Αναγνώσεις σε διαδοχικές κλεψύδρες

Alice Crawford (ed.), The Meaning of the Library. A Cultural History, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2015, 336 pp. Σύμφωνα με τον Κανέττι, «ο καλύτερος ορισμός της πατρίδας είναι βιβλιοθήκη»[1], ενώ ο Μπόρχες, γράφοντας για τη βιβλιοθήκη της Βαβέλ, κάνει λόγο για τα δυο θεμελιώδη μυστήρια της ανθρωπότητας: την προέλευση της Βιβλιοθήκης και του χρόνου[2]. Ο Βαρλαάμ Σαλάμοφ, αναγνώστης σε πολλές βιβλιοθήκες (φυλακών, απομακρυσμένων πόλεων κ.λπ., χωρίς ποτέ να έχει τη βιβλιοθήκη που θα ήθελε) σε ένα εκ βαθέων αφήγημα γράφει ότι «η εξαιρετική βιβλιοθήκη του Καράγιεφ… με ανάστησε, με όπλισε για τη ζωή ξανά – όσο γινόταν», για να αναγνωρίσει λίγες σελίδες παρακάτω πως «τα βιβλία είναι ό,τι καλύτερο έχουμε στη ζωή, είναι η αθανασία μας»[3]. Και ο Άμος Οζ εξομολογείται: «όταν ήμουν μικρός, έλπιζα να μεγαλώσω και να γίνω βιβλίο», γιατί ακόμα και σε περίπτωση συστηματικής καταστροφής, «πάντα υπάρχει πιθανότητα να διασωθεί κάποιο αντίτυπο και να συνεχίσει να ζει… μια αιώνια σιωπηλή ζωή σε κάποιο ξεχασμένο ράφι σε κάποια μακρινή βιβλιοθήκη, στο Ρέικιαβικ, στο Βαγιαντολίδ ή στο Βανκούβερ»[4]. Η βιβλιοθήκη ως θησαυροφυλάκιο της γνώσης, ως οργανισμός μνήμης και ως εχέγγυο της αθανασίας αποτελεί αναμφίβολα προνομιακό χώρο της φαντασίας και της γνώσης, της πληροφορίας και της έμπνευσης, της έρευνας και της δημιουργίας. Είναι ο τόπος που νοηματοδοτεί το άπειρο, που καθιστά προσιτό το μακρινό διευρύνοντας τα όρια, που οπλίζει και απογειώνει, τόπος-σύμβολο της γνώσης και της αμφισβήτησης, της βιβλιοφιλίας και της απόλαυσης. Η βιβλιοθήκη λειτουργεί ως τόπος-αφετηρία, τόπος-καταφύγιο, τόπος-προορισμός με πολλαπλές λειτουργίες, και ταυτόχρονα τόπος αναζητήσεων σε παρελθόν κεκτημένο και σε μέλλον του ξανακερδισμένου χρόνου. Ίσως είναι «ο τόπος των τόπων», που οδηγεί σε ή τα εμπεριέχει όλα. Ειδικά σήμερα που οι βιβλιοθήκες δεν είναι πλέον μόνο (ούτε κυρίως στις περισσότερες περιπτώσεις) συμβατικές αλλά υβριδικές ή ψηφιακές-ηλεκτρονικές, ο ρόλος, η λειτουργία και το μέλλον τους αποτελούν αντικείμενο αναλύσεων, μετρήσεων και προσεγγίσεων με στόχο την ανάδειξη των δυνατοτήτων τους και την αξιοποίηση των προκλήσεων και ευκαιριών. Σε μια εποχή, όπως η σημερινή, στην οποία η πληροφορία αποτελεί κυρίαρχο αγαθό και οι τεχνολογίες της πληροφόρησης επαναπροσδιορίζουν καθημερινά τα όρια και τις δυνατότητές μας, η άμεση και αποτελεσματική πρόσβαση στην πληροφορία συνιστά στόχο και αξία. Σε αυτό το πλαίσιο, η βιβλιοθήκη της Βαβέλ του Μπόρχες, η αρχετυπική βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η Αμβροσιανή βιβλιοθήκη των Αρραβωνιασμένων του Μαντσόνι και πολλές ακόμα βιβλιοθήκες της συλλογικής μας μνήμης προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό το πλαίσιο των προσδοκιών μας. Ξεχωρίζουν συχνά βιβλιοθήκες που στοιχειώνουν το συλλογικό ασυνείδητο, που δημιουργούν μύθους και πρότυπα, από τα οποία κάποιος κάποτε ξεφεύγει ή τα οποία ενσωματώνει στους δικούς του χρόνους και τις προσωπικές ιστορίες. Υπ’ αυτό το πρίσμα, ο τρόπος που η βιβλιοθήκη παρουσιάζεται στη λογοτεχνία, την τέχνη ή τον κινηματογράφο εκφράζει και συνοψίζει τις συνιστώσες του τόπου και της εποχής αποτελώντας το εφαλτήριο για περαιτέρω προσεγγίσεις των αναγνωστών. Είναι, άλλωστε, ενδεικτικό ότι οι περισσότεροι συγγραφείς έχουν γράψει για τις βιβλιοθήκες, τα βιβλία και την ανάγνωση. Σε αυτό το σύμπαν των βιβλιοθηκών, μια πυξίδα-πολύτιμο εργαλείο είναι ο συλλογικός τόμος The Meaning of the Library. A Cultural history, ο οποίος καλύπτει την ιστορία των βιβλιοθηκών από την αρχαιότητα έως τις ημέρες μας όχι απλώς ιστορικά αλλά συνθετικά προσπαθώντας να προσεγγίσει το νόημα της βιβλιοθήκης. Επιμελήτρια του τόμου είναι η Άλις Κρώφορντ από την βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του St. Andrews (πόλη ανάμεσα στο Εδιμβούργο και το Αμπερντήν), του παλαιότερου στη Σκωτία. Τα δώδεκα κεφάλαια, που αποτελούν τον τόμο, αποσκοπούν και τελικά κατορθώνουν να δώσουν όχι απλώς την εξέλιξη των βιβλιοθηκών αλλά μια πολιτισμική ή μάλλον μια πολυπρισματική ιστορία αναλύοντας βαθύτερα το νόημα της βιβλιοθήκης σε συνάρτηση με τις οικονομικές, πολιτικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και θρησκευτικές συνθήκες της κάθε εποχής. Φθάνοντας στο σήμερα τίθενται καίρια ερωτήματα και σκιαγραφούνται οι προκλήσεις. Η επιμελήτρια στην εισαγωγή της, κάνοντας πρώτα μια πολύ συνοπτική βιβλιογραφική επισκόπηση, δίδει το στίγμα του τόμου αναφέροντας ότι τα κεφάλαιά του «θεωρούν τη βιβλιοθήκη ως μια μεταβαλλόμενη και οργανική οντότητα, που διαρκώς αναπροσαρμόζεται και εξελίσσεται σε κάτι άλλο. Μέσω των φακών αυτών των διαλέξεων (κεφαλαίων) βλέπουμε τη βιβλιοθήκη σαν μια καλειδοσκοπική εικόνα, πάντοτε με νέες εκδοχές σε κάθε γύρισμα του κυλίνδρου: αενάως και δυναμικά επανεφευρίσκει τον εαυτό του» (σ. xvi). Ο τόμος είναι δομημένος σε τρία μέρη: το πρώτο αποτελείται από έξι κεφάλαια και καλύπτει τη διαδρομή των βιβλιοθηκών «στον χρόνο», από την αρχαιότητα έως και τον 19ο αιώνα, ξεκινώντας με τις «περιπέτειες» των βιβλιοθηκών στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Ρώμη. Η Ήντιθ Χολ, καθηγήτρια στο King’s College, θέτοντας ταυτόχρονα τις ερευνητικές δυσκολίες, εστιάζει σε κατηγορίες βιβλιοθηκών και στην πολλαπλή συχνά λειτουργία τους ανάλογα με τον τόπο και τη φυσιογνωμία της βιβλιοθήκης. Αναφέροντας χαρακτηριστικά παραδείγματα βιβλιοθηκών, μεταξύ των οποίων και εκείνης της Αλεξάνδρειας, διερευνά την εισαγωγή και σταδιακή εδραίωση ενός νέου νοήματος και προορισμού της βιβλιοθήκης ως οργανισμού διαχείρισης της γνώσης. Είναι αλήθεια ότι η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας εδραίωσε στο συλλογικό ασυνείδητο τη λειτουργία και τον ρόλο της βιβλιοθήκης, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα τις προσδοκίες μας. Ακολούθως, ο Ρίτσαρντ Γκέιμσον, καθηγητής της ιστορίας του βιβλίου στο Πανεπιστήμιο του Ντάραμ, διερευνά την εικονογραφία της μεσαιωνικής βιβλιοθήκης (εκκινώντας από το 410 μ.Χ. και φθάνοντας έως την πρώιμη Αναγέννηση) επιχειρώντας σε ένα ευσύνοπτο και μεστό κείμενο να σταθεί με αδρές γραμμές σε συγκεκριμένους εικονογραφικούς τύπους. Ο συγγραφέας εστιάζει στο ότι η εντατική και όχι η εκτατική ανάγνωση και χρήση των βιβλίων ήταν ο κανόνας – γεγονός που συνδέεται όχι μόνο με τη χρήση του ακριβού, δυσεύρετου και μοναδικού χειρογράφου, αλλά κυρίως με τη σύνδεση του βιβλίου με την πνευματικότητα και την γνώση-προσέγγιση του θείου. Εκκινώντας από την απεικόνιση των ερμαρίων στο μωσαϊκό του Μαυσωλείου της Ραβέννας ο συγγραφέας φθάνει στα πρώτα έντυπα βιβλία. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Γκέιμσον, η έννοια της βιβλιοθήκης ως μέσου / οχήματος πλέον για την ελεύθερη διάδοση της γνώσης ως αγαθού αναδύεται εικονογραφικά στο τέλος της εξεταζόμενης περιόδου στην αναγεννησιακή Ρώμη. Στη συνέχεια, ο Άντριου Πέττιγκρι (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του St. Andrews) σκιαγραφεί συνοπτικά τις αλλαγές που σηματοδότησε κατά την Αναγέννηση η τυπογραφία στην παραγωγή, διακίνηση και χρήση του βιβλίου, διαμορφώνοντας νέες στρατηγικές, νέα αναγνωστικά ήθη και διαφορετικές συνθήκες στις βιβλιοθήκες. Ο συγγραφέας διερευνά την επίδραση - πρόκληση της τυπογραφίας στη λειτουργία των βιβλιοθηκών, δίδοντας έμφαση στο γεγονός ότι η μαζική παραγωγή εντύπων βιβλίων, που κατέκλυσαν την Ευρώπη (είναι εξαιρετικά χρήσιμοι και ενδιαφέροντες οι πίνακες με τα στατιστικά στοιχεία που δίδονται στο κεφάλαιο) δεν οδήγησαν άμεσα σε συνθήκες κατάλληλες για τη δημιουργία ανοικτών βιβλιοθηκών. Αναφέρει μάλιστα ως παράδειγμα τις περιπέτειες και την απώλεια σημαντικών συλλογών, καθώς και την καθυστέρηση στην οικοδόμηση και οργάνωση βιβλιοθηκών, όπως στην περίπτωση της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης στη Βενετία. Ωστόσο, με μιαν άλλη ανάγνωση, το γεγονός συνιστά μάλλον απόρροια των αλλαγών που σημειώνονταν σε μια ταχέως μεταβαλλόμενη εποχή, την Αναγέννηση, και σε μια κοινωνία γεμάτη προκλήσεις, τα όρια και οι αντοχές της οποίας διευρύνονταν αλλά και δοκιμάζονταν καθημερινά. (Σε αυτό το σημείο, θα ήταν ενδιαφέρον ένα κεφάλαιο για την αρχιτεκτονική των βιβλιοθηκών κατά την Αναγέννηση). Από τον 17ο αιώνα και μετά, οι βιβλιοθήκες σταδιακά επαναπροσδιορίζονται ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, ανάμεσα στο κλειστό και το ανοικτό, ανάμεσα στις συλλογές τις συνδεόμενες με κάποιας μορφής εξουσία και στις βιβλιοθήκες για τους πολίτες. Σε αυτό το πλαίσιο, η δημιουργία και λειτουργία βιβλιοθηκών όπως η Μαρκιανή στη Βενετία ή η Αμβροσιανή στη Μιλάνο συνδέονταν με την εκδημοκρατικοποίηση της γνώσης και τη δημιουργία νέων συνθηκών, λόγω, αφενός μεν, της μαζικής παραγωγής του βιβλίου και της οργάνωσης της εκδοτικής δραστηριότητας και, αφετέρου, των νέων κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών συνθηκών που σχετίζονταν με τις ανάγκες και τις προσδοκίες ενός ολοένα και διευρυνόμενου σε κάθε κατηγορία αναγνωστικού κοινού Σημαντικό είναι ότι εν μέσω αυτών των σημαντικών αλλαγών αιτούμενο ήταν η αποτελεσματική πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία, στην παραγωγή και διάδοση της οποίας το έντυπο βιβλίο αποτέλεσε από την αρχή ένα αποτελεσματικό προϊόν μαζικής παραγωγής και διακίνησης. Επιπροσθέτως, αυτή η μαζική διάδοση της πληροφορίας καθιστούσε επιτακτική τη διαχείριση και καταγραφή αλλά και την αποθήκευση και αξιολόγησή της (αποτέλεσμα της ανάγκης αυτής είναι, για παράδειγμα, οι πρώτες βιβλιογραφίες). Τηρουμένων των αναλογιών, μπορούν συνεπώς να ανιχνευτούν κοινά σημεία ανάμεσα στην Αναγέννηση και την ψηφιακή εποχή μας – η μαζική διάδοση της γνώσης και το αίτημα για πλήρη και άμεση πρόσβαση στην πληροφορία συνιστούν στην ουσία κοινά γνωρίσματα και κοινές αξίες αμφότερων των εποχών. Ακολούθως, ο Ρόμπερτ Ντάρντον (καθηγητής στο Χάρβαρντ, συγγραφέας πολλών μονογραφιών για την εκδοτική δραστηριότητα κατά τον Διαφωτισμό, γνωστός και για την αρθρογραφία του για τα ζητήματα των βιβλιοθηκών στο New York Review of Books) εκκινώντας από το ότι «χωρίς τις βιβλιοθήκες δεν θα υπήρχε Διαφωτισμός» διερευνά μέσω της ενδιαφέρουσας και συναρπαστικής διαδρομής του βιβλιοπώλη Ζαν-Φρανσουά Φαβαρζέ την πραγματικότητα και τις ζυμώσεις στις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία της Γαλλίας. Λέξη κλειδί αποτελεί η «σύγκλιση» μεταξύ βιβλιοπωλείων και βιβλιοθηκών, που κατά τον Διαφωτισμό είχαν κοινά ενδιαφέροντα και πολλές φορές κοινά συμφέροντα – στοιχείο σημαντικό και για την δική μας εποχή, όταν κάνουμε συχνά λόγο για συνεργασίες, νέα εκδοτικά αλλά και νέα επιχειρηματικά μοντέλα. Οι εμπορικές και πολιτισμικές διαδρομές των εκδοτικών οίκων της εποχής (εν προκειμένω της Société typographique de Neuchâtel, STN) διασταυρώνονταν με αυτές των βιβλιοθηκών σε μια εποχή γεμάτη προκλήσεις κατά την οποία δημιουργούνταν νέα δεδομένα στην προσφορά και ζήτηση των βιβλίων, την οργάνωση της εκδοτικής δραστηριότητας και τη συγκρότηση των βιβλιοθηκών. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο Ντέιβιντ Άλλαν (Πανεπιστήμιο του St. Andrews) σκιαγραφεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της εξέλιξης της οργάνωσης των βιβλιοθηκών στη Βρετανία κατά την Γεωργιανή περίοδο: τη βιβλιοθήκη με συνδρομή (ή συνδρομητική βιβλιοθήκη), η οποία αναδύθηκε και διαμορφώθηκε ως απόρροια συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών συνθηκών. Έχοντας τις ρίζες της στα book clubs («λέσχες ανάγνωσης», από τις οποίες συχνά προήλθε) αλλά και τις αναγνωστικές εταιρείες, το μοντέλο της συνδρομητικής βιβλιοθήκης ικανοποίησε τις ανάγκες συγκεκριμένων ομάδων αναγνωστών διαμορφώνοντας ταυτόχρονα σε μεγάλο βαθμό τις προσδοκίες τους και προσδιορίζοντας (ή ακόμα και αυτοπροσδιορίζοντας) την παρουσία τους στην κοινότητα. Πολλές από αυτές τις βιβλιοθήκες κατάληξαν σε δημόσιες. Ξεκινώντας ο συγγραφέας από το παράδειγμα της Δημόσιας Βιβλιοθήκης στο Περθ (Σκωτία), αναφέρει πλείστα παραδείγματα συνδρομητικών βιβλιοθηκών στη Βρετανία κατά τον 18ο (κατά την δεκαετία 1740-1750 οι εν λόγω βιβλιοθήκες άρχισαν να αναδύονται είτε εκ του μηδενός είτε από τις προϋπάρχουσες μορφές βιβλιοθηκών) και τις αρχές του 19ου αιώνα. Τα μέλη αγόραζαν τα βιβλία, τα οποία αναντίρρητα εξέφραζαν τα ενδιαφέροντα, τις αναγνωστικές προτιμήσεις και το γούστο των αγοραστών-δημιουργών της βιβλιοθήκης. Ταυτόχρονα, όμως, υπήρχε η μέριμνα για επιλογή τίτλων ωφέλιμων στο πλαίσιο των αξιών της εποχής, στοιχείο που βοηθά στην ανίχνευση των ιδεολογικών χρήσεων των συλλογών αυτών. Κατά το δεύτερο μισό του 18ου και κατά τον 19ο αιώνα οι ιστορικοί της ανάγνωσης κάνουν λόγο για μιαν «επανάσταση της ανάγνωσης», καθώς το αναγνωστικό κοινό διευρύνθηκε με νέες, δυναμικές ομάδες αναγνωστών: γυναίκες, παιδιά, εργατική τάξη[5]. Στο εξής διαμορφώθηκαν νέες συνθήκες και σημειώθηκαν σημαντικές αλλαγές στην εκδοτική βιομηχανία, τις βιβλιοθήκες αλλά και το ίδιο το βιβλίο. Οι ανάγκες και οι προσδοκίες των νέων αυτών αναγνωστών άλλαξαν την προσφορά και τη ζήτηση του βιβλίου, και σε συνάρτηση με τις τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις αναδιοργανώθηκε η εκδοτική βιομηχανία και αλυσίδα στο σύνολό της από τον συγγραφέα έως τον αναγνώστη. Εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες κλήθηκαν να καλύψουν αλλά και να διαμορφώσουν τις νέες τάσεις και ανάγκες. Όπως θα δούμε, η βιβλιοθήκη αποτέλεσε τόπο χειραφέτησης και συνειδητοποίησης, αφύπνισης, αλλά και απόλαυσης, κοινωνικοποίησης και απελευθέρωσης. Σταδιακά, από τον 18ο αιώνα η δημόσια βιβλιοθήκη αναδύθηκε μέσα από διάφορα μοντέλα. Ο Ντέιβιντ Άλλαν επικεντρώνεται σε ζητήματα οργάνωσης και λειτουργίας των εν λόγω βιβλιοθηκών διερευνώντας την ταυτότητα των δημιουργών τους (ανάλογα με τη μόρφωση και τη θέση τους) και τη συμμετοχή σε αυτές των νέων ομάδων αναγνωστών, όπως των γυναικών. Το μοντέλο αυτού του είδους της βιβλιοθήκης, πέρα από την αξία του στην εξέλιξη των δημοσίων βιβλιοθηκών, αποτελεί ένα από τα κλειδιά για τη μελέτη και την ανάλυση της αναγνωστικής συμπεριφοράς και της δημιουργίας κοινοτήτων αναγνωστών ειδικά σήμερα που ακμάζουν οι λέσχες ανάγνωσης και οι ποικίλες αναγνωστικές κοινότητες λόγω κυρίως των νέων τεχνολογιών της πληροφόρησης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Βιβλιοθήκη, μικρογραφία από χειρόγραφο του έργου του Ραμπάνους Μάουρους (780-856), Περί της φύσεως των πραγμάτων (842), Mοντεκασίνο, Αρχείο της Μονής. Παίρνοντας τη σκυτάλη, ο καθηγητής Τζον Σάδερλαντ διερευνά τη σχέση βιβλιοθήκης και λογοτεχνίας κατά τον 19ο αιώνα, σε μια εποχή που η «αναγνωστική μανία» κορυφώνεται και η λογοτεχνία, ειδικά το μυθιστόρημα, αποτελεί το αγαπημένο είδος των αναγνωστών. Είναι η εποχή της καθιέρωσης των μεγάλων μυθιστοριογράφων, της δημοσίευσης μυθιστορημάτων σε συνέχειες και της δημιουργίας των δημοφιλών εκδοτικών σειρών. Ο Σάδερλαντ ευσύνοπτα θέτει στην αρχή το τοπίο στον χώρο του βιβλίου κατά τον 19ο αιώνα, αναφερόμενος και στις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στη σημερινή εποχή. Κατά τη Βικτωριανή εποχή, το βιβλίο ήταν μια «προσιτή πολυτέλεια» – κατά τον συγγραφέα ο κυριότερος παράγοντας των αλλαγών ήταν η Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία πρόσφερε τη δυνατότητα για μαζική παραγωγή και βελτίωση του βιβλίου, καθώς και για την αποτελεσματική προώθηση και διακίνησή του. Η καθιέρωση της κυκλοφορίας πρώτα της σκληρόδετης (hardback) και ακολούθως της χαρτόδετης (paperback) έκδοσης, η εδραίωση των τρίτομων μυθιστορημάτων (που περιγράφεται γλαφυρά στο μυθιστόρημα του Γκίσσινγκ Οι κονδυλοφόροι[6], το οποίο και ο Σάδερλαντ αναφέρει) και ο σημαντικός ρόλος του εξωφύλλου αποτελούν γνωρίσματα της εποχής. Εστιάζοντας ακολούθως στις βιβλιοθήκες, γίνεται αναφορά στην εδραίωση και λειτουργία των δημοσίων βιβλιοθηκών στη Βρετανία μέσω και συγκεκριμένων παραδειγμάτων, μεταξύ των οποίων και στο Βρετανικό Μουσείο, στο διάσημο αναγνωστήριό του και στον ρόλο του Άντονυ Πανίτσι στην οργάνωση των συλλογών και την καταλογογράφηση. Η θεώρηση του ρόλου των βιβλιοθηκών εκ μέρους της εξουσίας αλλά και των συγγραφέων, η ιδεολογία και οι προκαταλήψεις στον εμπλουτισμό των συλλογών (για παράδειγμα, οι απόψεις για το μυθιστόρημα), η θέση των γυναικών, αποτελούν ζητήματα τα οποία θίγονται στο κεφάλαιο. Επίσης, τα βιβλιοπωλεία και ο αναβαθμισμένος ρόλος τους στην εκδοτική αλυσίδα καθώς και οι σχέσεις τους με τις βιβλιοθήκες συνεχίζουν στην ουσία τη συζήτηση που ο Ντάρντον είχε ξεκινήσει στο προηγούμενο κεφάλαιο. Οι τελευταίες σελίδες του κεφαλαίου αφιερώνονται στις προσωπικές βιβλιοθήκες με αναφορά σε συγκεκριμένα παραδείγματα συγγραφέων και λογίων. Πρόκειται για ιστορίες βιβλιοφιλίας που θυμίζουν ότι οι προσωπικές, «μικρές» ιστορίες πλέκονται συχνά με τις ιστορίες των «μεγάλων» βιβλιοθηκών. Στο δεύτερο μέρος του τόμου επιχειρείται να χαρτογραφηθεί ή μάλλον να «εξερευνηθεί» μια αχανής και δύσκολη ήπειρος: η βιβλιοθήκη στη φαντασία (η βιβλιοθήκη στη λογοτεχνία, στην ποίηση, στον κινηματογράφο, σε ισάριθμα κεφάλαια). Σε αυτό το σημείο πρέπει να μνημονευτεί ο συλλογικός τόμος La biblioteca e l’immaginario. Percorsi e contesti di biblioteconomia letteraria[7], στα δεκαοκτώ κεφάλαια του οποίου επίσης καταδεικνυόταν η σχέση της βιβλιοθήκης με την τέχνη και τη λογοτεχνία, και ανέκυπταν ερωτήματα για τον ρόλο και τις «αναπαραστάσεις» της βιβλιοθήκης, για το συλλογικό φαντασιακό, για τα πρότυπα και βέβαια για τη σχέση μύθων και πραγματικότητας. Η συγγραφέας και αρθρογράφος Μαρίνα Γουόρνερ επιχειρεί να δώσει με αδρές γραμμές και με παραδείγματα τον τρόπο που η βιβλιοθήκη παρουσιάζεται στη λογοτεχνία (γεγονός είναι ότι το θέμα είναι ανεξάντλητο) ξεκινώντας από το έπος του Γκιλγκαμές. Περνώντας από τις χίλιες και μια νύχτες των διηγήσεων της Σεχραζάντ, η συγγραφέας στέκεται σε συγκεκριμένα παραδείγματα, μέσω των οποίων, μολονότι δεν τεκμηριώνονται πάντοτε βιβλιογραφικά, διερευνά τη βιβλιοθήκη ως θησαυροφυλάκιο των ιστοριών και των αφηγήσεων. Ακολούθως, ο καθηγητής Ρόμπερτ Κρώφορντ εκκινώντας από το ότι οι βιβλιοθήκες είναι μέρη που οι ποιητές λατρεύουν, ξετυλίγει το νήμα για τη «βιβλιοθήκη στην ποίηση», μια επίσης ατέρμονη και ίσως χαοτική περιοχή. Εστιάζοντας κατά κύριο λόγο στη Βρετανία και τις ΗΠΑ, από τον 18ο έως και τον 20ό αιώνα, διερευνά μέσω συγκεκριμένων παραδειγμάτων και παραθέτοντας πάντοτε τα αποσπάσματα, τη βιβλιοθήκη ως τόπο δυνητικών μεταμορφώσεων, ευκαιριών, προκλήσεων, συναντήσεων, έρωτα και θανάτου, ως έναν «παράδεισο στη γη» (σ. 179), ως ένα «ζων πανεπιστήμιο των νεκρών». Ταυτόχρονα διερευνάται η παρουσία των εργαζομένων γυναικών βιβλιοθηκαρίων-βιβλιοθηκονόμων. Στη συνέχεια, στο ένατο κεφάλαιο για την βιβλιοθήκη στον κινηματογράφο η Λώρα Μάρκους δίδει τον υπότιτλο «τάξη και μυστήριο». Μέσω παραδειγμάτων, όπως η μεταφορά του Φαρενάιτ 451 και του Ονόματος του ρόδου, περνώντας από τον Πολίτη Κέην και τη Μηχανή του Χρόνου γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί η πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στο βιβλίο και τον κινηματογράφο, αλλά και στους τρόπους με τους οποίους παρουσιάζεται η βιβλιοθήκη, η λειτουργία της και οι εργαζόμενοί της στις ταινίες προσδιορίζοντας αρκετά συχνά πρότυπα και στερεότυπα. Στο τρίτο μέρος του τόμου με τίτλο «Η βιβλιοθήκη σήμερα και στο μέλλον» επιχειρείται μιαν αποτίμηση του ρόλου της βιβλιοθήκης σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη κοινωνία, στην οποία η τεχνολογία εξασφαλίζει και προσπαθεί να εξασφαλίζει ολοένα και πιο άμεση και πλήρη πρόσβαση στην πληροφορία και τη γνώση, λαμβάνοντας υπόψη και ταυτόχρονα συνδιαμορφώνοντας τις ανάγκες και τις προσδοκίες του αναγνώστη-χρήστη. Καθώς οι βιβλιοθήκες σε πολλές περιπτώσεις έχουν απολέσει την φυσική-συμβατική τους υπόσταση, οι ψηφιακές υπηρεσίες και τα εργαλεία που προσφέρουν για την άμεση διάδοση και αξιολόγηση της πληροφορίας διαμορφώνουν πλέον μια νέα κουλτούρα βιβλιοθηκών, οδηγούν σε διαφορετικές κοινότητες αναγνωστών και εδραιώνουν νέα αναγνωστικά ήθη. Ο εμπλουτισμός των βιβλιοθηκών με συγγραφικά αρχεία και βιβλιοθήκες και η διατήρηση των αρχείων λογοτεχνών αποτελεί το θέμα του κεφαλαίου του Στήβεν Ήννις, ο οποίος εστιάζει, ως μελέτη περίπτωσης, στις περιπέτειες των αρχείων της Σίλβια Πλαθ και του Τεντ Χιουζ, τα οποία είχαν διασπαρεί σε βιβλιοθήκες των ΗΠΑ και της Βρετανίας. Ο Ήννις θεωρεί ευοίωνο το ότι πολλά αρχεία συγγραφέων και ποιητών έχουν διασωθεί και βρίσκονται σε βιβλιοθήκες, καταθέτοντας ταυτόχρονα τον προβληματισμό του για τη διάσωση και διατήρηση των ηλεκτρονικών αρχείων, αναγνωρίζοντας ότι οι νέες τεχνολογίες της πληροφόρησης συνιστούν μια διαρκή πρόκληση για τις βιβλιοθήκες. Στο επόμενο κεφάλαιο ο Τζον Γουίλκιν διερευνά τα «νοήματα της βιβλιοθήκης σήμερα». Κατά την άποψή του, τέσσερις είναι οι πυλώνες-σύγχρονες προκλήσεις των βιβλιοθηκών: Α. διατήρηση, Β. συμμετοχή στην έρευνα και τη γνώση, Γ. εκδοτική δραστηριότητα (ακαδημαϊκές εκδόσεις, συνεργασίες αλλά και αποθετήρια), Δ. δημιουργία και διοίκηση τόπων αφιερωμένων στους χρήστες και τις συλλογές. Αναγνωρίζοντας ότι η συμμετοχή των βιβλιοθηκών-υπηρεσιών πληροφόρησης στο κάθε ένα από τα προαναφερθέντα άλλαζε καθώς η κοινωνία και ο πολιτισμός κάθε φορά μεταβάλλονταν, ο Γουίλκιν αναφέρεται ευσύνοπτα στις προκλήσεις αυτές για να επικεντρωθεί έπειτα, και μέσω του παραδείγματος της συνεργατικής ψηφιακής βιβλιοθήκης HathiTrust, στη δυνατότητα των βιβλιοθηκών για συνεργασίες-συνέργειες και στην άμεση εμπλοκή και επίδρασή τους στη διάχυση της γνώσης, τον επιστημονικό διάλογο, την έρευνα. Επίσης, διερευνά τη δυνατότητα της εκδοτικής δραστηριότητας μέσω της ανάπτυξης στρατηγικών, νέων μοντέλων διοίκησης και πολιτικών ανάπτυξης της βιβλιοθήκης. Ακολούθως, ο Τζέιμς Μπίλλινγκτον (έχοντας διδάξει στο Πρίνστον και το Χάρβαρντ, διευθυντής από το 1987 της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου) στο τελευταίο κεφάλαιο πραγματεύεται τη σχέση βιβλιοθήκης και δημοκρατίας, διερευνώντας τον ρόλο της σύγχρονης βιβλιοθήκης σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο. Έχοντας ως δεδομένο ότι ο ρόλος του βιβλιοθηκονόμου-επιστήμονα της πληροφόρησης έχει σήμερα αναβαθμιστεί λόγω των νέων τεχνολογιών της πληροφόρησης, ο συγγραφέας με αναδρομές καταδεικνύει ότι οι βιβλιοθήκες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη δημοκρατία. Σε μια ραγδαία εξελισσόμενη εποχή, η διάσταση ανάμεσα στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα, ο συνδυασμός των μέσων επικοινωνίας, η διαμόρφωση των αναγνωστικών προτιμήσεων και συμπεριφορών, ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν επίκαιρα ζητήματα[8]. Ο συγγραφέας υποστηρίζει επίσης ότι οι νέες τεχνολογίες δεν θα καταργήσουν το έντυπο, καθώς το τελευταίο μάς μαθαίνει να γράφουμε, να διαβάζουμε και να επικοινωνούμε. Πάντως, οι βιβλιοθήκες ανέκαθεν διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην χωρίς διακρίσεις διάδοση της πληροφορίας, στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, στην ελευθερία της έκφρασης, στην ισότητα και τη δικαιοσύνη – ειδικά σήμερα που το μέσο διάδοσης της γνώσης αλλάζει συνεχώς επαναδιαμορφώνοντας καθημερινά την κουλτούρα της επικοινωνίας (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης), οι βιβλιοθήκες καλούνται να πρωταγωνιστήσουν αξιοποιώντας τις σύγχρονες τεχνολογίες και την ιστορία τους. Η θέση της βιβλιοθήκης άλλωστε –ανέκαθεν στο κέντρο της πόλης κοντά στα σημαντικά κτίρια της διοίκησης και της εξουσίας– εξέφραζε την άποψη της δυτικής κουλτούρας για την κυρίαρχη θέση της γνώσης, καθιστώντας την ταυτόχρονα σύμβολο κύρους και εξουσίας αλλά και πυλώνα της καινοτομίας. Πέρα από αυτό, βέβαια, η βιβλιοθήκη έχει όλες τις όψεις τις οποίες περιγράφει ο Αλβέρτο Μανγκέλ[9]. Σήμερα, περισσότερο ίσως από ποτέ, η πρόκληση του καινούριου, οι δυνατότητες της τεχνολογίας και οι «πειρασμοί» της ιστορίας αποτελούν για τις βιβλιοθήκες τους ασφαλείς οδηγούς στην πληροφορία και τη γνώση. Οι βιβλιοθήκες αναμετρώνται, άλλωστε, καθημερινά με το παρελθόν τους, με τις προκλήσεις του παρόντος και τα στοιχήματα του μέλλοντος. Αναμετρώνται δηλαδή με τον Χρόνο – όχι μόνο τον συλλογικό αλλά και τους προσωπικούς χρόνους του κάθε αναγνώστη. Προφανώς, γιατί αυτές οι προκλήσεις της μνήμης, της δημιουργίας και της έρευνας αθροίζονται στις κλεψύδρες προσμετρούμενες για τον ξανακερδισμένο τελικά χρόνο. [1] Ελίας Kανέττι, Η τύφλωση, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, Γράμματα, Αθήνα 1985, σ. 59. [2] Jorge Juis Borges, «Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ», στο Περί Βιβλιοθηκών, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Άγρα, Αθήνα 1993, σ. 47. [3] Varlaam Shalamov, Οι βιβλιοθήκες μου, μτφρ. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Άγρα, Αθήνα 2014, σ. 51, 55. [4] Άμοζ Οζ, Ιστορία αγάπης και σκότους, μτφρ. Ιακώβ Σιμπή, Καστανιώτη, Αθήνα 2002, σ. 33. [5] Martin Lyons, «Οι νέοι αναγνώστες του 19ου αιώνα. Γυναίκες, παιδιά, εργατική τάξη», στο Guglielmo Cavallo, Roger Chartier (επιμ.), Ιστορία της Ανάγνωσης στον Δυτικό Κόσμο, επιστ. επιμ. - εισαγωγή Χριστίνα Μπάνου, μτφρ. Αφροδίτη Θεοδωρακάκου, Μίλτος Καρκαζής, Μαρία Οικονομίδου, Ευγενία Τσελέντη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σ. 377-409. [6] Έκδοση στα ελληνικά: George Gissing , Οι κονδυλοφόροι, μτφρ. Β. Καλλιπολίτης, Εξάντας, Αθήνα 1993. [7] Rossana Morrielo, Michele Santoro (ed.), La biblioteca e l’ immaginario. Percorsi e contesti di biblioteconomia letteraria, Editrice Bibliografica, Milano 2004. [8] Βλ. για παράδειγμα Zizi Papacharissi, A Private Sphere. Democracy in a Digital Age, Polity Press, Cambridge - Malden 2010. [9] Alberto Manguel, The Library at Night, Yale University Press, New Haven - London 2006.

Αναγνώσεις σε διαδοχικές κλεψύδρες

Σύνδεση