπίζει θα πυροδοτήσουν, συνεπώς, μια καινούργια αποφασιστικότητα για την οικονομική και –μακροπρόθεσμα– την πολιτική ενοποίηση. Ταυτόχρονα, όμως, θα ενταθεί και η αναζήτηση των δομικών αιτίων που ευνόησαν την αύξηση της επιρροής τής (δεξιάς και αριστερής) αντιευρωπαϊκής δημαγωγίας. Προτάσεις για την θεσμική ανανέωση της ΕΕ έχουν ήδη διατυπωθεί, και το ανά χείρας περιοδικό υπερηφανεύεται ότι ήταν το μόνο που έδωσε την αρμόζουσα δημοσιότητα στην προβληματική αυτή στην Ελλάδα. Τα σχέδια αυτά θα αποκτήσουν στο εξής επείγουσα προτεραιότητα. Βεβαίως στην πορεία αυτή θα συμμετάσχουν μόνο οι χώρες εκείνες που συνειδητώς και εμπράκτως αποδέχονται το ευρωπαϊκό αξιακό κεκτημένο: τον σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων, την ανεξάρτητη δικαιοσύνη, την αδιάφθορη και αξιοκρατική διοίκηση, την κοινωνική προστασία όσων έχουν πραγματική ανάγκη κτλ. Όσες αντίθετα θα επιμένουν στον εθνικιστικό κρατισμό, στον πελατειακό κορπορατισμό και στην κομματική εξαχρείωση των δημοσίων θεσμών, ιδίως της παιδείας, θα θέσουν εν καιρώ τον εαυτό τους εκτός της ευρωπαϊκής οικογένειας. Ως εκ τούτου η απόφαση της Βρετανίας στις 23 Ιουνίου 2016 αυξάνει και τις πιθανότητες ενός Grexit. Η ελληνική πολιτική τάξη έχει δυστυχώς αποδειχθεί αμετανόητη στις επιλογές της που οδήγησαν στην κατάρρευση της χώρας. Ο ευρωπαϊσμός της είναι ψευδεπίγραφος και υποκριτικός. Για την πλειοψηφία της ο υπαίτιος για την κρίση είναι ακριβώς η Ευρώπη, μια αντίληψη που θέριεψε μετά τον Ιανουάριο του 2015. Κάτω από τα σημερινά κροκοδείλια δάκρυα για την βρετανική ψήφο εύκολα διακρίνει κανείς κρυφή χαρά για την αποσταθεροποίηση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Κατά τον πρωθυπουργό υπαίτιοι για την βρετανική αποχώρηση είναι οι Ευρωπαίοι πολιτικοί. Αυτός, ισχυρίζεται, και οι ομοϊδεάτες του (που ψευδώς αποκαλεί σοσιαλδημοκράτες, ενώ η ιδεολογία του και η πολιτική του μέχρι τώρα δεν έχουν τίποτε το κοινό με την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία την οποία αφειδώς μέχρι πρότινος καθύβριζε) είναι έτοιμοι για τη δημιουργία μιας κάποιας «νέας Ευρώπης», αφού η «παλιά» πρόδωσε δήθεν τις αξίες της. Πρόκειται για την ίδια δηλητηριώδη ρητορική που έφερε την χώρα στα πρόθυρα της καταστροφής με το δημοψήφισμα του Ιουνίου του 2015 και φόρτωσε τον λαό με συντριπτικά οικονομικά βάρη για τον επόμενο αιώνα. Στο βρετανικό δημοψήφισμα οι νέοι μέχρι 25 ετών ψήφισαν υπέρ της παραμονής με ποσοστό 75%. Στο αντίστοιχο ελληνικό οι ίδιες ηλικίες ψήφισαν φανατικά εναντίον της Ευρώπης κατά 80%. Αυτή και μόνο η στατιστική δείχνει ότι, ακόμη και υπό την σημερινή αντιξοότητα, η Βρετανία είναι πολύ πιο ουσιαστικά ευρωπαϊκή απ’ ό,τι η Ελλάδα. 2. Στην Ευρώπη κανείς δεν επιθυμούσε, ούτε περίμενε, την έξοδο της Βρετανίας. Παρά την συνεχή τριβή με τους συντηρητικούς από την εποχή της Θάτσερ, και τις εντάσεις που προκάλεσε η συμμετοχή της Βρετανίας στην εισβολή στο Ιράκ, ποτέ δεν κινδύνευσε η αμοιβαία αναγνώριση μιας πολιτιστικής ενότητας. Από την άλλη μεριά, την έξοδο από την ΕΕ ψήφισαν η Αγγλία εκτός Λονδίνου και η Ουαλία. Η Σκωτία ήδη προετοιμάζεται να υπερασπιστεί, ακόμα και με την απόσχιση, την παραμονή της. Το Λονδίνο είναι προφανώς η οικονομική και πολιτιστική καρδιά της χώρας και ο μουσουλμάνος δήμαρχός του συντονίζεται με την πρωθυπουργό της Σκωτίας για να προστατέψει την ευρωπαϊκή ταυτότητα της μεγαλούπολης. Όλα ανεξαιρέτως τα πανεπιστήμια είναι κατηγορηματικά αντίθετα με την αποχώρηση. Η βρετανική επιστήμη είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την διεθνή και στελεχώνεται από αναρίθμητους ξένους ερευνητές. Λίγες ημέρες μετά την ψήφο είναι ορατό ένα κύμα «μετάνοιας» για την άφρονα και βεβιασμένη απόφαση, καθώς μόνο τώρα γίνονται κατανοητές οι οικονομικές και πολιτιστικές συνέπειες από την αποχώρηση που είχαν μέχρι τώρα θαφτεί κάτω από την ασύστολη ξενοφοβική δημαγωγία. Το πιο καλλιεργημένο και προοδευτικό κομμάτι της βρετανικής κοινωνίας, που τόσο άξια εκπροσωπούσε η μαρτυρική Τζο Κοξ, όχι μόνο δεν αποδέχεται κανένα αντιευρωπαϊκό τετελεσμένο, αλλά είναι ακόμα πιο μαχητικό σήμερα και συνειδητό ως προς την ευρωπαϊκή προοπτική του. Δεν έχει συνεπώς κλονιστεί η γενική παραδοχή, που υπερβαίνει τις κατά καιρούς πολιτικές αποκλίσεις, ότι ένας κεντρικός πυλώνας του κοινού ευρωπαϊκού μας οίκου είναι βρετανικός. Η Αγγλία είναι η πατρίδα του σύγχρονου κοινοβουλευτισμού. Οι ρίζες του ανάγονται στην Magna Charta του 1215, όταν οι βαρόνοι του βασιλείου ανάγκασαν τον βασιλέα Ιωάννη τον Ακτήμονα να αναγνωρίσει το δικαίωμα της περιουσίας και της προσωπικής ασφάλειας (habeas corpus) των υπηκόων του. Η συμφωνία αφορούσε φυσικά ένα ελάχιστο τότε τμήμα της κοινωνίας. Όμως είχε θέσει μια θεμελιώδη αρχή, τουτέστιν ότι η εκτελεστική εξουσία περιορίζεται από την βούληση των αντιπροσώπων του λαού. Το τι λογίζεται ως λαός και πώς ασκείται η αντιπροσώπευση διευρύνθηκε έκτοτε, μέσα από επικούς ιστορικούς αγώνες, για να καλύψει τελικά το σύνολο του πληθυσμού. Όμως ο λογικός πυρήνας της ιδέας παρέμεινε άθικτος, και από την προσπάθεια για την κοινωνική του πραγμάτωση επήγασε η πρόοδος των πολιτικών θεσμών μέχρι τον πλήρη θεσμικό εκδημοκρατισμό. Το πεδίο όπου εκτυλίχθηκε το ιστορικό αυτό δράμα ήταν πάλι η αγγλική κοινωνία. Ο αγγλικός 17ος αιώνας σφραγίστηκε από την σύγκρουση ανάμεσα στην κρυπτοκαθολική δυναστεία των Στιούαρτ, που πρέσβευε την ιδέα της απόλυτης «ελέω θεού» μοναρχικής εξουσίας, και το κοινοβούλιο που εξέφραζε την βούληση των ανερχόμενων παραγωγικών τάξεων του βασιλείου. Η ρήξη κορυφώθηκε με την ένοπλη εξέγερση των κοινοβουλευτικών, την καρατόμηση του Καρόλου Α΄ το 1649, την κατάργηση της μοναρχίας και την ανακήρυξη της αβασίλευτης «κοινοπολιτείας» με Λόρδο Προστάτη τον πουριτανό Όλιβερ Κρόμγουελ. Εύκολα ξεχνάμε ότι ο επαναστατημένος λαός που πρώτος έκοψε το κεφάλι του βασιλιά του ήταν οι Άγγλοι. Οι ακρότητες των πουριτανών οδήγησαν στην παλινόρθωση των Στιούαρτ το 1660. Όμως η σκωτσέζικη αυτή δυναστεία εξακολουθούσε να επιβουλεύεται τα συνταγματικά δικαιώματα του κοινοβουλίου. Κι έτσι ακολούθησε μια δεύτερη επανάσταση, η λεγόμενη Μεγάλη και Αναίμακτη του 1688, η οποία εκθρόνισε τον Ιάκωβο Β΄ και εγκατέστησε τον εξ Ολλανδίας προτεσταντικό οίκο της Οράγγης. Ο Γουλιέλμος Α΄ αναγνώρισε το δικαίωμα του περιοδικά εκλεγομένου κοινοβουλίου να εγκρίνει τις αποφάσεις του μονάρχη. Κι έτσι εγκαθιδρύθηκε το πολίτευμα της περιορισμένης κοινοβουλευτικής μοναρχίας που εγγυάται τα δικαιώματα περιουσίας και ελευθερίας του λόγου, τουτέστιν το απαραβίαστο της ιδιωτικής σφαίρας. Με θεμέλιο την ρύθμιση αυτή η Βρετανία μαζί με την Ολλανδία υπήρξαν μέχρι και το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα οι χώρες με τον μεγαλύτερο βαθμό δημόσιας ελευθερίας. Την έκβαση της Ένδοξης Επανάστασης του 1688 αποτύπωσε θεωρητικά η πολιτική φιλοσοφία του Τζων Λοκ.[1] Στην αντίληψή του η πολιτική κοινωνία εδράζεται σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στην εξουσία και την κοινωνία, σύμφωνα με το οποίο η πρώτη υποχρεούται να προστατεύει τα αναφαίρετα φυσικά δικαιώματα των πολιτών. Η νομιμότητα της εξουσίας πηγάζει από την συγκατάθεση του κοινωνικού σώματος περιοδικά εκπεφρασμένη. Το ελεύθερο πολίτευμα είναι εκείνο όπου ισχύει η διάκριση των εξουσιών. Εάν το νομοθετικό σώμα αποφασίσει ότι η κυβέρνηση έχει απολέσει την ως άνω νομιμότητα αντικαθίσταται από άλλη. Όταν μια παράνομη κυβέρνηση αρνείται να αποχωρήσει, τότε το έσχατο καταφύγιο της κοινωνίας είναι η ένοπλη επανάσταση («η προσφυγή στον ουρανό»). Ο πολιτικός φιλελευθερισμός και η εμπειρική γνωσιολογία του Λοκ μαζί με την σκεπτικιστική κατανόηση της γνώσης από τον Νταίηβιντ Χιουμ συγκροτούν την βρετανική συνιστώσα του Διαφωτισμού.[2] Η συμβολή αυτή κορυφώνεται με την κοσμοϊστορική φυσική θεωρία του Νεύτωνα, καθώς και με την θεμελίωση της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης από τον Άνταμ Σμιθ. Η πολιτική ελευθερία, η πρωτοποριακή επιστημονική σκέψη και η εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη, που επήγαζε από την κατάργηση του φεουδαλισμού και του κρατικού μονοπωλίου και την τεχνολογική καινοτομία, κατέστησαν την Βρετανία το πρότυπο έθνος του 18ου αιώνα. Η διάχυση των βρετανικών φιλοσοφικών και επιστημονικών ιδεών συνέβαλε στην υπονόμευση των παλαιών καθεστώτων και στην έκρηξη των μεγάλων επαναστάσεων που σημάδεψαν το τέλος του. Κατά ιστορική ειρωνεία οι ιδέες του Λοκ ενέπνευσαν καταρχήν τους βρετανούς αποίκους στην Β. Αμερική να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους από το Λονδίνο και να ιδρύσουν την πρώτη σύγχρονη αβασίλευτη δημοκρατία (republic). Όμως και το διανοητικό ρεύμα των philosophes στην Γαλλία που προετοίμασε την επανάσταση του 1789 αρδεύθηκε από βρετανικές ιδέες. Ο Βολταίρος ήταν οπαδός του Λοκ και του Νεύτωνα και είχε ως σκοπό του την μεταλαμπάδευση των ιδεών τους στην Γαλλία. Ο Μοντεσκιέ ήταν θαυμαστής του βρετανικού πολιτεύματος και πίστευε ότι η πολιτική αναμόρφωση στην Γαλλία προϋπέθετε την εισαγωγή της συνταγματικής μοναρχίας. Στην πραγματικότητα η Γαλλική Επανάσταση του 1789 πυροδοτήθηκε από τα αιτήματα της φιλελεύθερης μερίδας της αριστοκρατίας και των αστικών τάξεων για τον περιορισμό της μοναρχικής εξουσίας στο πρότυπο της μεγάλης χώρας πέρα από την Μάγχη. Ο 19ος αιώνας ήταν η εποχή της δημοκρατίας και της ισότητας. Και μετά την αποτυχία του γαλλικού επαναστατικού πειράματος να θεμελιώσει τις αξίες αυτές με την τρομοκρατία και την ολοκληρωτική διακυβέρνηση, πάλι στην Βρετανία ξεδιπλώθηκε το ιστορικό δράμα του εκδημοκρατισμού με ειρηνικά μέσα. Οι μεγάλοι αγώνες για την κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση του 1832 (που διεύρυνε σημαντικά την κοινωνική βάση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος), για την κατάργηση των δασμών στα εισαγόμενα δημητριακά (που περιόρισε δραστικά την δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων και έκανε πιο φθηνή την διατροφή των λαϊκών στρωμάτων), καθώς και το κίνημα του Χαρτισμού (που διεκδικούσε για τους εργαζομένους το οκτάωρο, το δικαίωμα της ψήφου και της οργάνωσης σε σωματεία) επέτρεψαν την δυναμική παρουσία στον πολιτικό στίβο των μεσαίων και των εργατικών τάξεων. Μέχρι το τέλος του αιώνα, και ιδίως μετά την εισαγωγή της καθολικής (ανδρικής) ψήφου το 1867, τα προνόμια των κοινωνικών ολιγαρχιών είχαν περιορισθεί και είχαν μπει τα θεμέλια μιας λειτουργικής δημοκρατίας. Υπολειπόταν ακόμα η αναγνώριση των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών και ο αγώνας αυτός κυριάρχησε στις αρχές του 20ού αιώνα (οι γυναίκες ψήφισαν για πρώτη φορά το 1928). Το Εργατικό Κόμμα ιδρύθηκε το 1900, το 1922 έγινε αξιωματική αντιπολίτευση και το 1924 σχημάτισε την πρώτη του κυβέρνηση. Το φιλοσοφικό ρεύμα που εξέφρασε αυτήν την ζωογόνο δυναμική του εκδημοκρατισμού ήταν ο ωφελιμισμός, ή «φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός» όπως ήταν γνωστός. Για τον Τζέρεμυ Μπένθαμ το κριτήριο της πολιτικής νομιμότητας δεν είναι κάποια αφηρημένη αρχή δικαιωμάτων, αλλά η εμπειρικά τεκμηριωμένη απόφαση εάν ένας νόμος συμβάλλει στην φυσική ευτυχία ή ευημερία της πλειονότητας των πολιτών. Και αυτό μόνο οι ίδιοι οι πολίτες μπορούν να το αποφασίσουν. Στην πιο πολυδιάστατη κατανόηση του ωφελιμισμού από τον Τζων Στιούαρτ Μιλλ, η ανθρώπινη ευτυχία δεν συνίσταται μόνο σε υλικές απολαύσεις αλλά περιλαμβάνει και διανοητικές και πνευματικές δραστηριότητες. Η καθολική διάδοση της παιδείας επιτρέπει στον κάθε πολίτη, πέρα από ταξικούς καταναγκασμούς, να επιλέξει ένα προσωπικό πρότυπο ζωής. Καθήκον του κράτους είναι να στηρίζει την τάση για την αυτονόμηση της προσωπικότητας, και όχι η επιβολή υποχρεωτικών συμπεριφορών και αντιλήψεων (ηθικών, θρησκευτικών κτλ.). Η ουσία της δημοκρατίας δεν είναι η άσκηση της εξουσίας από την πλειοψηφία, αλλά η άσκησή της με τρόπο που επιτρέπει της εκδήλωση της ατομικής ιδιαιτερότητας. Η δημοκρατία δεν μπορεί να αποκλείει από τον δημόσιο στίβο το ήμισυ του ανθρωπίνου γένους. Τα πλήρη κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα των γυναικών ολοκληρώνουν την έννοια της ελευθερίας. Η θεωρία της δημοκρατίας του Μιλλ, αν και ενσωματώνει την θεμελιώδη φιλελεύθερη αξία της ατομικότητας, είναι ένα αποφασιστικό βήμα πέρα από την στενά θεσμική της κατανόηση στον κλασικό φιλελευθερισμό. Αποτελεί σήμερα τον ακρογωνιαίο λίθο της προοδευτικής αντίληψης για την κοινωνία των πολιτών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σκέψη του Μιλλ άσκησε σημαντική επιρροή κατά τις συζητήσεις για το νέο ελληνικό σύνταγμα στην εθνοσυνέλευση του 1862-64. Και το γεγονός ότι το σύνταγμα εκείνο ήταν το δημοκρατικότερο στην Ευρώπη οφείλεται στην παρουσία των ιδεών του μεγάλου Άγγλου στοχαστή.[3] Ο 20ός αιώνας δεν ήταν η εποχή της θεωρίας, αλλά της πράξης –της αιματοβαμμένης, αμείλικτης, κτηνώδους πράξης. Μέσα από δύο ασύλληπτα φρικώδεις πολέμους απειλήθηκαν τα ίδια τα θεμέλια του πολιτισμού και της ανθρωπιάς. Και στις δύο περιπτώσεις η Βρετανία βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της μάχης για την ελευθερία. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν προκλήθηκε εξ υπαιτιότητός της. Πολέμησε όμως κατά της γερμανικής στρατοκρατίας πέρα από τα σύνορά της. Μέχρι το 1916 είχε σφαγιασθεί στο δυτικό μέτωπο ολόκληρος ο μέχρι τότε εθελοντικός της στρατός, με αποκορύφωμα την φρικτή εκατόμβη στην μάχη του ποταμού Σομ το Ιούλιο του έτους εκείνου. Και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αντιμετώπισε στην αρχή μόνη της, με εξαίρεση το σύντομο αλλά ηρωικό επεισόδιο της ελληνικής αντίστασης στον Άξονα, την λύσσα του ναζισμού στην ακμή του, όταν όλη η Ευρώπη είχε υποταχθεί και ο Στάλιν στήριζε πολιτικά και υλικά την χιτλερική επιδρομή. Η Βρετανία βγήκε νικητής, αλλά εξουθενωμένη. Όμως η γενναιότητα της πολιτικής της ηγεσίας, προσωποποιημένη στην αδάμαστη φυσιογνωμία του Τσώρτσιλ, αλλά επίσης οι θυσίες του λαού της την αναδεικνύουν πρωτοστάτη στην νίκη της ελευθερίας. Και άρα κύριο συντελεστή στην πολιτική και οικονομική ανόρθωση της Ευρώπης μεταπολεμικά. Αυτήν την πολύτιμη κοινότητα ιστορικών βιωμάτων και αξιών κεφαλαιοποιούσε η συμμετοχή της Βρετανίας στην ΕΕ. Την συμμετοχή αυτή διεκδίκησαν και πέτυχαν, με ώριμη ιστορική πολιτική και ιστορική συνείδηση, οι ηγεσίες της χώρας (ακόμα και οι συντηρητικές) τις δεκαετίες του ’60 και ’70. Την ίδια αυτή παρακαταθήκη περιφρόνησε με ασυγχώρητη ελαφρότητα η σημερινή της κυβέρνηση. Όμως οι ρίζες του κοινού πολιτισμού είναι βαθιές, και το πιο συνειδητό κομμάτι της βρετανικής κοινωνίας έχει πλήρη επίγνωση ότι από την διατήρησή τους διακυβεύεται ό,τι πιο πολύτιμο μας ενώνει. Στο τέλος η Μεγάλη Βρετανία δεν θα καταντήσει Μικρή Αγγλία, και δεν θα χωρισθεί από την Ευρώπη στην οποία έχει δώσει τόσα πολλά σε ιδέες και αίμα. [1] Για μια εμπεριστατωμένη έκθεση των βασικών εννοιών της βρετανικής πολιτικής θεωρίας βλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεοτέρων χρόνων, Πορεία, Αθήνα 2007. [2] Για την σημασία του βρετανικού ρεύματος του Διαφωτισμού βλ. Περικλής Σ. Βαλλιάνος, «Διαφωτισμός και νεωτερικότητα», προλογικό δοκίμιο στη συλλογή Τι είναι Διαφωτισμός, Κριτική, Αθήνα 2014, σ. 11-35. [3] Βλ. Paschalis M. Kitromilides, “European Political thought in the Making of Greek Liberalism: The Second National Assembly of 1862-64 and the Reception of John Stuart Mill’s Ideas in Greece”, Parliaments, Estates and Representation, 8:1 (1988), 11-21.

Βρετανία και Ευρώπη: Μια αδιάρρηκτη ιστορική σχέση

Σύνδεση