Ο μύθος των Μέσων ως απλών εργαλείων

1. Μία από τις πιο διαδεδομένες απλουστεύσεις σχετικά με τα ηλεκτρονικά μέσα εντοπίζεται στην άποψη που θεωρεί ότι πρόκειται για συνηθισμένη μεταβολή στις τεχνικές της επικοινωνίας και όχι για ριζική μεταβολή του ιστορικού παραδείγματος. Η θεώρηση αυτή αδυνατεί να συνδέσει το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και τις πραγματικότητες της μεταμοντέρνας κοινωνίας με τη σαρωτική μετάλλαξη των συστημάτων επικοινωνίας, καθώς και με την πολιτική διαχείριση της πληροφορίας από πολύπλοκα και σκοτεινά δίκτυα μέσων μαζικής ενημέρωσης. Η εσφαλμένη αυτή αντίληψη αδυνατεί να συλλάβει ότι, σε παγκόσμιο επίπεδο, η κοινωνία των πολιτών έχει ήδη εισέλθει στην ψηφιακή εποχή και υποβάλλεται σε καταιγιστικές διεργασίες οι οποίες στην ουσία διαμορφώνουν έναν νέο «πολιτισμό» και έναν νέο «άνθρωπο». Σε λίγα χρόνια ο πληθυσμός της γης, ακόμη και αν δεν διαθέτει τα ηλεκτρονικά μέσα των προηγμένων χωρών, θα έχει «ανατραφεί» σε ένα περιβάλλον που λίγο-πολύ θα καθορίζεται από την επίδραση ηλεκτρονικών δικτύων και συστημάτων, τα οποία θα προσδιορίζουν την καθημερινότητά του και θα καθορίζουν εν γένει την ανθρώπινη κατάσταση. Η πραγματικότητα αυτή, ανεξάρτητα από το πώς την προσεγγίζει κανείς, είναι αμετάκλητα παρούσα και συμμετέχει στη διαμόρφωση του οικουμενικού μέλλοντος. Δρόμος επιστροφής δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνον ιστορικός ορίζοντας. Οι νοσταλγοί του «αλφαβητικού» πολιτισμού δεν αντιλαμβάνονται ότι κάθε επανάσταση ή αλλαγή παραδείγματος στα μέσα δεν περιορίζεται σε διαχειριστική αντικατάσταση «εργαλείων» αλλά μεταβάλλει δραστικά τον υποκειμενικό χώρο και τον αντικειμενικό κόσμο. Δεν είμαστε απλοί χρήστες των μέσων. Διαμορφωνόμαστε από αυτά καθώς τα χρησιμοποιούμε. Οι εγγράμματοι πολίτες του μέλλοντος θα είναι ήδη ψηφιακοί πολίτες. Μια τέτοια εξέλιξη θέτει επί τάπητος το ζήτημα της «ιστορίας» και το ζήτημα της «μνήμης». Είναι πολύ νωρίς να προβλέψουμε πώς θα αντιμετωπίσει η εποχή της παγκοσμιοποιημένης ψηφιακότητας την παράδοση του αλφαβητικού πολιτισμού και αν θα δράσει θετικά στο κοινωνικό πεδίο. Για την ώρα εξακολουθούμε να ζούμε την επιτάχυνση της ανατροπής των παραδοσιακών τρόπων μάθησης και εκπαίδευσης, καθώς το κείμενο, ο ήχος, και κυρίως η εικόνα, στις ψηφιακές τους εκδοχές, μεταβάλλουν άρδην τα δεδομένα. Οι συνέπειες της ψηφιακής γλώσσας, με πρωταρχικό σημείο αναφοράς το διαδίκτυο, υπήρξαν εκτεταμένες, με αποτέλεσμα οι παραδοσιακές έννοιες να υποστούν καθίζηση μετά την ένταξή τους στο επικοινωνιακό πεδίο που διαμόρφωσαν οι νέες τεχνολογίες και η τηλεματική. Οι αντιδράσεις σε αυτόν τον ραγδαίο μετασχηματισμού του πλέγματος που συντίθεται από την επικοινωνιακή παγκοσμιοποίηση και την πολιτισμική εξομοίωση είναι έντονες είτε στη θετική είτε στην αρνητική τους μορφή. Όσοι θεωρούν τις εξελίξεις αναπόφευκτες επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν τα καινούρια μέσα και τις δυνατότητες που προσφέρουν για να οργανώσουν διαφορετικά το θεωρητικό πλαίσιο των ερευνών τους, εκείνοι όμως που θεωρούν επικίνδυνη τη μετάβαση σε έναν πολιτισμό που καθιστά την πληροφορία «έγκυρη» γνώση και επιβάλλει τυποποιημένα επικοινωνιακά μοντέλα, υποστηρίζουν ότι με αυτόν τον τρόπο οδηγούμαστε στην εκβαρβάρωση της ανθρωπότητας και στον εκμηδενισμό της ανθρωπιστικής παράδοσης. 2. Η εξέλιξη των μέσων στην ιστορία του ανθρώπου, ανεξάρτητα από τις συνέπειές της, είναι μια εξέλιξη που επιβάλλει υποχρεωτικά τους όρους της. Μπορεί φυσικά κανείς να αντισταθεί, μπορεί να ασκήσει σκληρή κριτική, μπορεί να διαφωνήσει με συγκεκριμένες χρήσεις, μπορεί ακόμη και να αρνηθεί να συμμορφωθεί και να συνεχίσει να χρησιμοποιεί τα παλαιότερα μέσα, δεν μπορεί όμως να σταματήσει την επιβολή των νέων μέσων. Είναι σαν να θέλει να επιστρέψει στη γραφή πριν από την τυπογραφία. Η εξέλιξη των μέσων συνδιαμορφώνει, μέσω των καινούριων χρήσεων της επικοινωνίας και της πληροφορίας, τον ανθρώπινο πολιτισμό αλλά και την ίδια την ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Τα καινούρια μέσα βέβαια δεν αφανίζουν ολοσχερώς τα παλαιότερα. Συνήθως τα αφομοιώνουν ή τα εντάσσουν στο δικό τους πεδίο αλλάζοντας έτσι και τη λειτουργία τους (π.χ. το ψηφιακό ραδιόφωνο και η συνδρομητική τηλεόραση). Είναι λογικό, ιδιαίτερα σε πανεπιστημιακά τμήματα που ασχολούνται με τις σπουδές επικοινωνίας, οι σπουδαστές να ασκούνται και να διαπαιδαγωγούνται στη χρήση των νέων μέσων, όχι μόνο για λόγους επαγγελματικούς αλλά και για λόγους γενικότερης παιδείας που έχουν και επιστημολογική διάσταση. Αν κρίνω από την εμπειρία μου, οι σημερινοί σπουδαστές δείχνουν ισχυρή έφεση στην εκμάθηση νέων δεξιοτήτων και τα τμήματα ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη ανάλογα με την υλικοτεχνική υποδομή τους και τις ικανότητες του ανθρώπινου δυναμικού της. Τα αποτελέσματα είναι θετικά όταν η εκπαίδευση είναι συστηματική, θέτει συγκεκριμένους στόχους και αποδίδει τα αναμενόμενα. Συχνά ωστόσο η εκμάθηση των μέσων είναι αποσπασματική και επιφανειακή, κυρίως γιατί τα μέσα αντιμετωπίζονται ως απλά εργαλεία και όχι ως συνδιαμορφωτές της σκέψης και του λόγου. Πίσω από εκκωφαντικά εντυπωσιακούς τίτλους μαθημάτων, εργαστηρίων και συνεδρίων, κρύβεται η βιαστική ανταπόκριση στη δήθεν πίεση της αγοράς εργασίας και όχι συγκροτημένος σχεδιασμός, ο οποίος συνδυάζει την εκμάθηση της τεχνολογίας και του λεξιλογίου της με την αγωγή της θεωρητικής σκέψης και της γλώσσας της. Έχοντας διδάξει επί είκοσι πέντε έτη Τέχνη του Λόγου και Ρητορική σε σπουδαστές της επικοινωνίας, αναρωτήθηκα πολύ συχνά, τι νόημα έχει να γνωρίζεις όλο το τεχνικό μέρος της επικοινωνίας αλλά να είσαι ανάπηρος στον προφορικό ή στον γραπτό λόγο ή και στα δύο. 3. «Βιαζόμαστε να κατασκευάσουμε έναν μαγνητικό τηλέγραφο από το Μέην στο Τέξας· αλλά είναι πιθανό το Μέην και το Τέξας να μην έχουν τίποτα το ενδιαφέρον να πουν. […] Σαν να είναι ο κύριος σκοπός να μιλάς γρήγορα και όχι να μιλάς ουσιαστικά. Είμαστε έτοιμοι να περάσουμε κάτω από τον Ατλαντικό και να φέρουμε τον Παλαιό Κόσμο μερικές εβδομάδες πιο κοντά στον Νέο· ίσως όμως οι πρώτες ειδήσεις που θα γλιστρήσουν, στο μεγάλο σαν φτερούγα αμερικανικό αυτί, θα έχουν να κάνουν με το ότι η Πριγκίπισσα Αδελαΐδα έχει κοκκύτη»[1]. Δεν πρόκειται για άρνηση της τεχνολογικής προόδου αλλά για μια μορφή στοχαστικού σκεπτικισμού. Τα μέσα είναι μπροστά μας, διαθέσιμα, αλλά πρέπει να δούμε και τις πιθανές παρενέργειές τους και πώς θα επηρεάσουν την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση. Δεν αρκεί να τα χρησιμοποιείς, πρέπει να ενδιαφερθείς και για το περιεχόμενό τους. Καμιά πρόοδος δεν είναι υποχρεωτικά γραμμική. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα μπορεί να μας πάει πίσω, και να αποδειχθεί καταστροφική. Η ανθρωπότητα, καθώς οδεύει στην εξομοίωση των κοινωνιών που θα φέρουν οι μεγάλες ταχύτητες, δεν πρέπει να ξεχνά τον μύθο για το κουτί της Πανδώρας. Η τηλεόραση και το κινητό τηλέφωνο, για παράδειγμα, είναι σπουδαίες τεχνολογικές εφευρέσεις, πρέπει όμως να σκεφτούμε πώς έχουν επηρεάσει τη χρήση του ελεύθερου χρόνου και, γενικότερα, την κοινωνική ζωή (ιδιαίτερα την άμεση επικοινωνία). Το πιο σημαντικό είναι πάντα η επισήμανση: όποια και αν είναι τα μέσα, έχουμε κάτι να πούμε και γνωρίζουμε τον τρόπο; «Τα εργαλεία γραφής μετέχουν στη διάπλαση των σκέψεών μας».[2] «Αυτή η άμεσα γειτνιάζουσα με το λόγο “μηχανή” είναι εν χρήσει· επιβάλλεται στο λόγο. Ακόμη και εκεί όπου η μηχανή δεν χρησιμοποιείται, απαιτεί να λαμβάνεται υπόψη με την έννοια ότι δεν τη χρησιμοποιούμε και την παρακάμπτουμε συνειδητά. Αυτή η σχέση επαναλαμβάνεται παντού και διαρκώς σε όλες τις σχέσεις του σημερινού ανθρώπου με την τεχνολογία. Η τεχνική είναι εντός της ιστορίας μας».[3] Είναι πολύ γνωστή η φράση του Μάρσαλ Μακλούαν: «Το μέσο είναι το μήνυμα»[4]. Αν τη συνδέσουμε με τη φράση του Νίτσε και την παρατήρηση του Χάιντεγκερ, μπορούμε να τοποθετηθούμε απέναντι στην άποψη που θέλει τα μέσα ουδέτερα εργαλεία τα οποία απλώς μεσολαβούν υποτασσόμενα στις δικές μας προθέσεις και επιθυμίες. Αναμφίβολα οι χρήσεις είναι σημαντικό μέρος της λειτουργίας των μέσων, γιατί σε αυτές διοχετεύεται η κοινωνική, πολιτική και οικονομική δυναμική. Από την άλλη μεριά όμως πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στην υποστήριξη μιας τέτοιας άποψης, γιατί τα μέσα θέτουν τους δικούς τους όρους που επηρεάζουν τόσο την ίδια την κοινωνία στις βασικές λειτουργίες των θεσμών της όσο και στη διαμόρφωση της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Η χρήση επομένως των νέων μέσων δεν υπόκειται στη διακριτική μας ευχέρεια, αντίθετα η ίδια η κοινωνία και τα άτομα που την αποτελούν προσαρμόζονται στις απαιτήσεις τους ή υποκύπτουν στη γοητεία τους. Υπό την έννοια αυτή το κάθε μέσο προσδιορίζει και το μήνυμα. Το μήνυμα αλλάζει περιεχόμενο ανάλογα με το μέσο που υπεισέρχεται στη διακίνησή του. Το περιεχόμενο ενός μηνύματος επηρεάζεται από τη σύσταση και τη λειτουργία του διαμεσολαβητή· εφημερίδα, ραδιόφωνο, τηλεόραση, ηλεκτρονικός υπολογιστής, τάμπλετ, σμάρτφον, και τα συναφή, μπορεί να μεταδίδουν το ίδιο μήνυμα, αλλά παρεμβαίνει ο δικός τους τρόπος, που δεν είναι άλλο από τη δομή της τεχνολογίας τους. Ο τρόπος αυτός προσδιορίζει τόσο το νόημα του μηνύματος όσο και την πρόσληψή του. Συμπέρασμα: συχνά δεν έχει σημασία μόνο το τι λέγεται, αλλά ποιος το λέει και πού το λέει.[5] Τα δεδομένα της μεταβίβασης ορίζουν και τη συνθήκη με την οποία κατανοούμε το κάθε μήνυμα. Τα μέσα καθορίζουν τη σχέση μας με τα πράγματα (με τον κόσμο) και επομένως παρεμβαίνουν ουσιαστικά στην παραγωγή νοήματος και στη διαμόρφωση περιεχομένου. Συχνά μάλιστα τα υποκαθιστούν. «Δύο νεαρά ψάρια κολυμπούν αμέριμνα στη μέση του ωκεανού και συναντούν κατά τύχη ένα γεροντότερο που κολυμπά προς την αντίθετη κατεύθυνση, το οποίο τους γνέφει και λέει: “Καλημέρα παιδιά, πώς είναι το νερό;” Τα δύο νεαρά ψάρια συνεχίζουν για λίγο την πορεία τους, μέχρι που το ένα γυρνάει προς το άλλο και του λέει: “Τι στο καλό είναι το νερό;”»[6]. Με αυτό το παράδειγμα άρχισε την ομιλία του ο Ντέιβιντ Φόρστερ Γουάλας σε αποφοίτους πανεπιστημίου. Προσπαθώ να φανταστώ την ίδια συζήτηση ανάμεσα σε ανθρώπους των μέσων (πρωτίστως δημοσιογράφους), όπου στη θέση του «νερού» μπορεί να είναι λέξεις όπως «λόγος», «γλώσσα», «παιδεία», «αξιοπιστία», «κριτική», «ευθύνη» και άλλες πολλές. Όλοι κολυμπάμε μέσα στο νερό, δηλαδή σε αυτό που κάνουμε, γιατί πρέπει να ζήσουμε (και στην καλύτερη περίπτωση επειδή το αγαπάμε κιόλας). Το ζήτημα είναι αν ποτέ παίρνουμε μια κάποια απόσταση για να αναρωτηθούμε τι κάνουμε, πώς το κάνουμε, τι συνέπειες έχει αυτό που κάνουμε για τους άλλους και τη ζωή μας. Αυτή η αποστασιοποίηση είναι απαραίτητη για την αυτοσυνειδησία και αυτογνωσία μας, αλλά και για τον διαρκή έλεγχο της δραστηριότητάς μας. Τι κάνουμε συνήθως οι περισσότεροι: θεωρούμε το νερό αυτονόητο και απλώς κολυμπάμε σαν καλοί, μέτριοι ή κακοί κολυμβητές. Δεν αναρωτιόμαστε αν το νερό είναι κρύο, ζεστό ή χλιαρό, ούτε αν είναι καθαρό ή βρώμικο, ούτε αν το ρεύμα είναι δυνατό ή ήπιο. Συμβιβαζόμαστε πολύ νωρίς, πολύ γρήγορα, με τα δεδομένα είτε από ανάγκη είτε από άγνοια είτε και από τα δύο. Η διαπίστωση αυτή δεν αναφέρεται μόνο στα μέσα, αντίθετα περιλαμβάνει όλες τις επιστήμες και στηλιτεύει όλους όσους παριστάνουν ότι τα πάντα είναι απλά και αυταπόδεικτα. Κάτι σαν την αναπνοή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η κριτική και η φιλολογία στην Ελλάδα, που μολονότι μιας κάποιας ηλικίας (μάλλον προβεβηκυίας), εξακολουθούν να κολυμπούν σαν άπραγοι έφηβοι, χωρίς να γνωρίζουν τι είναι το νερό, δηλαδή χωρίς να γνωρίζουν γιατί υπάρχουν. 4. Τα μέσα, είτε είναι παλαιά είτε καινούρια, θέτουν τις ίδιες προκλήσεις: α) Η γνώση της τεχνολογίας είναι απαραίτητη αλλά όχι επαρκής. Χωρίς ικανότητα λόγου (προφορικού και γραπτού) το περιεχόμενο παραμένει κενό με τις γνωστές σε όλους μας συνέπειες. Πώς αντιμετωπίζεται το πρόβλημα: με την ποιότητα του κοινωνικού προτάγματος, με την ατομική αυτοσυνειδησία και με την επαρκή παιδεία. Χρειάζεται ασφαλώς και η τεκμηριωμένη επίγνωση ότι τα μέσα παράγουν οικονομική αξία και αυτή είναι πάντα ανταλλάξιμη: κοινωνικά και πολιτικά. Το σχήμα, από τη στιγμή που μπαίνει σε κίνηση, λειτουργεί εφεξής αμφίδρομα. β) Είναι μεγάλος μύθος ότι τα μέσα είναι απλά εργαλεία. Όσο περισσότερα γνωρίζουμε για την οργάνωση, τη λειτουργία και τις συμβάσεις τους τόσο περισσότερο είμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε τη δραστική παρέμβασή τους. Η γνώση αυτή είναι απαραίτητη για την ετοιμότητά μας, την προφύλαξή μας και την άσκηση της κριτικής. Τα μέσα από τη φύση τους θα παραλάβουν το μήνυμά μας και θα το αλλοιώσουν με πολλούς τρόπους. Συχνά θα το υποκαταστήσουν με την ίδια την παρουσία τους. Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε πώς θα δράσουμε και πώς θα αντιδράσουμε στις προκλήσεις που μας επιφυλάσσουν. γ) Δεν αρκεί να ξέρει κανείς καλά τη δουλειά του. Να είναι δηλαδή καλός εκτελεστής ή διεκπεραιωτής. Αν ανήκει στην κατηγορία των πεπαιδευμένων πολιτών πρέπει να διευρύνει τις γνώσεις του, να παρακολουθεί τις εξελίξεις και να θέτει διαρκώς ερωτήματα για τον δικό του ρόλο μέσα σε ένα σύστημα επικοινωνίας και πληροφόρησης που τον θεωρεί δεδομένο. Κανείς μας, όποια και αν είναι η εργασία του, δεν πρέπει να παραχωρεί σε άλλους το δικαίωμα του σκέπτεσθαι και του κρίνειν. [1] Henry David Thoreau, Walden (1854), Oxford University Press, Οξφόρδη 1997, σ. 48. [2] Φρειδερίκος Νίτσε, από επιστολή στον Heinrich Köselitz, το 1882 (στο Friedrich Kittler, Γραμμόφωνο, Κινηματογράφος, Γραφομηχανή, μτφρ. Τούλα Σιετή, επιμ. Διονύσης Καββαθάς, Νήσος, Αθήνα 2005, σ. 230). [3] Μάρτιν Χάιντεγκερ, «Περί χειρός και γραφομηχανής» (1942/43), στο Friedrich Kittler, ό.π., σ. 228-229. [4] Βλ. το κεφάλαιο «The Medium is the Message» στο Marshall McLuhan, Understanding Media: The Extensions of Man, 1964. [5] Αξίζει εδώ να αναφερθεί ως ενδεικτικό στοιχείο μια δήλωση της Χίλαρι Κλίντον: “If I want to knock a story off the front page, I just change my hairstyle” («Αν θέλω να εξοβελίσω μια είδηση από την πρώτη σελίδα, απλώς αλλάζω την κόμμωσή μου»). [6] David Forster Wallace, Αυτό εδώ είναι νερό, μτφρ. Κώστας Καλτσάς, Κριτική, Αθήνα 2015.

Ο μύθος των Μέσων ως απλών εργαλείων

Σύνδεση