Φωνές βοώντων

Nuccio Ordine, Η χρησιμότητα του άχρηστου. Μανιφέστο: Με ένα δοκίμιο του Abraham Flexner, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, Άγρα, Αθήνα 2014, σελ. 264 ––––, Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων, μτφρ. Μαρία Σπυριδοπούλου, Άγρα, Αθήνα 2016, σελ. 80 «Ένα ποίημα, μια συμφωνία, ένας πίνακας, μια μαθηματική αλήθεια, ένα νέο επιστημονικό δεδομένο, αρκούν για να δικαιολογήσουν την ύπαρξη των πανεπιστημίων, των σχολών και των ερευνητικών ινστιτούτων.»Abraham Flexner, Η χρησιμότητα της άχρηστης γνώσης (1937) Η ιστορία του βαρκάρη που μεταφέρει κάποιον διανοούμενο είναι πολύ παλιά. Στη διαδρομή, ο διανοούμενος ρωτά τον βαρκάρη εάν γνωρίζει κάτι από επιστήμη ή από τέχνη και αποφαίνεται, μετά την αρνητική απάντηση, πως με αυτή την άγνοια έχει χάσει τη μισή του ζωή. Μα όταν πιάνει θαλασσοταραχή και η βάρκα είναι έτοιμη να ανατραπεί, ο βαρκάρης ρωτά τον διανοούμενο αν ξέρει κολύμπι και μετά τη δική του αρνητική απάντηση αποφαίνεται πως, έτσι, εκείνος θα χάσει ολόκληρη τη ζωή του! Το βιβλίο του Νούτσιο Όρντινε προκρίνει ολοφάνερα, με ευγλωττία και ευρυμάθεια, την άποψη του διανοούμενου απέναντι σ’ εκείνη του βαρκάρη. Προσωπικά, είμαι έτοιμος να συμμεριστώ την ίδια άποψη. Είναι σίγουρα προτιμότερο να πνιγεί κανείς, έχοντας προηγουμένως εποπτεύσει την απεραντοσύνη του κόσμου κι έχοντας χαρεί τις αλήθειες της επιστήμης και τη μέθη της τέχνης, παρά να εξαντλήσει τη ζωή του αποκλειστικά προπονούμενος στην κολύμβηση. Αλλά δεν βλέπω να μαζευόμαστε πολλοί που θα κάναμε την ίδια επιλογή, εν πάση ειλικρινεία, σε καμία περίοδο της ιστορίας. Κι εκεί νομίζω πως ο Όρντινε αστοχεί. Παραθέτοντας δια μακρών τις πιο όμορφες μαρτυρίες σπουδαίων συγγραφέων κι επιστημόνων που εγκωμιάζουν το ανιδιοτελώς φιλέρευνο πνεύμα, τις οποίες αντιπαραβάλλει προς τον ωφελιμισμό και τη χρησιμοθηρία της επικαιρότητάς μας, καταλήγει να εξωραΐζει το παρελθόν ως πιο αφοσιωμένο στη φιλομάθεια και τη φιλοκαλία. Κάτι που δεν είναι διόλου βέβαιο. Το ίδιο θα μπορούσε κανείς να πει πως ισχύει λ.χ. στην πολιτική. Εύκολα κι εκεί εντοπίζονται προσωπικότητες που, από τον Μάρκο Αυρήλιο στην αρχαία Ρώμη ως τον Τόμας Τζέφερσον στις ΗΠΑ ή τον Ζυλ Φερρύ στη Γαλλία και τον Ελευθέριο Βενιζέλο εδώ, μοιάζουν να κατάγονται κατευθείαν από τους βασιλείς-φιλοσόφους της πλατωνικής ουτοπίας. Κυβερνήτες που γνώριζαν «τα γυρίσματα της χρονιάς, τις ώρες και τις εποχές, τον ουρανό, τ’ άστρα, τους ανέμους και ό,τι άλλο σχετίζεται με την τέχνη» (Πολιτεία στ΄, 488 d), ενώ στις μέρες μας εκλείπουν οι πολυμαθείς πολιτικοί αρχηγοί, οι εξοικειωμένοι με μυθιστορηματικούς ήρωες, μεγάλα μουσικά έργα ή με τη συγκίνηση της θεατρικής παράδοσης. Πιθανόν μια στατιστική του μορφωτικού επιπέδου κορυφαίων πολιτικών της Δύσης μέχρι τον μεσοπόλεμο, ως προς εκείνους που ακολουθούν, θα έβγαζε τους νεότερους συγκριτικά αγράμματους. Πώς όμως να παραβλέψουμε ότι περάσαμε τα 70 χρόνια συνεχούς ειρήνης με τους «αγράμματους» ωφελιμιστές, ενώ με τους «σοφούς» ιδεαλιστές του παρελθόντος το ένα πολεμικό μακελειό διαδεχόταν το άλλο, σχεδόν σε κάθε γενιά; Νομίζω ότι, όπως συνήθως, η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Οι εποχές φτιάχνουν τις προσωπικότητες οι οποίες διαμορφώνουν τις εποχές, και οι αναλογίες μεταξύ φιλόκαλων σοφών κι ακαλλιέργητων πολεμοχαρών παραμένουν λίγο-πολύ ίδιες, με τους φιλέρευνους «ανιδιοτελείς τρελούς» να αποτελούν μονίμως μειοψηφία. Αν κάτι έχει αλλάξει κρίσιμα στις μέρες μας είναι, νομίζω, η ταχύτητα με την οποία και το εύρος στο οποίο γίνονται γνωστές οι χυδαίες πλευρές της πνευματικής και πολιτικής ζωής, όπως η ματαιοδοξία ή η φιλοχρηματία ανθρώπων του πνεύματος και η εξουσιομανία άξεστων πολιτικών. Κι ενώ επί χιλιετίες κυκλοφορούσαν λογοτεχνικά σκουπίδια ή εικαστικοί ερασιτεχνισμοί και μουσικές θλιβερής ασημαντότητας, μόνο στις μέρες μας βρίσκουν όλα αυτά τόσο αθρόα πρόσβαση στη διασημότητα. Όπως επί χιλιετίες η ημιμάθεια αδυνατούσε να ανθήσει εις επήκοον του σύμπαντος, κάτι που σήμερα το επιτυγχάνει ακαριαία, χάρη στο φέισμπουκ και το τουήτερ. Το πρώτο βιβλίο του Νούτσιο Όρντινε είναι ρητά εμπνευσμένο από ένα σύντομο δοκίμιο του Άμπρααμ Φλέξνερ, με τίτλο «Η χρησιμότητα της άχρηστης γνώσης», το οποίο παρατίθεται σε παράρτημα. Σπουδαίος παιδαγωγός, από τους μεταρρυθμιστές της ανώτατης εκπαίδευσης σε ΗΠΑ και Καναδά κατά τη δεκαετία του 1930 κι από τους ιδρυτές του Ινστιτούτου Προωθημένης Έρευνας στο Πρίνστον, ο Φλέξνερ έγραψε το δοκίμιο το 1939. Δηλαδή σε μια εποχή που μεσουρανούσε στην ΕΣΣΔ η θεωρία του (δήθεν) βιολόγου, αγρονόμου και πρώην χωρικού Τροφίμ Λυσένκο, σύμφωνα με την οποία τα κληρονομικά χαρακτηριστικά των φυτών αποκτώνται από επιρροές του περιβάλλοντος, ενώ στα ίδια χρόνια ανθούσε στη ναζιστική Γερμανία η ευγονική, ως «επιστήμη της φυλετικής κάθαρσης». Δεδομένου ότι μεταξύ 1934-40 εκτελέστηκαν ή παύθηκαν πολλοί σοβιετικοί βιολόγοι και γενετιστές, με τα «πειράματα» του Λυσένκο να προβάλλουν ως μέγιστα επιτεύγματα μολονότι συνιστούσαν παταγώδεις αποτυχίες, και η φυλετική υγιεινή στη Γερμανία χαρακτήριζε «ζωές ανάξιες της ζωής» (Lebensunwertes Leben) τους διανοητικά καθυστερημένους ή τους ομοφυλόφιλους, οδηγώντας σε εκατοντάδες χιλιάδες αναγκαστικές στειρώσεις κι ένα πρόγραμμα ευθανασίας πολύ πριν το Ολοκαύτωμα, το δοκίμιο του Φλέξνερ, όπως και η παιδαγωγική του δράση, ερχόταν εδραιώσει ένα είδος επιστημονικού φιλελευθερισμού. Δηλαδή, το δικαίωμα στην αναζήτηση της γνώσης προς χάρη της γνώσης, το οποίο οφείλει να εξασφαλίζει κάθε δημοκρατική κοινωνία. Τα παραδείγματα που ανέφερε εκεί διακρίνονταν από τη διορατικότητα και την ευαισθησία ενός έντιμου επιστήμονα. Τη διορατικότητα που αναγνωρίζει την αξία μιας ελεύθερης, «δωρεάν» ερευνητικής έφεσης, πίσω από την οποία μπορεί να έρθουν πλήθη απρόβλεπτων ευεργετικών εφαρμογών, αλλά και την ευαισθησία που αντιλαμβάνεται τον ρόλο της ανθρωπιστικής καλλιέργειας, ώστε να ευδοκιμήσει η αχαλίνωτη φαντασία του ερευνητή πριν εμφανιστεί οποιαδήποτε προοπτική ωφέλειας από τις έρευνές του. Σε ανάλογο πνεύμα εξάλλου, μερικά χρόνια πριν το δοκίμιο του Φλέξνερ, ο Καρλ Πόπερ δημοσίευε το θεμελιώδες για τη φιλοσοφία των επιστημών βιβλίο του Η λογική των επιστημονικών ανακαλύψεων (Η λογική της έρευνας ήταν ο τίτλος του γερμανικού πρωτοτύπου το 1934), όπου έθετε το περίφημο κριτήριο της falsifiability («διαψευσιμότητας») για την εγκυρότητα των ερευνητικών ευρημάτων. Χωρίς να εγκωμιάζει την ανθρωπιστική καλλιέργεια, την οποία διέθετε σε υπερεπάρκεια έτσι κι αλλιώς, ο Πόπερ τόνιζε την υποχρέωση του επιστήμονα να αναζητεί ενδεχόμενα διάψευσης της θεωρίας του. (Να ισχυρίζεται λ.χ. ότι «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί», αρκεί να είναι έτοιμος να αποδεχθεί τη διάψευση, μόλις διακρίνει τον πρώτο μαύρο κύκνο.) Κι ενόσω η ΕΣΣΔ οπισθοδρομούσε κρίσιμα στη Βιολογία και τη Γενετική, επιμένοντας να προβάλλει την «κομμουνιστική επιστήμη» του Λυσένκο, και η ναζιστική Γερμανία βυθιζόταν στην απόλυτη θηριωδία, εξολοθρεύοντας όσους η επιστήμη της φυλετικής κάθαρσης έκρινε ως «υπανθρώπους», ο Φλέξνερ ίδρυε το Ινστιτούτο Προωθημένων Σπουδών στο Πρίνστον και ο Πόπερ διέφευγε στο Λονδίνο. Κάτι που δεν είναι τόσο άσχετο με το ότι η Γερμανία έχασε τον πόλεμο το 1945 και η ΕΣΣΔ κατέρρευσε το 1989. Πίσω και από τις δύο παραπάνω ιστορικές καταλήξεις στέκει, πολύ χονδρικά, μια ανθρωπιστική παιδεία που εμπνέει την ευφάνταστη ερευνητική έφεση και την εντιμότητα στον έλεγχο των πορισμάτων της, οι οποίες, με τη σειρά τους, εμπνέουν τις όποιες ωφέλιμες εφαρμογές. Ενδέχεται, βέβαια, η κατίσχυση ενός ανιδιοτελούς και αφανάτιστου πνεύματος, στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, επί του «σκοπού που αγιάζει τα μέσα», στη χρησιμοθηρία των ολοκληρωτισμών, να οδηγεί πλέον σε καταναλωτικές κοινωνίες ακρισίας και ευδαιμονισμού. Πρόκειται για ενδεχόμενο το οποίο αξίζει πράγματι να μας απασχολήσει. Να απασχοληθούμε όμως λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι οι προσηλωμένες στα υλικά οφέλη πλειονότητες της Δύσης παραμένουν πολύ πιο ειρηνόφιλες από τις αφοσιωμένες στην πνευματικότητα του Κορανίου και στην ποίηση του Τζελαλεντίν Ρουμί πλειοψηφίες της Ανατολής ή από αφοσιωμένες στην ονειροπόληση ενός κομμουνιστικού παραδείσου ομάδες, τον οποίο η δικτατορία του προλεταριάτου θα οικοδομήσει ως συνέχεια του «ασιατικού τρόπου παραγωγής». Στη Χρησιμότητα του άχρηστου, ο Όρντινε δεν σταματά να εγκωμιάζει την υπεροχή των πολιτισμικών αγαθών, τα δώρα της ποίησης, τα μαθήματα απειθαρχίας από τη λογοτεχνία, τα ευεργετήματα των ρεμβασμών, την αναγκαιότητα του περιττού και, κυρίως, την απέχθεια προς οτιδήποτε συμφεροντολογικό. Ως καθηγητής ιταλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας, ειδικευμένος στην Αναγέννηση και τη φιλοσοφία του Τζορντάνο Μπρούνο, έχει κάθε άνεση να παραθέτει αφορισμούς λογοτεχνών κι επιστημόνων από την εποχή του Αριστοτέλη και του Οβίδιου μέχρι τον Βοκάκιο και τον Γκωτιέ ή τον Γκράμσι και τον Σιοράν, σε πιο πρόσφατες εποχές, για να υποστηρίξει το προφανές. Το ότι, πράγματι, να μοιραστείς με κάποιον άλλο ένα μήλο ή ένα σπίτι σημαίνει να κατέχετε ο καθένας από κάτι λιγότερο του αρχικού αντικειμένου, ενώ το να μοιραστείς μιαν ιδέα σημαίνει τον εμπλουτισμό της με όσα στη συνέχεια θα σκεφτεί ο παραλήπτης της. Για όποιον έχει διασταυρώσει το βλέμμα του με εκείνα άλλων, αγνώστων, που βγαίνουν από την ίδια εξαιρετική θεατρική παράσταση ή θαύμασαν τον ίδιο πίνακα σε μια έκθεση, πολλώ μάλλον για έναν δάσκαλο που διασταυρώνει καθημερινά το βλέμμα του με εκείνα σπουδαστών στους οποίους παρουσιάζει κάποιες θεωρίες ή κάποια έργα τέχνης, είναι γνώριμη η αίσθηση αμοιβαίας ψυχικής πληρότητας από κάτι που όχι μόνο δεν εξαντλείται αλλά πληθαίνει όσο διαχέεται σε νέες συνειδήσεις. Αυτή την αίσθηση, ωστόσο, δεν τη νιώθει κανείς πολύ συχνά. Ελάχιστα βλέμματα θεατών μιας παράστασης ή έκθεσης κι εξίσου λίγα μαθητών ανταποδίδουν την ίδια αγαλλίαση. Τα μεν αστράφτουν συνήθως από ματαιοδοξία για το ότι παρέστησαν στο επιφανές συμβάν και από περηφάνια για το ντύσιμο ή τα κοσμήματά τους, ενώ τα δε, κατά πλειονότητα, δείχνουν ενδιαφέρον να συγκρατήσουν από την παράδοση του μαθήματος όσα αρκούν για να φύγουν κάποτε πτυχιούχοι, όχι να φύγουν άλλου είδους προσωπικότητες από εκείνες που είχαν ξεκινήσει τις σπουδές. Τα περί χρησιμότητας του άχρηστου εγκώμια που ανθολογεί ο Όρντινε από την κλασική εποχή ως τον 20ό αιώνα, μαζί με όσα ο ίδιος πλάθει, τα επικροτούν οι πάντες ενθουσιωδώς, φαντάζομαι. Τα ενστερνίζονται όμως οι μειοψηφίες. Και μάλιστα οι μειοψηφίες που ούτως ή άλλως προς τα εκεί έτειναν, δίχως να ενισχύονται από ρητά περί φιλοκαλίας, αφιλοκέρδειας και περιφρόνησης των υλικών αγαθών. Δίπλα στους σοφούς στους οποίους παραπέμπει ο Όρντινε, πλήθη εκκλησιαστικών πατέρων ή κοινωνικών επαναστατών ύμνησαν την αξία της πνευματικής ζωής και την απόρριψη προσωπικών συμφερόντων, με την κατάργηση της ιδιοκτησίας και του κράτους. Μα ούτε η ιστορία των εκκλησιών ούτε εκείνη των επαναστατικών ανατροπών έδωσαν δείγματα τέτοιων ιδανικών κοινοτήτων. Το πρώτο γνωστό χρήμα στην ιστορία –το χρήμα από κριθάρι των Σουμερίων, που οδήγησε σύντομα στο ασημένιο «σέκελ»– εμφανίστηκε στη Μεσοποταμία περί το 3.000 π.Χ.. Στην ίδια εποχή και στο ίδιο μέρος που εμφανιζόταν και η γραφή σε πήλινες πινακίδες, για να αποτυπώσει εμπορεύσιμες ποσότητες αγαθών όσο και το έπος του Γκιλγκαμές, το αρχαιότερο γνωστό λογοτεχνικό έργο. Από τη στιγμή που οι άνθρωποι επινόησαν ένα μέσο ικανό να εγγυάται την απόκτηση μιας ανυπολόγιστης ποικιλίας υλικών προϊόντων, παραμένοντας διαρκώς το ίδιο, επινόησαν και κάποια ευάριθμα σύμβολα που εικονίζοντας τους ίδιους φθόγγους, όχι δράσεις ή αντικείμενα όπως τα ιερογλυφικά, παρείχαν τη δυνατότητα κατανόησης μιας ακόμη μεγαλύτερης ποικιλίας αφηγήσεων περί τον υλικό όσο και περί έναν άυλο κόσμο. Κάπως έτσι γεννήθηκαν, από κοινού, η συσσώρευση οικονομικού πλούτου, η φιλαργυρία, η ιδιοτέλεια και η αρπακτικότητα, όπως και η καλλιέργεια πνευματικού πλούτου, η αφιλοκέρδεια, η μεγαθυμία και μια ελεύθερη για οποιεσδήποτε συλλήψεις φαντασία. Συλλήψεις της γενεαλογίας των θεών όσο και υποθέσεων ή πειραμάτων που αποκαλύπτουν τις ιδιότητες της ύλης και τους νόμους της φύσης. Με τις μεν να εμπλέκονται ενίοτε με τις δε, όπως η εικόνα του ουροβόρου όφεως που ενέπνευσε στον Φρίντριχ Κεκουλέ το πώς δομείται το μόριο του βενζολίου, ή με τις μεν να αναστέλλουν τις δε, όπως έμεινε να εντυπωσιάζει τους Ρωμαίους του πρώτου αιώνα μ.Χ. ο ατμοστρόβιλος του Ήρωνα, αντί να οδηγήσει στη βιομηχανική επανάσταση δεκαέξι αιώνες νωρίτερα. (Καθυστέρηση την οποία κάποιοι ιστορικοί ονόμασαν «εκδίκηση του Σπάρτακου», καθώς η αφθονία σκλάβων συνέτεινε στην αδιαφορία για πρακτικές εφαρμογές της δύναμης του ατμού.) Το φιλοπαίγμον και ερευνητικό πνεύμα βρίσκεται λοιπόν, αιώνες τώρα, να αναμετράται με το ωφελιμιστικό και φιλοκερδές. Κι αν στις μέρες μας συμβαίνει πράγματι, όπως καταγγέλλει ο Όρντινε, να απειλούνται ιστορικές βιβλιοθήκες, να κλείνουν παμπάλαια βιβλιοπωλεία, να καταργούνται έδρες κλασικών σπουδών σε διαπρεπή πανεπιστήμια και να χάνονται σταδιακά οι γνώστες νεκρών γλωσσών, υπάρχουν αντισταθμίσματα που ο Όρντινε τα παραβλέπει. Δεν είναι σίγουρο λ.χ. ότι από αμιγή ερευνητική περιέργεια, χωρίς υλικές φιλοδοξίες, ένας εκπαιδευμένος χρυσοχόος πειραματίζεται με κινητούς ξύλινους χαρακτήρες γραμμάτων, μέχρι να τυπώσει μια Βίβλο το 1455. Κι αν ήταν εθελοντική η ψηφιοποίηση, η αρχειοθέτηση και η διανομή πολιτισμικών έργων μέσω Διαδικτύου (το «Project Gutenberg»), το ίδιο το Διαδίκτυο προέκυψε ως άκρως λυσιτελές απότοκο του Ψυχρού Πολέμου. Σε μια κοινωνία όπου οι πάντες, με ανιδιοτελή εμβρίθεια, θα έμεναν βυθισμένοι στη μελέτη σουμερικών μύθων, ομηρικών στίχων και των συμβουλών του Μάρκου Αυρήλιου «προς εαυτόν», δεν ξέρω αν θα φτάναμε στον Γουτεμβέργιο ή στον Μπιλ Γκέιτς, ούτε αν θα βρίσκονταν κάποιοι να παιδεύονται με την αγροτική παραγωγή και το μάζεμα των σκουπιδιών. Δεν είναι τόσο ευκαταφρόνητα, λοιπόν, τα αντισταθμίσματα για το ότι η απόρριψη του ωφελιμισμού δεν ξεπερνά κάποιες μειοψηφίες «ανιδιοτελών τρελών», όπως επανειλημμένα τους ονομάζει ο Όρντινε. Σε αυτή τη συνθήκη, μάλιστα, οφείλουν την επιτυχία τους διασημότητες όπως ο Νούτσιο Όρντινε. Ιδίως όταν διαδίδουν τα εγκώμιά τους περί φιλέρευνης φαντασίας και ανιδιοτελούς φιλοκαλίας πέρα από τα όρια του φοιτητικού ακροατηρίου, σε βιβλία με διεθνή επιτυχία και σε ακροατήρια κοσμικο-ακαδημαϊκών εκδηλώσεων. Όπου οι πάντες κολακεύονται θεωρώντας ότι αυτομάτως, με το να αγοράσουν το βιβλίο ή να παραστούν στην ομιλία, εντάσσονται σε όσους ενστερνίζονται τα σχετικά ιδεώδη. Έτσι εξάλλου προέκυψε και το δεύτερο βιβλίο, από την ομιλία του καθηγητή στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 5 Οκτωβρίου 2015. Πρόκειται για πολύ κομψή σε εμφάνιση δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-ιταλικά), η οποία ανθολογεί τα καλύτερα παραδείγματα από όσα παρατίθενται στο πρώτο βιβλίο. Με μια επιπλέον αναφορά στον ελληνόφιλο Αδριανό της Γιουρσενάρ και την προσθήκη της καβαφικής Ιθάκης στη συνολική επιχειρηματολογία, περί υπεροχής του ταξιδιού έναντι του προορισμού – του πόθου για γνώση πέρα από πρακτικές χρησιμότητες. Ώστε να κολακευτεί, πιο άμεσα, το ελληνικό ακροατήριο της συγκεκριμένης ομιλίας. Τελικά, τόση έμφαση στη «χρησιμότητα» –του «άχρηστου» (πρώτο βιβλίο), των «άχρηστων γνώσεων» (στην ομιλία) και της «άχρηστης γνώσης» (στο δοκίμιο του Φλέξνερ)– αρχίζει να καθιστά αμφίβολη ακόμη και αυτή τη χρησιμότητα.

Σύνδεση