Η αδιάλλακτη μνήμη

Μπεάτε και Σερζ Κλάρσφελντ, Απομνημονεύματα: Κυνηγώντας τους Ναζί, μτφρ. Καρίνα Λάμψα, Καπόν, Αθήνα 2016, σελίδες 495 (περιλαμβάνει ευρετήριο κύριων ονομάτων) Στην Ευρώπη των μεσαιωνικών και νεότερων χρόνων οι Εβραίοι αποτέλεσαν στόχο διακρίσεων και διωγμών περισσότερο από κάθε άλλη ομάδα του πληθυσμού. Μάλιστα, αυτό το ιστορικό διακινδύνευσης, που κορυφώθηκε στη συστηματική εξόντωση της περιόδου 1941-45, καθόρισε τη μετεξέλιξη μιας θρησκευτικής μερίδας Ευρωπαίων σε ιδιαίτερη εθνότητα η οποία, εν τέλει, πραγμάτωσε την κρατική της υπόσταση εκτός της γηραιάς ηπείρου.[1] Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ αντιμετωπίστηκε ως ζήτημα επιβίωσης για τους ευρωπαίους Εβραίους. Η δολοφονία εκατομμυρίων από το Τρίτο Ράιχ και τους συνεργούς του και η συνακόλουθη έξοδος της πλειονότητας όσων Εβραίων είχαν διασωθεί στέρησαν την Ευρώπη από ένα δημιουργικό στοιχείο της πολιτισμικής της κληρονομιάς και της οικονομικής της άνθισης. Το ασύλληπτο βάρος της γενιάς που επιβίωσε του Ολοκαυτώματος επιχειρεί να συμπυκνώσει ο επιφανής ιστορικός των Εβραίων στο Γ΄ Ράιχ Σαούλ Φρίντλεντερ με τα ακόλουθα λόγια: Από τους λίγες εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίους που έμειναν στην κατεχόμενη Ευρώπη και επέζησαν, οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν σε νέο περιβάλλον, είτε από ανάγκη είτε από επιλογή. Ξανάχτισαν τη ζωή τους, έκρυψαν αποφασιστικά τις ουλές τους, και έζησαν τις χαρές και τις λύπες της καθημερινής ύπαρξης. Για αρκετές δεκαετίες, πολλοί ανέτρεχαν στο παρελθόν μόνο όταν βρίσκονταν μαζί με ανθρώπους που είχαν παρόμοιες εμπειρίες – στα κρυφά, θα μπορούσε να πει κανείς. Άλλοι παρουσιάστηκαν ως μάρτυρες σε δίκες, άλλοι προτίμησαν τη σιωπή.[2] Μια μικρή μόνο μερίδα από όσους επέζησαν θα επιχειρούσε να μετουσιώσουν την προσωπική οδύνη τους σε καθαρτήρια δράση. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο ρουμανικής καταγωγής γάλλος Εβραίος Σερζ Κλάρσφελντ, γιος θύματος του Ολοκαυτώματος. Μαζί με τη γερμανίδα σύζυγό του Μπεάτε Κύντσελ επέλεξαν όχι μόνο να μιλήσουν δημόσια για το παρελθόν με κάθε δυνατή ευκαιρία, αλλά και αποδύθηκαν σε έναν αγώνα προκειμένου αυτουργοί της εξόντωσης Εβραίων να οδηγηθούν στη δικαιοσύνη. Παράλληλα, ανέπτυξαν δράση κατά του αντισημιτισμού, καθώς, παρά τη δραστική μείωση του αριθμού τους στην Ευρώπη, οι Εβραίοι δεν έπαψαν να αποτελούν στόχο αντιφιλελεύθερων καθεστώτων και κινημάτων της δεξιάς και της αριστεράς, για τα οποία η εφεύρεση αποδιοπομπαίων τράγων πάντοτε αποτελούσε ζωτική ανάγκη. Με σπουδές στην Ιστορία και, εν συνεχεία, στα νομικά, ο Σερζ Κλάρσφελντ στήριξε τη δράση του στο υλικό που διασώθηκε σε κρατικά αρχεία αλλά και ιδιωτικά ιδρύματα. Σχεδόν σε κάθε υπόθεση, ο Σερζ ξεκινούσε την έρευνα από το γαλλικό Κέντρο Σύγχρονης Εβραϊκής Τεκμηρίωσης, το οποίο είχε ιδρυθεί στην Γκρενόμπλ ήδη από το 1943, όταν η πόλη τελούσε υπό ιταλική κατοχή. Συγκεντρώνοντας αποδεικτικά στοιχεία και μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα, το Κέντρο πραγμάτωσε αυτό που ο Κλάρσφελντ θα περιγράψει ως εξής: «[Σ]τη θέληση των ναζί να καταστρέψουν και να εξαφανίσουν τον εβραϊκό λαό, εμείς, οι Εβραίοι, αντιπαραθέτουμε τη βούλησή μας για εβραϊκή μνήμη συγκεκριμένη και αδιάλλακτη» (σ. 51). Χάρη σε αυτό το έργο τεκμηρίωσης, ο Σερζ μπορεί να υπερηφανευθεί: «Φέρναμε πάντα τους εγκληματίες που επιλέγαμε ως στόχους αντιμέτωπους με την υπογραφή τους». Η συνάντηση με τον Εβραίο σύντροφό της ώθησε τη νεαρή Μπεάτε να καταστήσει την αναμέτρηση των συμπατριωτών της με το όνειδος του ναζιστικού παρελθόντος προσωπική της υπόθεση. Τη στάση της «άριας» πλειονότητας του γερμανικού Ράιχ συνοψίζει η ίδια όταν αναφέρεται στους γονείς της με τη φράση: «Δεν ήταν ναζί, είχαν όμως ψηφίσει τον Χίτλερ, όπως οι άλλοι, και δεν αναγνώριζαν ότι είχαν οποιαδήποτε ευθύνη για όσα συνέβησαν υπό τον ναζισμό» (σ. 14). Αφετηρία για την ακούραστη δράση της, στην οποία συμπαρέσυρε το σύζυγό της, το γιο τους Αρνό και σημαντικό αριθμό προσώπων στη Γαλλία και άλλες χώρες, στάθηκε η έλευση στην καγκελαρία της Δυτικής Γερμανίας του χριστιανοδημοκράτη Κουρτ Κίζινγκερ, πρώην μέλους του ναζιστικού κόμματος και στελέχους του μηχανισμού προπαγάνδας στο γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην προσπάθειά της να ταπεινώσει τον γερμανό ηγέτη κάτω από τα φώτα της δημοσιότητας, η Μπεάτε θα χαστουκίσει τον Κίζινγκερ στο συνέδριο του κόμματός του στο Βερολίνο, τον Νοέμβριο του 1968. Οι Μπεάτε και Σερζ Κλάρσφελντ, φορώντας το κίτρινο αστέρι, μπροστά στο νεκροταφείο του Πελαρές την ημέρα της κηδείας του Χαβιέ Βαλά, γενικού επιτρόπου εβραϊκών υποθέσεων στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (Elie Kagan/BDIC). Οι Κλάρσφελντ απέφυγαν να εγκλωβιστούν στη στιγμιαία διεθνή προβολή την οποία, για καλό και για κακό, τους χάρισε η «ηχηρή» ενέργεια της Μπεάτε. Τα επόμενα σαράντα χρόνια αποδύθηκαν σε μια συστηματική προσπάθεια προκειμένου να λογοδοτήσουν στη δικαιοσύνη Γερμανοί και Γάλλοι για το ρόλο που διαδραμάτισαν στη μαζική εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού. Την αποστολή τους συνόψισε η Μπεάτε: «[Ν]α προσπαθήσουμε να παρακινήσουμε τους νόμιμους μηχανισμούς να δικάσουν αυτούς τους εγκληματίες και να εμποδίσουν την αποκατάσταση των ναζί εγκληματιών που έδρασαν στη Γαλλία» (σ. 302). Το έργο αυτό οι Κλάρσφελντ εκπλήρωσαν με υψηλό κόστος για την προσωπική και επαγγελματική τους ζωή και με σημαντικό κίνδυνο για τους ίδιους και το περιβάλλον τους. Επανειλημμένα αντιμετώπισαν δικαστικές διώξεις και πρόσκαιρες φυλακίσεις. Οι παρεμβάσεις του Σερζ σε συνέδρια Νεοναζί στη Δυτική Γερμανία, και ιδίως τα δημόσια διαβήματα διαμαρτυρίας της Μπεάτε κατά του αντισημιτισμού σε Βαρσοβία και Πράγα, ή κατά της υπόθαλψης φυγόδικων πρώην Ναζί στη Λα Παζ, το Σαντιάγο και τη Δαμασκό σε συνθήκες στυγνής δικτατορίας αποκάλυπταν όχι μόνο την ευρηματικότητα αλλά και την εξαιρετική τόλμη του ζεύγους. Σε δύο περιπτώσεις η οικογένεια Κλάρσφελντ έγινε στόχος δολοφονικής απόπειρας με εκρηκτικά (σ. 325-6, 367). Κατά τη διεξαγωγή του αγώνα τους οι Κλάρσφελντ συχνά ήρθαν αντιμέτωποι με την αβελτηρία ή και την απροθυμία των εξουσιών της φιλελεύθερης δημοκρατίας να καταδιώξουν γερμανούς πρώην Ναζί ή γάλλους συνεργούς τους. Έκριναν, λοιπόν, ότι δεν είχαν την πολυτέλεια επιλογής συμμάχων. Έτσι, με αφετηρία την προσπάθεια να στοιχειοθετήσει τη δράση του καγκελάριου Κίζινγκερ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και να οργανώσει τη δημόσια εναντίον του κατακραυγή, το ζεύγος Κλάρσφελντ δέχτηκε τη συνδρομή των αρχών της Ανατολικής Γερμανίας.[3] Οι δρόμοι τους διασταυρώθηκαν με εξεγερμένους νέους του ’68, πολέμιους του δυτικού καπιταλιστικού και φιλελεύθερου προτύπου, ορισμένοι από τους οποίους θα επέλεγαν την τρομοκρατική δράση (σ. 202). Άσκησαν ψυχολογική και, ενίοτε, σωματική βία. Σε μια στιγμή απελπισίας, ο Σερζ έπαιξε με την ιδέα της ακραίας αυτοδικίας (σ. 333-4). Η Μπεάτε φαίνεται να αποδέχεται το αξίωμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»: «Εάν τα κράτη μπορούν, σύμφωνα με τα συμφέροντά τους, να συνάπτουν παρά φύση συμμαχίες, γιατί τα άτομα που υπηρετούν έναν αγώνα δεν μπορούν να κάνουν το ίδιο;» (σ. 157) Σε άλλο σημείο του βιβλίου, ο Σερζ αναρωτιέται για τις επιπτώσεις ορισμένων επιλογών του: «Ποιος ξέρει; Ίσως στο βάθος του εαυτού μου μοιάζω περισσότερο με εκείνους που πολεμώ, παρά με εκείνους που υπερασπίζομαι» (σ. 65). Η δράση των Κλάρσφελντ και της οργάνωσης «Γιοι και θυγατέρες των εκτοπισμένων Εβραίων της Γαλλίας», την οποία οι ίδιοι ίδρυσαν το 1979, έφερε αξιοσημείωτα αποτελέσματα: Συνέβαλε στον αποκλεισμό πρώην αξιωματούχων της ναζιστικής διακυβέρνησης από υψηλά αξιώματα στη Δυτική Γερμανία, αλλά και στον τερματισμό της πολιτικής καριέρας του αυστριακού προέδρου Κουρτ Βάλντχαιμ. Επιπλέον, εξασφάλισε τη δίωξη και καταδίκη από τη δυτικογερμανική δικαιοσύνη πρώην ναζί αξιωματούχων για την ανάμιξή τους στην «τελική λύση»· τη σύλληψη, έπειτα από δεκαέξι χρόνια καταδίωξης, του Κλάους Μπάρμπι, πρώην επικεφαλής της Γκεστάπο στη Λυών και συνεργάτη της βολιβιανής δικτατορίας, και την καταδίκη του από τη γαλλική δικαιοσύνη· και την απαγγελία κατηγοριών για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σε βάρος πρώην αξιωματούχων της κυβέρνησης του Βισύ. Όσοι από αυτούς έζησαν αρκετά για να λογοδοτήσουν, με επιφανέστερο τον Μωρίς Παπόν, πρώην υπουργό της κυβέρνησης του Ρεμόν Μπαρ, καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές. Στο μέτρο αυτό, οι πρωτοβουλίες των Κλάρσφελντ στάθηκαν καταλυτικές σε μια αργή και βασανιστική για το γαλλικό έθνος διαδικασία αυτογνωσίας: Αφορούσε στην υπέρβαση της λήθης για το ρόλο του Βισύ στην εξόντωση περίπου 75.000 Εβραίων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Στην πορεία, οι Κλάρσφελντ δεν δίστασαν να δυσαρεστήσουν κορυφαίους πολιτειακούς παράγοντες, όπως οι πρόεδροι Φρανσουά Μιττεράν και Ζακ Σιράκ. Το έργο-μαρτυρία των Κλάρσφελντ κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 2015. Η δημοσίευσή του στα ελληνικά μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα ίσως ευθύνεται για ορισμένες μεταφραστικές ή τυπογραφικές αστοχίες. Ενδεικτικά, αναφέρονται η άτοπη φράση «απαγχονισμένοι με τσεκούρι» (σ. 20), η συστηματική χρήση του όρου «εμπειρογνωμοσύνη» αντί του δόκιμου «πραγματογνωμοσύνη», η χρήση του όρου «νεωτερισμός» αντί του ορθού «νεωτερικότητα» (σ. 485), ο εκγαλλισμός γερμανικών και άλλων ονομάτων και τοπωνυμίων, ή η απόδοση του όρου Fascisme subtil ως «επιτηδευμένου» φασισμού αντί του ορθότερου «εξευγενισμένου». Η ελπίδα είναι ότι οι ατέλειες αυτές θα αποκατασταθούν σε μεταγενέστερη έκδοση την οποία ευχόμαστε να αξιωθεί αυτό το έργο-μαρτυρία για τη δύναμη της ανθρώπινης προσήλωσης σε έναν δίκαιο σκοπό. [1] Ενδεικτική για το Ολοκαύτωμα ως σημείο αναφοράς της εβραϊκής εθνικής ταυτότητας είναι η μαρτυρία του Σερζ Κλάρσφελντ: «Δεν κληρονόμησα αυτή την ταυτότητα ούτε από τη θρησκεία ούτε από τον πολιτισμό: η εβραϊκή μου ταυτότητα είναι το Ολοκαύτωμα, στο βάθος, κι ένας παντοτινός δεσμός με το εβραϊκό κράτος, το κράτος του Ισραήλ» (σ. 32). [2] Saul Friedländer, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι: Ι. Τα χρόνια των διώξεων 1933-1939, ΙΙ. Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945 (μετάφραση: Ηλία Ιατρού, επιμέλεια: Άννα Μαραγκάκη, επίμετρο: Ρίκα Μπενβενίστε), Αθήνα: Πόλις, 2013. [3] Οι ίδιοι καταγράφουν με παρρησία τις σχέσεις τους με το Ανατολικό Βερολίνο (σ. 98-99, 127, 134, 151-2, 156-7, 162-3, 172, 201, 204-5, 208, 232, 276, 396). Πιο ουσιαστική και διαρκέστερη ήταν η βοήθεια που έλαβαν οι Κλάρσφελντ από εβραϊκούς φορείς στη Γαλλία και στο Ισραήλ, μετά τη σύλληψη και προσαγωγή σε δίκη της Μπεάτε για την απόπειρα απαγωγής του Κουρτ Λίσκα, πρώην αξιωματούχου των SS και υπεύθυνου για τις εκτοπίσεις Εβραίων από τη Γαλλία στα στρατόπεδα εξόντωσης (σ. 276-9).

Σύνδεση