Τσόρτσιλ: Μέγας αλλά υπολογιστής

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS David Lough, No More Champagne: Churchill and His Money, Picador, σελ. 532 Sonia Purnell, Clementine: The Life of Mrs. Winston Churchill, Viking, σελ. 436 1. Το 1930, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ έγραψε το βιβλίο Τα πρώτα χρόνια της ζωής μου [My Early Life], που παραμένει το πιο αγαπητό και αυθεντικό πόνημά του. Στο τέλος του βιβλίου φτάνει στον Σεπτέμβριο του 1908, όπου, χωρίς να αναφέρει ονομαστικά την Κλημεντίνη Χόζιερ και την πρόταση γάμου που της έκανε στο πατρικό του, το Ανάκτορο Μπλένιμ, η τελευταία γραμμή λέει όπως στα παραμύθια ότι «Παντρεύτηκα και έκτοτε ζήσαμε ευτυχισμένοι». Ο γιος τους Ράντολφ, έγραψε κι εκείνος τα απομνημονεύματά του με τίτλο Είκοσι ένα χρόνια, μια προσηνή αλλά αδύναμη εξιστόρηση της ανατροφής του, που εκδόθηκε το 1965 αμέσως μετά τον θάνατο του πατέρα του, η οποία ξεκινά κωμικά με τη γέννησή του το 1911 «από φτωχούς πλην τίμιους γονείς». Οι εν λόγω γονείς πήγαιναν σπάνια στην εκκλησία στην ενήλικη ζωή τους, αλλά ο Ουίνστον είχε πολύ γερή μνήμη, στην οποία παρέμενε κρυμμένο μεγάλο μέρος της Βίβλου από τις ατέλειωτες ώρες που πέρασε ως παιδί στο εκκλησάκι του Χάροου. Θα θύμιζε συχνά τα άγια λόγια της, όπως τότε που αποκάλεσε τη δεκαετία του 1930 «τα χρόνια του εν τη ερήμω», συγκρίνοντας ασεβώς τον εαυτό του με τον Ιωάννη τον Βαπτιστή, ως «φωνή βοώντος εν τη ερήμω». Αυτό ήταν το κεντρικό θέμα της Μαύρης καταιγίδας [The Gathering Storm], ενός ευπώλητου, πλην όμως ιδιαίτερα μεροληπτικού βιβλίου του που εκδόθηκε το 1948 ως ο πρώτος από τους έξι τόμους του Β΄ Παγκοσμίου Πόλεμου, που επίσης απηχεί ένα εδάφιο από τις Γραφές, το απόσπασμα από τον Εκκλησιαστή που ξεκινά «Αἰνέσωμεν δὴ ἄνδρας ἐνδόξους» και συνεχίζει «ἄνδρες πλούσιοι κεχορηγημένοι ἰσχύι, εἰρηνεύοντες ἐν κατοικίαις αὐτῶν». Ή όπως έγραψε ο Τσόρτσιλ για τα χρόνια πριν τον πόλεμο: «Έτσι δεν βίωσα ποτέ ούτε μια στιγμή πλήξης και αδράνειας από το πρωί ως τα μεσάνυχτα, και περιτριγυρισμένος από την ευτυχισμένη οικογένειά μου, ζούσα ειρηνικά στην κατοικία μου». Είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε ποια από αυτές τις αράδες του Τσόρτσιλ είναι η πιο τραβηγμένη, ή απλά αναληθής. Η περιγραφή «πολιτική έρημος» είναι τελείως παραπλανητική για τη δεκαετία της ηθελημένης (αλλά πολύ επικερδούς) εξορίας του από την πρώτη γραμμή της πολιτικής. Ο Τσόρτσιλ δεν υπήρξε ποτέ «φτωχός» – ο Ράντολφ γεννήθηκε την εποχή που ο πατέρας του ήταν υπουργός Εσωτερικών με μισθό πέντε χιλιάδων στερλινών, και φόρο εισοδήματος πλήρωναν μόνο κάτι λιγότερο από ένα εκατομμύριο Βρετανοί πολίτες που κέρδιζαν πάνω από εκατόν εξήντα λίρες το χρόνο – ενώ όσοι διαβάσουν της απολαυστικότατη και εξαιρετικά διαφωτιστική μελέτη του Ντέιβιντ Λοκ, «Ο Τσόρτσιλ και τα χρήματά του» πιθανόν να αμφισβητήσουν και τη λέξη «τίμιος». Παράλληλα, η κατατοπιστική νέα βιογραφία της Κλημεντίνης από τη Σόνια Περνέλ μας υπενθυμίζει ότι η φράση «περιτριγυρισμένος από την ευτυχισμένη οικογένειά μου» ήταν τραγικά αναληθής. Για να δανειστώ ένα άλλο διάσημο απόφθεγμα, η οικογένεια Τσόρτσιλ ήταν δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο. «Το μόνο πράγμα που με ανησυχεί σε αυτή τη ζωή είναι τα λεφτά», είπε ο Ουίνστον στον αδελφό του Τζακ. «Θα πεθάνουμε στην ψάθα». Αυτό συνέβη το 1898, αλλά θα μπορούσε να συνεχίσει να το λέει για πάνω από σαράντα χρόνια ακόμα. Μέχρι τα εξήντα του και την αποθέωσή του ως ηγέτη της χώρας, το εισόδημα του Τσόρτσιλ, όσο μεγάλο κι αν ήταν, δεν μπορούσε να καλύψει την ακόρεστη σπατάλη του, που τον έφερε ουκ ολίγες φορές στα πρόθυρα της οικονομικής καταστροφής. Ο Λοκ σπούδασε ιστορία στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έχει πίσω του μεγάλη καριέρα στον οικονομικό τομέα και την ιδιωτική τραπεζική, και αυτή είναι η πρώτη φορά που γράφει βιβλίο. Όμως χτύπησε φλέβα στα αρχεία Τσόρτσιλ στο Κέιμπριτζ, όπου βρίσκονται σχεδόν όλες οι κινήσεις των λογαριασμών του Τσόρτσιλ, οι φορολογικές του δηλώσεις και άλλα έγγραφα οικονομικής φύσεως, ενώ σε σχέση με τους περισσότερους πανεπιστημιακούς ιστορικούς, έχει λόγω της επαγγελματικής του εμπειρίας το πλεονέκτημα να καταλαβαίνει από οικονομικά. Περιγράφει πώς ο Τσόρτσιλ «συγκέντρωσε τεράστια προσωπικά χρέη, χαρτόπαιζε πολύ, έχασε μεγάλα ποσά στο χρηματιστήριο», για να μην αναφέρουμε ότι δεχόταν τακτικά παχυλές μυστικές δωρεές από πλούσιους δωρητές. Ο Λοκ γράφει σχεδόν με δέος ότι στην μακρά πείρα του ως οικονομικός σύμβουλος επιχειρηματιών που αρέσκονταν να παίζουν για ριψοκίνδυνα μεγάλα ποσά «ποτέ μου δεν συνάντησα ανάληψη ρίσκου σε κλίμακα σαν του Τσόρτσιλ». Επιπλέον χρησιμοποιούσε και ξεφορτωνόταν επιμελητές και πράκτορες χωρίς να δείχνει καμία αφοσίωση· έβαζε τους εκδότες να ανταγωνίζονται μεταξύ τους και αναλάμβανε πάνω από ένα βιβλίο την ίδια περίοδο σε μια συμπεριφορά που μετά βίας μπορεί να χαρακτηριστεί καλή πίστη· και παρέκαμπτε το πνεύμα, αν όχι και το γράμμα του νόμου, για να ξεφύγει από τα φορολογικά βάρη που είχαν επιβληθεί με τη συμβολή του στους συμπατριώτες του. Ο έξοχος τρόπος με τον οποίο αψήφησε την πραγματικότητα το 1940, έπαιρνε άλλη τροπή στην προσωπική του ζωή, όπου αψηφούσε κάθε έννοια σεβασμού των συμβατικών υποχρεώσεων, ακόμα και της ευπρέπειας. Ήταν αφάνταστα σπάταλος. Το No More Champagne [Όχι άλλη σαμπάνια] δανείζεται τον τίτλο του από μια από τις οδηγίες που έδινε κατά καιρούς ο Τσόρτσιλ περί οικιακής οικονομίας, εντολές που είναι αξιοσημείωτες επειδή ο ίδιος τις αγνοούσε διαρκώς. Εάν οι αμέτρητοι επικριτές του γνώριζαν κάτι από όλα αυτά, ίσως να είχαν διακρίνει μια ανάκλαση της παρορμητικότητάς του και της έλλειψης στρατηγικής κρίσης που έδειχνε στην πολιτική, και μια επιβεβαίωση της πολύ διαδεδομένης άποψης στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ότι επρόκειτο για έναν αναξιόπιστο τυχοδιώκτη χωρίς αρχές. Γεννήθηκε το 1874 στο Μπλένιμ, το επιβλητικό και ελαφρώς απάνθρωπο μνημείο που χτίστηκε για τον πρώτο Δούκα του Μάρλμπορο, και ήταν εγγονός του έβδομου δούκα· σε όλη του τη ζωή τον ακολουθούσαν αναμνήσεις μεγαλείου, και η λαχτάρα να δημιουργήσει δικές του. Αφού υπηρέτησε ως κατώτερος αξιωματικός στο ιππικό και ως πολεμικός ανταποκριτής μερικής απασχόλησης, μέχρι το 1900 που εξελέγη στο Κοινοβούλιο σε ηλικία 25 ετών είχε εκδώσει πέντε βιβλία και είχε συγκεντρώσει δέκα χιλιάδες λίρες. Μετά βίας του έφταναν. Ως νεαρός και εργένης βουλευτής σπαταλούσε απλόχερα τα χρήματά του σε άλογα του πόλο, κρασί και πούρα, που από μόνα τους του κόστιζαν δεκατρείς λίρες το μήνα (περισσότερα από το μισθό ενός εργάτη), μολονότι αυτό δεν σήμαινε ότι τα πλήρωνε κιόλας: καθυστερούσε πάντα χρόνια να ξεπληρώσει τους λογαριασμούς του στον καπνοπώλη του, καθώς και σε όλους τους υπόλοιπους εμπόρους. Το πρώτο αξιόλογο (αν και όχι ιδιαίτερα αξιόπιστο) βιβλίο του ήταν η βιογραφία του πατέρα του, Λόρδου Ράντολφ Τσόρτσιλ. Πράκτοράς του ήταν ο Φρανκ Χάρις, που πλέον μνημονεύεται κυρίως ως ένας άξεστος μπερμπάντης χάρη στα πικάντικα απομνημονεύματά του. «Αν δουλευτεί σωστά, αυτό το βιβλίο θα σου αποφέρει δέκα χιλιάδες λίρες, αλλιώς να μη με λένε Φρανκ!» είπε ο Χάρις στον νεαρό πελάτη του, και κατόρθωσε να πάρει οχτώ χιλιάδες λίρες. Ο γάμος έφερε μεγαλύτερες απαιτήσεις, και στα τέλη του 1913 ο Τσόρτσιλ χρωστούσε 2740 λίρες στην τράπεζα, 3000 σε άλλα δάνεια και τουλάχιστον 2000 σε απλήρωτους λογαριασμούς, ποσό που συνολικά ξεπερνούσε κατά πολύ τον μισθό του. Τον Νοέμβριο του 1915 που παραιτήθηκε οργισμένος μετά την πανωλεθρία στη Καλλίπολη για την οποία ήταν εν μέρει υπεύθυνος, είχε έντονα οικονομικά προβλήματα, και το 1917 που επέστρεψε στο υπουργικό γραφείο ταλανιζόταν από τους φόρους. Αφού το εισόδημά του δεν έφτανε για να καλύψει τις υποχρεώσεις του, δανειζόταν όλο και πιο πολύ: ως το 1920 χρωστούσε στην τράπεζα περισσότερες από είκοσι χιλιάδες λίρες. O Τσόρτσιλ ανάμεσα στα χαλάσματα μιας γέφυρας του Ρήνου στο Βέσελ, την 1 Ιανουαρίου 1945. Imperial War Museum, Λονδίνο. Η λύση του ήταν να αναλάβει περισσότερη δουλειά, συγκεκριμένα την Παγκόσμια κρίση [World Crisis], μια πολύ προσωπική εξιστόρηση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με δύο εκδότες σε Λονδίνο και Νέα Υόρκη και άλλες 5000 λίρες για να δημοσιευτεί σε συνέχειες από τους Times, αφού πρώτα απαίτησε όχι μια, αλλά δύο διαβεβαιώσεις από τον εκδότη τους ότι η εφημερίδα δεν θα ασκούσε κριτική για την εκστρατεία της Καλλίπολης, έβγαλε 25.000 λίρες από το βιβλίο. Αλλά χρειαζόταν περισσότερα. Τον Ιανουάριο του 1921, σκοτώθηκε σε σιδηροδρομικό δυστύχημα ο μακρινός ξάδελφός του Λόρδος Χέρμπερτ Βέιν-Τέμπεστ. Χάρη σε μια δαιδαλώδη κληρονομική διαδοχή που θα ήταν η χαρά του Τρόλοπ, ο Τσόρτσιλ κληρονόμησε τον Πύργο Γκάρον στην κομητεία του Άντριμ. Αισιόδοξος όπως πάντα, και ενισχυμένος από την κληρονομιά, αγόρασε το Τσάρτγουελ στο Κεντ για την οικογένειά του. Η Κλημεντίνη θεώρησε ορθώς ότι ήταν πάνω από τις οικονομικές τους δυνατότητες, αν και δεν είχε ιδέα πόσο ανεξέλεγκτα θα αποδεικνύονταν τα έξοδα. Μέσα σε δυο χρόνια είχαν δαπανήσει 18.000 λίρες για την ανακαίνιση, και «ο Τσόρτσιλ αποφάσισε να μην μοιραστεί με την Κλημεντίνη την πληροφορία ότι οι Νάιτ Φρανκ & Ράτλεϊ [οι μεσίτες] εκτίμησαν την αξία του ακινήτου σε μόλις 12.000 λίρες». Συνολικά η αγορά και η ανακαίνιση του Τσάρτγουελ θα κόστιζε 40.000 λίρες, ποσό τρεις φορές πάνω αυτό που είχαν εκτιμήσει αρχικά και πολλαπλάσιο της εμπορικής του αξίας. Σε γενικές γραμμές, το βιβλίο του Λοκ είναι ακριβές και πλούσιο σε λεπτομέρειες, καθώς και συναρπαστικά απολαυστικό, όμως υπάρχει ένα σφάλμα που πρέπει να διορθωθεί πριν παγιωθεί: έχει εμφανιστεί τουλάχιστον δύο φορές στο TLS. «Ο πρωθυπουργός Λόιντ Τζορτζ κάλεσε τον Τσόρτσιλ και άλλους υπουργούς της Βρετανίας», γράφει, «τον Ιανουάριο του 1920 στις Βερσαλλίες, όπου συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις για την επικύρωση μιας ειρηνευτικής συνθήκης». Δεν υπήρξε συνδιάσκεψη στις Βερσαλλίες. Η σύνοδος ειρήνης έγινε στο Παρίσι και διεξήχθη κυρίως στο Κε Ντ’Ορσέ, όπου οι νικητές σύμμαχοι κατάρτισαν τις συνθήκες που έγιναν δεκτές –ή επιβλήθηκαν– στις ηττημένες δυνάμεις, και υπογράφηκαν σε διάφορα ανάκτορα μέσα στην πόλη: μετά τη Συνθήκη των Βερσαλλιών με τη Γερμανία ακολούθησαν οι πιο τιμωρητικές συνθήκες του Αγίου Γερμανού με την Αυστρία, του Τριανόν με την Ουγγαρία, και των Σεβρών με την Τουρκία. Στα τέλη του 1924 οι Τόρις ανέλαβαν ξανά την εξουσία υπό τον Στάνλεϊ Μπάλντουϊν, ενώ ο Τσόρτσιλ επέστρεψε δειλά στο κόμμα το οποίο είχε εγκαταλείψει είκοσι χρόνια πριν, και διορίστηκε υπουργός των Οικονομικών, αξίωμα για το οποίο τα ιδιωτικά οικονομικά του ίσως να μαρτυρούσαν ότι μάλλον δεν είχε τα εφόδια να υπηρετήσει. Έχοντας καθυστερήσει υπερβολικά την εξόφληση των φορολογικών του υποχρεώσεων, ο υπουργός δεν δίστασε να προσεγγίσει απευθείας τον σερ Ρίτσαρντ Χόπκινς, επικεφαλής της εφορίας, ο οποίος ήταν ουσιαστικά υφιστάμενός του, για να συζητήσουν ιδιωτικά τα προσωπικά φορολογικά του προβλήματα. Όσο περνούσαν τα χρόνια, ο Τσόρτσιλ μεταπηδούσε τακτικά από «επαγγελματίας συγγραφέας» για φορολογικούς λόγους, στη διακοπή αυτής της δραστηριότητας κατά τη διάρκεια της θητείας του σε δημόσια αξιώματα, και την επανέναρξή της. Όμως τις περιόδους που την διέκοπτε, δεν μπορούσε να αναλάβει βιβλία και να ασκήσει τη δημοσιογραφία, που ήταν ο μόνος τρόπος να πληρώσει τους μεγάλους φόρους που χρωστούσε. Είχε μπει σε μια ρουτίνα που τον παγίδευε. Αφού η κυβέρνηση Μπάλντουϊν έχασε την εξουσία στις εκλογές του Μαΐου του 1929, ο Τσόρτσιλ έκανε ένα πολυτελές ταξίδι στη Βόρεια Αμερική με έξοδα των πλούσιων γνωστών του. Τον κατέλαβε η αμερικανική μανία με το χρηματιστήριο. «Υπάρχει χρηματιστήριο σε κάθε μεγάλο ξενοδοχείο» είπε περιχαρής στην Κλημεντίνη, η οποία μάλλον δεν χάρηκε και τόσο. «Πηγαίνεις, κάθεσαι και παρακολουθείς τα νούμερα που γράφονται στους πίνακες κάθε λίγα λεπτά». Μέσα σε τέσσερις ημέρες τα κέρδη του έφτασαν τα 200.000 δολάρια, κυρίως από γρήγορες αγοραπωλησίες. Έφτασε στη Νέα Υόρκη τον Οκτώβριο, πάνω που είχε αρχίσει να κλονίζεται το χρηματιστήριο, και η 29η Οκτωβρίου, η «Μαύρη Τρίτη», που κατέρρευσε, τον βρήκε πάνω στο «Βερεγγάρια» στον δρόμο του γυρισμού για την πατρίδα. Οι απώλειές του από το κραχ ήταν βαρύτατες, «επεισόδιο που περιέργως παραλείφθηκε από την επίσημη βιογραφία του» όπως παρατηρεί στεγνά ο Λοκ. Πλέον ο Τσόρτσιλ στηριζόταν στον φίλο του Μπερνάρντ Μπαρκούκ, νεοϋορκέζο επενδυτή, ο οποίος ανέλαβε τις αμερικανικές επενδύσεις του με τη ζηλευτή προϋπόθεση ότι θα κάλυπτε ο ίδιος τις απώλειες ενώ ο Τσόρτσιλ θα απολάμβανε τα όποια κέρδη. Για μια ακόμα φορά μπορούσε να βγάλει χρήματα μόνο από τη δημοσιογραφία και τα βιβλία: τον βίο και πολιτεία του μέγα Μάρλμπορο και μια ιστορία των «αγγλόφωνων φυλών». Παρότι ο Λοκ δηλώνει ότι δεν συνδέει τα όσα έμαθε για την οικονομική ζωή του Τσόρτσιλ με την πολιτική του σταδιοδρομία, ο αναγνώστης ίσως το κάνει. Το 1929, ο Τσόρτσιλ είπε στην Κλημεντίνη: Αποφάσισα ότι αν ο Ν. Τσ. [Νέβιλ Τσάμπερλεν] ή κανένας άλλος παρόμοιος γίνει ηγέτης του Σ. Κ. [Συντηρητικού Κόμματος], θα παρατήσω την πολιτική και θα δω αν μπορώ να δώσω σ’ εσένα και τα μικρά λίγη περισσότερη άνεση πριν πεθάνω. Ο Τσάμπερλεν ανέλαβε τα ηνία του κόμματος οχτώ χρόνια αργότερα, και ο Τσόρτσιλ δεν εγκατέλειψε την πολιτική, αλλά τα χρόνια του έξω από τα πράγματα, «εν τη ερήμω», πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα του χρόνου και της ενέργειας που αφιέρωνε στο να βγάλει λεφτά, σε σημείο που να απολογείται σχεδόν κωμικά στον Κιθ Φίλινγκ, τον καθηγητή της Οξφόρδης που ήταν ένας από τους συμβούλους του για τον Μάρλμπορο, ότι είχε μείνει πίσω στο γράψιμο επειδή ήταν «φορτωμένος με τα πολιτικά». Πλέον το Τσάρτγουελ ήταν ένα κανονικό εργοστάσιο λέξεων, με μια ομάδα ερευνητών και αφανών συγγραφέων, που ανάμεσά τους ξεχώριζαν ο Έντουαρντ Μαρς, σχολαστικός δημόσιος λειτουργός και προστάτης των τεχνών, και ένας άσημος δημοσιογράφος, ο Άνταμ Μάρσαλ Ντίστον. Ο Λόρδος Ράιντελ, ιδιοκτήτης των News of the World, παρήγγειλε τη σειρά «Great Stories of the World Retold» [Οι σπουδαίες ιστορίες του κόσμου αλλιώς], από τον Μπεν Χουρ ως την Καλύβα του μπαρμπα-Θωμά, μια χαμαλοδουλειά που ο Τσόρτσιλ παραδέχθηκε άχαρα ότι δεν ήταν ικανοποιητική από «καλλιτεχνική» άποψη, αλλά πλήρωνε 330 λίρες το κομμάτι, απ’ τα οποία λιγότερο από το ένα δέκατο πήγαινε στον αφανή συγγραφέα. Ο Ράιντελ ήταν αρκετά έξυπνος ώστε να πει στον Τσόρτσιλ ότι «Το κείμενο πρέπει να γραφτεί από εσένα προσωπικά», πράγμα που, όπως μας πληροφορεί με σοβαρότητα ο Λοκ, έκανε τον Τσόρτσιλ «να στρώσει αμέσως στη δουλειά τον νέο αφανή του συγγραφέα». Είχα αφελώς υποθέσει ότι, για παράδειγμα, τουλάχιστον ο πρόλογος της συλλογής του Τσόρτσιλ Στοχασμοί και περιπέτειες που εκδόθηκε το 1932 είχε γραφτεί από τον ίδιο τον μεγάλο άντρα, και δεν ήταν απλά «μια μάλλον καλή συρραφή!» όπως δικαιολογημένα είχε καυχηθεί ο Ντίστον αφού την έγραψε. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου, ο Τσόρτσιλ επισκεπτόταν τακτικά τη Γαλλία για να μείνει με τον Δούκα του Ουεστμίνστερ ή τον Λόρδο Μπίβερμπρουκ, όπου έτρωγε, έπινε, ζωγράφιζε και χαρτόπαιζε. Όπως μας υπενθυμίζει η Σόνια Περνέλ, αυτό ήταν ιδιαίτερα δύσκολο για την Κλημεντίνη. Η σχολαστική και ευκολοδιάβαστη βιογραφία της, από μερικές απόψεις συμπληρώνει την πρώτη και εξαιρετική βιογραφία που εξέδωσε η κόρη της, Μέρι Σόαμς, το 1979, ωστόσο η Κλημεντίνη παραμένει ακόμη και τώρα γρίφος. Πανέξυπνη και πολύ νευρική, απόμακρη σε σημείο ψυχρότητας, μπορούσε να κρίνει πολύ καλύτερα χαρακτήρες από τον Τσόρτσιλ και ήταν πάντα καχύποπτη απέναντι στην ύποπτη κουστωδία του, τον Φ. Ε. Σμιθ (Λόρδο του Μπίρκενχεντ), τον Μπίβερμπρουκ και τον Μπρένταν Μπράκεν. Αλλά δεν ήταν επιτυχημένη μητέρα. Απέκτησαν τρεις κόρες και έναν γιο πριν τη δεύτερη πολιτική dégringolade του Τσόρτσιλ το 1922 με την πτώση της κυβέρνησης του Λόιντ Τζορτζ, όμως είχαν προηγηθεί οι προσωπικές τραγωδίες του 1921. Η μητέρα του Τσόρτσιλ, Τζένι, πέθανε τον Ιούνιο, και τον Αύγουστο η πολυαγαπημένη μικρότερη κόρη των Τσόρτσιλ, η Μάριγκολντ, πριν καλά-καλά κλείσει τα τρία της χρόνια, πέθανε από σηψαιμία που έπαθε κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών. Η Κλημεντίνη «ούρλιαζε σαν ζώο που βασανίζεται» και δεν ξεπέρασε ποτέ εντελώς τον θάνατό της, αν και η Μέρι, που γεννήθηκε την επόμενη χρονιά, έφερε συμφιλίωση και τους αποζημίωσε. Νωρίτερα, την άνοιξη του 1921, ο Τσόρτσιλ παραβρέθηκε μετά της συζύγου του στην κρίσιμη σύνοδο του Καΐρου όπου άλλαξε τον χάρτη της Μέσης Ανατολής. Λίγο μετά την επιστροφή τους στην πατρίδα, ο αδελφός της Κλημεντίνης, Μπιλ Χόζιερ, τίναξε τα μυαλά του στον αέρα σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου στο Παρίσι, κατεστραμμένος από τον τζόγο. Έτσι, το μήνυμά της στον άντρα της «ΠΡΟΣΕΧΕ ΤΟ ΚΑΖΙΝΟ» γράφτηκε με συναίσθημα, παρ’ όλο που εκείνος αγνόησε τη συμβουλή της όπως πάντα: μια φορά ανάμεσα στις πολλές, ο Τσόρτσιλ έβγαλε 75.000 φράγκα (τότε περίπου 750 λίρες ή 3700 δολάρια) από την τράπεζα στο καζίνο της περιοχής, και επέστρεψε με 3250 φράγκα. Αυτό έγινε το 1932, που οι 15.000 λίρες που έβγαζε τον χρόνο τον κατέτασσαν στα δέκα χιλιάδες υψηλότερα εισοδήματα της χώρας, αλλά δυστυχώς δεν κάλυπταν τις 30.000 λίρες που είχε κατορθώσει να ξοδέψει εκείνη τη χρονιά. Η συνήθης φράση εδώ είναι «που με τα σημερινά δεδομένα ισούνται με…» και ο Λοκ δίνει πράγματι ως κεφαλίδα κάθε αριστερής σελίδας έναν συντελεστή για τη μετατροπή των ποσών της κάθε περιόδου στο σήμερα. Όμως υπάρχουν διάφοροι τρόποι υπολογισμού των μεταβαλλόμενων αξιών, και εξάλλου τα χρήματα πολύ απλά δεν σήμαιναν το ίδιο για τους πλούσιους και τους φτωχούς. Είναι χρησιμότερο να δούμε ποιος κέρδιζε πόσα πότε. Κατά τη δεκαετία του 1930, το ετήσιο εισόδημα του Τσόρτσιλ ξεπερνούσε κατά μέσο όρο τις 11.000 στερλίνες. Το περίπου δωδεκαμελές υπηρετικό προσωπικό του Τσάρτγουελ είχε από υπηρέτριες που πληρώνονταν μία λίρα την εβδομάδα ως τον σοφέρ που έβγαζε 125 λίρες το χρόνο· ένας βιομηχανικός εργάτης στη Βρετανία έβγαζε ετησίως από 150 έως 200 λίρες· εκείνα τα χρόνια η φράση «four-figure man» σήμαινε τον ευκατάστατο διευθυντή, επαγγελματία κ.λπ., δηλαδή κάποιον που κέρδιζε πάνω από χίλιες λίρες το χρόνο. Στο Λαυράκι του Ίβλιν Γουό, την κλασική δημοσιογραφική κωμωδία παρεξηγήσεων του 1938, οι προσκλήσεις για τη μακάβρια δεξίωση του Λόρδου Κόπερ παραδόθηκαν «στα γραφεία όλων των υπαλλήλων με τετραψήφιους μισθούς» εννοώντας τους υψηλόβαθμους συντάκτες και στελέχη.) Ως τα τέλη της δεκαετίας, το πολιτικό κεφάλαιο του Τσόρτσιλ είχε μειωθεί άσχημα, και ήταν σε τόσο άσχημη οικονομική κατάσταση που παραλίγο να αναγκαστεί να πουλήσει το Τσάρτγουελ, πριν τον σώσουν από την καταστροφή γενναιόδωρες ιδιωτικές δωρεές. Επίσης, ο ίδιος και η Κλημεντίνη είχαν να αντιμετωπίσουν τις δυο μεγαλύτερες κόρες τους, την Νταϊάνα και τη Σάρα, που έκαναν ακατάλληλους γάμους, και τον απαίσιο Ράντολφ, ο οποίος ήταν βαθιά χωμένος στα χρέη και όποτε εμφανιζόταν στο Τσάρτγουελ ξεκινούσε τρομερούς καβγάδες. 2. Τον Μάιο του 1940, ο Τσόρτσιλ μεταστοιχειώθηκε σχεδόν αλχημικά από βαθιά αντιπαθής πολιτικός που δεν έχαιρε καμίας εμπιστοσύνης, σε υπεράνθρωπο ήρωα – και ο πόλεμος μεταμόρφωσε και τα οικονομικά του. Όταν έγινε πρωθυπουργός, τον κυνηγούσαν ακόμα οι πιστωτές, οι εκδότες και οι φοροεισπράκτορες, αλλά στις 18 Ιουνίου, καθώς οι τελευταίοι Βρετανοί στρατιώτες εγκατέλειπαν τη Γαλλία, έλαβε 5000 λίρες (διακριτικά σταλμένες μέσω του Μπράκεν) από τον γεννημένο στην Αυστρία επενδυτή σερ Χένρι Τράκος. Τα επόμενα πέντε χρόνια έλαβε μεγάλα ποσά από τα συγγραφικά δικαιώματα των ανθολογημένων ομιλιών του, και κατόπιν ένας πόλεμος προσφορών ανάμεσα σε δυο εμιγκρέδες παραγωγούς κινηματογράφου, τον σερ Αλεξάντερ Κόρντα, για τον οποίο ο Τσόρτσιλ είχε γράψει άκαρπα σενάρια πριν τον πόλεμο, και τον Φιλίπο Ντελ Τζουντίτσε, οδήγησε στο να δώσουν 50.000 λίρες ο καθένας για τα κινηματογραφικά δικαιώματα του Μάρλμπορο και του ακυκλοφόρητου, και μάλιστα μισοτελειωμένου, Αγγλόφωνοι λαοί (κανένα από τα δυο δεν γυρίστηκε). Στο μεταξύ, η Κλημεντίνη έγινε ηρωίδα πηγαίνοντας σε βομβαρδισμένες πόλεις και αργότερα, ως επικεφαλής της αποστολής του Ερυθρού Σταυρού στη Ρωσία, κάνοντας τον γύρο της Ρωσίας. Όμως η οικογενειακή τους ζωή ήταν οικτρή. Ο Ράντολφ παντρεύτηκε την πολύ νεαρή Πάμελα Ντίγκμπι, απέκτησε έναν γιο, και έφυγε για την Αίγυπτο αφήνοντας πίσω του μια περίλυπη, αν και όχι απαρηγόρητη, σύζυγο. Στη βιογραφία της Κλημεντίνης, η Σόνια Περνέλ δεν διστάζει να παρουσιάσει το προσωπικό ως πολιτικό, περιγράφοντας μια νύχτα στο ξενοδοχείο Ντόρτσεστερ όπου η Πάμελα βοήθησε έναν Αμερικανό επισκέπτη «να της βγάλει το φόρεμα». Ωστόσο δεν στερείται παντελώς ιστορικής σημασίας το γεγονός ότι στο αποκορύφωμα του πολέμου ο Αμερικανός πρέσβης στη βασιλική αυλή κοιμόταν με την κόρη του πρωθυπουργού και ο ειδικός απεσταλμένος του προέδρου κοιμόταν με την νύφη του πρωθυπουργού. Οι σχέσεις τους ήταν πράγματι πολύ ειδικές. Ο πρέσβης ήταν ο Γκιλ Γουάιναντ, πρώην ρεπουμπλικάνος κυβερνήτης του Νιου Χάμπσιρ και πολύ δημοφιλής αντικαταστάτης για το παλιο-τέρας τον Τζόζεφ Κένεντι. Σύναψε διακριτικά δεσμό με τη Σάρα, που ο πρώτος της γάμος είχε αποτελματωθεί. Η νύφη που βγήκε από το φόρεμά της ήταν η Πάμελα Τσόρτσιλ, και αυτός που την έβγαλε ήταν ο Άβερελ Χάριμαν, με τον οποίο θα παντρευόταν τριάντα χρόνια μετά από εκείνη την πρώτη νύχτα, στη διάρκεια της εκπληκτικής καριέρας της ως η τελευταία σπουδαία παλλακίδα. Αλλά το ειδύλλιο του Γουάιναντ με τη Σάρα δεν κράτησε πολύ. Γύρισε στην πατρίδα του μετά τον πόλεμο, έγραψε τα απομνημονεύματά του, αλλά έπεσε σε μελαγχολία και, τη μέρα που εκδόθηκαν το 1947, αυτοκτόνησε. Γενικά, παρουσιάζεται μια έντονη αντίθεση ανάμεσα στον Τσόρτσιλ, το εύθυμο μπουλντόγκ της λαϊκής αμερικανικής φαντασίας και τη σκοτεινή πραγματικότητα μιας ζωής σημαδεμένης από πίκρες και τραγωδίες: συνολικά, οι αυτοκτονίες κοντινών προσώπων του Τσόρτσιλ περιλάμβαναν έναν κουνιάδο, έναν πρώην πατριό, τον αποξενωμένο εραστή της μιας κόρης, μια πρώην νύφη, έναν γαμπρό και μία κόρη. Ο Τσόρτσιλ χαιρετά τα πλήθη την ημέρα της ανακοίνωσης της νίκης, Λονδίνο, 8 Μαΐου 1945. Imperial War Museum, Λονδίνο. Τα χρόνια μετά τον πόλεμο, ο Τσόρτσιλ έγραψε, ή επέβλεψε τη συγγραφή, του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τεράστια ποσά πληρώθηκαν για το βιβλίο, αλλά το εμπόδιο ήταν οι φόροι. Απέρριψε μια αμερικανική προσφορά γκρινιάζοντας ότι «για κάθε λίρα που βγάζω πια είμαι αναγκασμένος να δίνω σε φόρους δεκαεννιά σελίνια και έξι πένες, οπότε τι νόημα έχει;» Όμως σύντομα βρέθηκε ένας τρόπος να παρακαμφθεί η ανώτατη φορολογική κλίμακα του 97,5% χάρη στον δικηγόρο φορολογικού δικαίου Τσαρλς Γκρέιαμ-Ντίξον. Ανακάλυψε ένα παραθυράκι μπαρόκ εφευρετικότητας και κλασικής απλότητας, βασισμένος στο νομικό σόφισμα ότι οι εκδότες αγόραζαν τα έγγραφα του Τσόρτσιλ αντί να τον πληρώνουν ως συγγραφέα. Έτσι, από τις 80.000 λίρες που έβγαλε τη χρονιά 1949-1950, πλήρωσε μόλις 5000 λίρες φόρο. Οπότε δεν είναι να απορεί κανείς που στο Τσάρτγουελ του Απριλίου και του Μαϊου του 1949, το οποίο απείχε παρασάγγες από το «όχι άλλη σαμπάνια», καταναλώθηκαν 454 μπουκάλια, μαζί με πενήντα οχτώ μπουκάλια μπράντι, πενήντα έξι μπουκάλια ουίσκι Black Label και εξήντα εννιά μπουκάλια πορτό. Η μάλλον παράξενη επιστροφή του πρωθυπουργικό γραφείο το 1951 δεν ήταν αυτό που είχε ανάγκη η χώρα, ή η Κλημεντίνη, ή και για να είμαστε ειλικρινείς ο ίδιος ο Τσόρτσιλ, και η τελευταία δεκαετία του μετά την απόσυρσή του από την πρωθυπουργία το 1955 στην ηλικία των ογδόντα ετών ήταν θλιβερή. Υπήρξαν κι άλλα ξεσπάσματα του Ράντολφ, ο οποίος ήταν ακόμη πεπεισμένος ότι οι γονείς του είχαν συνεργήσει στο κεράτωμά του (πράγμα που ίσως είχε δίκιο), και άλλοι μπελάδες με τις μεγαλύτερες κόρες. Οι ζωές τους καταστρέφονταν από το ποτό και τις ερωτικές περιπέτειες, με αποκορύφωμα την αυτοκτονία της Νταϊάνας το 1963. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι η Κλημεντίνη νοσηλεύτηκε με κατάθλιψη. 3. Πάνω από πενήντα χρόνια μετά το θάνατό του, ο Τσόρτσιλ εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού. Παρά τα πολυάριθμα βιβλία που έχουν γραφτεί για εκείνον, από κολακευτικά έως δυσφημιστικά, για να μην πω από έξοχα ως φριχτά, ο ιστορικός των συνταγματικών θεσμών Βέρνον Μπόγκντανορ είπε πρόσφατα ότι ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει μια ικανοποιητική βιογραφία του Τσόρτσιλ. Μια αρχή για την πρόσφατη άνθηση σοβαρών μελετών για τον Τσόρτσιλ ίσως ήταν το σπουδαίο συνέδριο που διεξήχθη στο Όστιν το 1991, οι ομιλίες του οποίου εκδόθηκαν σε μια ανεκτίμητη συλλογή.[1] Οι επιμελητές, ο Γουίλιαμ Ρότζερ Λούις από το πανεπιστήμιο του Τέξας και ο αείμνηστος Ρόμπερτ Μπλέικ από την Οξφόρδη, έγραψαν στην εισαγωγή τους κάτι που σήμερα έχει μεγαλύτερη σημασία από ποτέ: «Ο θαυμασμός για εκείνον είναι τέτοιος, ιδίως στις ΗΠΑ, που μερικές φορές δυσκολευόμαστε να ξεχωρίσουμε τη θρυλική μορφή από τον άνθρωπο». Το αξιοσημείωτο είναι ότι όλα τα καλά πρόσφατα βιβλία ασχολούνται με συγκεκριμένες πτυχές του: ο Τσόρτσιλ ως εσωτερικός πολιτικός, ως ρήτορας, ως ιμπεριαλιστής, ως πολεμικός ηγέτης· ο Τσόρτσιλ και ο Σιωνισμός, ο Τσόρτσιλ και ο λιμός της Βεγγάλης, ο Τσόρτσιλ και το πολεμικό υπουργικό του συμβούλιο. Και φυσικά, ο Τσόρτσιλ ο συγγραφέας και ο Τσόρτσιλ και τα χρήματά του: το βιβλίο του Λοκ συμπληρώνει ένα είδος τρίπτυχου θαυμάσιων βιβλίων. Πρώτα βγήκε το In Command of History [Στο τιμόνι της ιστορίας] του Ντέιβιντ Ρέινολντς (2005), μια μελέτη για τη συγγραφή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου με σκοπό να τον δικαιώσει, και να βγάλει χρήματα. Κατόπιν, το 2012, ο Πίτερ Κλαρκ, ένας άλλος ιστορικός του Κέιμπριτζ, εξέδωσε το Mr. Churchill’s Profession [Το επάγγελμα του κυρίου Τσόρτσιλ], ένα είδος προοιμίου, που περιγράφει το συγγραφικό του έργο ως το 1945. Με όλα αυτά, ο Μπόγκντανορ έχει δίκιο. Δεν έχει βγει ακόμη μια μεγάλη βιογραφία του Τσόρτσιλ, αντίστοιχη με τους τρεις τόμους του Τζον Ρελ για τον Κάιζερ Γουλιέλμο Β΄, ή τους τρεις τόμους του Ρόμπερτ Σκιντέλσκι για τον Κέινς, ή το ασύγκριτο –γιατί πραγματικά δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο για να γίνει σύγκριση!– τετράτομο έργο του Ρόμπερτ Κάρο για τον Λίντον Τζόνσον. Υπάρχει η επίσημη οκτάτομη βιογραφία Ουίνστον Σ. Τσόρτσιλ, την οποία ξεκίνησε ο γιος του ο Ράντολφ και ολοκλήρωσε ο αείμνηστος σερ Μάρτιν Γκίλμπερτ, αλλά αυτή είναι από μόνη της πρόβλημα. Το 1968, λιγότερο από τρία χρόνια μετά τον θάνατο του σερ Ουίνστον, και αφού δημοσίευσε (με σημαντική βοήθεια) δύο επιεικώς επαρκείς τόμους, ο Ράντολφ κατόρθωσε να πεθάνει στο ποτό, το τσιγάρο και τις φωνές στην ηλικία των πενήντα επτά ετών. Από τους βοηθούς του και τους αφανείς συγγραφείς, ο Houghton Mifflin, ο αμερικανικός εκδοτικός οίκος, επέλεξε τον Γκίλμπερτ, που έπιασε δουλειά αφού μεταφέρθηκαν υπό αστυνομική προστασία δεκαπέντε τόνοι εγγράφων του Τσόρτσιλ στο υπόγειο της Βιβλιοθήκης Μπόντλιαν. Όμως εκείνος είχε συμφωνήσει σε μια φιξ αμοιβή ανά τόμο, που λιγόστεψε γοργά λόγω του υπερπληθωρισμού της δεκαετίας του 1970. Οι τόμοι κυκλοφορούσαν σε άτακτα διαστήματα, ενώ παράλληλα ο Γκίλμπερτ έγραφε και άλλα βιβλία για να μπορέσει να συνεχίσει. Όσοι ενδιαφέρονται για τον Τσόρτσιλ, του χρωστούν ευγνωμοσύνη που συγκέντρωσε τόσο πολύ υλικό σε ένα βιβλίο, τόσο για τα ανεκτίμητα παραρτήματα με τα έγγραφα όσο και για το κυρίως κείμενο. Όμως το βιβλίο αποτελεί περισσότερο χρονικό παρά βιογραφία, και στερείται αισθητά κριτικού πνεύματος. Ο Γκίλμπερτ υπαινίσσεται επιπόλαια την εξήγηση στα δικά του απομνημονεύματα In Search of Churchill [Αναζητώντας τον Τσόρτσιλ] (1994), όπου περιέγραψε ότι πήγαινε το βιβλίο του, κεφάλαιο-κεφάλαιο, στην Κλημεντίνη, πλέον Λαίδη Σπένσερ-Τσόρτσιλ, και της το διάβαζε κατά τη διάρκεια του γεύματος. Παραπάνω ανέφερα τον Λίντον Τζόνσον του Κάρο· όσοι γνωρίζουν το αξιόλογο αυτό έργο, θα δυσκολευτούν πολύ να φανταστούν τον συγγραφέα να διαβάζει μεγαλόφωνα κάθε κεφάλαιο στη Λέιντι Μπερντ Τζόνσον. Ένας από τους σπουδαιότερους λόγους του Τσόρτσιλ το 1940, αν και λίγοι τον θυμούνται πια, απέτιε φόρο τιμής στον Νέβιλ Τσάμπερλεν στις 12 Νοεμβρίου, και παρουσίαζε μια ολοφάνερη δυσκολία. Την έλυσε εξαίσια, εξαίροντας με ειλικρίνεια την επιθυμία του Τσάμπερλεν για ειρήνη, και απορρίπτοντας ταυτόχρονα την ιδέα του προληπτικού πολέμου. Χάρη στον Τσάμπερλεν, δεν μας βαρύνει η αιματοχυσία, ο τρόμος και η δυστυχία που κατατρώνε τόσες χώρες και λαούς. […] Μας περιμένουν ατέλειωτα, σκληρά και επικίνδυνα χρόνια, αλλά τουλάχιστον μας βρίσκουν ενωμένους και με καθαρή καρδιά. Αυτά είναι λόγια που ο Τζορτζ Μπους και ο Τόνι Μπλερ δεν θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιήσει για τον πόλεμο στο Ιράκ. Αργότερα, με σαρδόνια διάθεση, ο Τσόρτσιλ σχολίασε σε έναν συνάδελφό του «Το είπα έτσι, αλλά θα μπορούσα να το είχα πει αλλιώς». Και αυτό ισχύει για οτιδήποτε λέγεται και γράφεται για τον ίδιο τον Τσόρτσιλ. Παραμένει ακόμη μια τεράστια επιβλητική παρουσία, αψηφώντας τον βιογράφο, το μεγαλείο του είναι εφάμιλλο της μοχθηρίας του, η αριστοκρατικότητά του εφάμιλλη της βαρβαρότητάς του, το θάρρος του εφάμιλλο της απληστίας του· «ο άνθρωπος του αιώνα», εξίσου άπιαστος όπως πάντα. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Churchill: A Major New Assessment of His Life in Peace and War [Τσόρτσιλ: Μια μεγάλη νέα αποτίμηση της ζωής του στην ειρήνη και τον πόλεμο], επιμ. Robert Blake και William Roger Louis (Norton, 1993).

Τσόρτσιλ: Μέγας αλλά υπολογιστής

Σύνδεση