Ιουστινιανός: «Ἐπειδὴ τοὺς αἱρετικοὺς μισοῦμεν…»

«Όσοι δεν λατρεύουν ορθόδοξα τον θεό, θα αποστερηθούν και τα επίγεια αγαθά» (Ιουστινιανός)[1] «Χρησιμοποιήθηκε κάθε λογής μέσο, ακόμα και η μαζική εκτέλεση όσων δεν δέχονταν να βαφτιστούν». (π. Μάρκος Φώσκολος)[2] «Νόμιζε [ο Ιουστινιανός] ότι δεν ήταν φόνος να σκοτώνει ανθρώπους που τύχαινε να μην έχουν το ίδιο δόγμα μ’ αυτόν» (Προκόπιος, Ανέκδοτα 13.7) Μετά την παύση των διωγμών του Διοκλητιανού και αφού ο Κωνσταντίνος είχε κατανικήσει τον Μαξέντιο, ο «χριστιανός Κικέρων» Λακτάντιος (Lactantius) έγραψε ένα φυλλάδιο με τίτλο De mortibus persecutorum (Περί των θανάτων των διωκτών). Σ’ αυτό προσπαθεί να αποδείξει ότι, παρά τους διωγμούς, ο θεός στεκόταν στο πλευρό των χριστιανών, και ότι η οργή του επεφύλασσε φρικτές τιμωρίες στους διώκτες τους. Φαίνεται ότι οι μετέπειτα χριστιανοί αυτοκράτορες πήραν κατά γράμμα όσα έγραψε ο βορειοαφρικανός απολογητής, αφού υλοποίησαν με μεσαιωνικούς τρόπους τη συγκεκριμένη «οργή του θεού». Κυρίως μάλιστα κατά αθώων ανθρώπων που δεν υπήρξαν ποτέ διώκτες του χριστιανισμού. Τα νοσηρής επινοητικότητας μέτρα που λήφθηκαν κατά όλων των άλλων θρησκειών, εξηγούν απόλυτα το δραματικό εκβάν της επιβολής του χριστιανισμού στους λαούς της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράδοξο το γεγονός ότι οι χριστιανοί στους διωγμούς που εξαπέλυσαν contra omnes, δεν σεβάστηκαν ούτε τον ιουδαϊσμό, δηλαδή τη θρησκεία του Ιησού. Διόλου παράδοξο, αφού στους μονοθεϊσμούς η συγγένεια των δογμάτων εξάπτει τα αμοιβαία μίση. 1. Η θρησκευτική νομοθεσία του Ιουστινιανού αποτελεί αψευδή μάρτυρα του θεοκρατικού ολοκληρωτισμού της εποχής. Σύμφωνα με τον Γίββωνα (κεφ. 47), η βασιλεία του Ιουστινιανού υπήρξε ένα διαρκές θέατρο διωγμών όπου αυτός ξεπέρασε τους προκατόχους του τόσο στην επινόηση νομοθετημάτων, όσο και στην αδιαλλαξία της εφαρμογής τους. Όλα δε αυτά μέσα στην προσπάθειά του να επιβάλει με κάθε τρόπο την Ορθοδοξία και να εξαλείψει κάθε διαφορετική άποψη, καθώς και τις παλαιές θρησκείες. («Endlösung», Τελική Λύση, θα την ονόμαζε κάποιος άλλος μανιακός στον 20ό αιώνα). Στην αρχή του Κώδικα (1.1.1) διατάσσονται όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας να πρεσβεύουν τη θρησκεία που ο απόστολος Πέτρος παρέδωσε στους Ρωμαίους. Οι άλλοι όμως, οι ανόητοι και μανιώδεις (dementes vesanosque), «να τιμωρούνται πρώτα από τη θεϊκή εκδίκηση και έπειτα από την τιμωρία της δικής μας ισχύος». 2. Ο Κώδικας ξεκινάει με διακήρυξη υπέρ της Αγίας Τριάδος και αναθεματισμό των μονοφυσιτών. Δηλαδή τυπικά ορθόδοξα και αναθεματικά. Αναγνωρίζει τα πρωτεία της Ρώμης στα εκκλησιαστικά ζητήματα και δίνει εντολή σ’ όλες τις χριστιανικές ομάδες να υπακούουν σ’ αυτή. Ωστόσο σε άλλα σημεία δεν παραλείπει να διακηρύξει την εξάρτηση της Εκκλησίας από τον αυτοκράτορα. Κατά την άποψή του οι εκκλησιαστικοί νόμοι πρέπει να εκπορεύονται από το θρόνο, όπως οι πολιτικοί. Ο Κώδικας συνεχίζει με διατάξεις που αφορούσαν τους μητροπολίτες, επισκόπους, ιερείς και μοναχούς, όριζε μάλιστα ποινές για τους ιερωμένους που θα παρευρίσκονταν στο θέατρο ή σε αγώνες. Οι μανιχαίοι και οι «αιρετικοί» σε περίπτωση υποτροπής απειλούνται με την ποινή του θανάτου, ενώ ακρωτηριασμός των χεριών περίμενε όσους αντέγραφαν μονοφυσιτικά συγγράμματα. Οι δονατιστές, οι μοντανιστές, οι μονοφυσίτες (η Θεοδώρα ήταν τέτοια!) και γενικά όσοι ανήκαν σε σχίσματα, θα υφίστανται κατάσχεση των περιουσιών τους, ενώ επίσης κηρύσσονταν ανίκανοι για αγοραπωλησίες και να αποδέχονται κληροδοτήματα ή κληρονομιές. Ακόμη αποκλείονται από τις δημόσιες θέσεις, δεν έχουν δικαίωμα να συναθροίζονται, ούτε να καταδιώκουν χριστιανούς για χρέη[3]. Η περιουσία της Εκκλησίας (κινητή και ακίνητη, έσοδα από ενοίκια, δούλοι, δουλοπάροικοι κ.λπ.) κηρύσσεται αναπαλλοτρίωτη. Οι νόμοι αυτοί, όπως παρατηρεί ο Ντυράν, «απετέλεσαν τη νομική βάση του συνεχώς αυξανομένου πλούτου της Εκκλησίας». Ωστόσο ο Ιουστινιανός στη νομοθεσία του (Νεαρά 105, έτους 537) καταλήγει ότι ο αυτοκράτορας εξαιρείται από όλους τους κανόνες που εισάγει, αφού ο θεός τον έχει στείλει στη γη (καταπέμψας ἀνθρώποις) ως ἔμψυχον νόμον. 3. Στα μέτρα του Ιουστινιανού κατά των Ελλήνων και των εθνικών έχω αναφερθεί αλλού[4]. Εδώ θα εξετάσουμε τα μέτρα κυρίως κατά των ιουδαίων. Είναι αλήθεια ότι ο χριστιανισμός ξεκίνησε ως αίρεση του ιουδαϊσμού. Εξ αρχής λοιπόν υπήρχε ένα μίσος των ιουδαίων κατά των αποστατών χριστιανών, όπως και αντίστροφα· ένα μίσος που ακόμη και σήμερα θερμαίνει, συσκοτίζει και διαταράσσει τις κεφαλές πολλών πιστών. Το έγκλημα που απέδιδαν οι χριστιανοί στους ιουδαίους ήταν ότι θανάτωσαν τον Ιησού, τον οποίον αυτοί θεωρούσαν Χριστό, δηλαδή Μεσσία (εβρ. Messiah)· ιδιότητα που ο ίδιος ο Ιησούς ουδέποτε ισχυρίστηκε για τον εαυτό του. Μικρή βέβαια σημασία έχει το γεγονός ότι, κατά τα Ευαγγέλια, η σταύρωση του Ιησού ήταν έργο της ρωμαϊκής εξουσίας. Με τη Ρώμη όμως δεν μπορούσε να τα βάλει ανοιχτά ο χριστιανισμός. Από την άλλη μεριά, η επίρριψη της ευθύνης στους ιουδαίους εξυπηρετούσε τη χριστιανική πολεμική. Εννοείται ότι μπροστά στις ανάγκες της σκοπιμότητας ήταν αδιάφορο αν ο ίδιος ο Ιησούς συγχώρεσε τους διώκτες του. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η συνοδεία του, από περγαμηνή των Εισηγήσεων, 14ος αιώνας, Βιβλιοθήκη του Καπιτωλίου της Πάδουας. Ο Ιουστινιανός θεωρούσε την πίστη στην ιουδαϊκή ή και οποιαδήποτε άλλη θρησκεία πλην της Ορθοδοξίας αρρώστια και πλάνη. Έτσι έβαλε σκοπό να συντρίψει «ἁπάσας τὰς ἐπὶ τὰς πλάνας φερούσας ὁδούς» (Προκόπιος Περί Κτισμάτων, 1.1.9). Στην ορθόδοξη ιουστινιάνεια αυτοκρατορία οι ιουδαίοι, όπως και οι σαμαρείτες, οι εθνικοί και οι παντοίοι αιρετικοί (με ή χωρίς εισαγωγικά) θεωρούνταν βδελύγματα της «υγιούς» κοινωνίας. Είναι αλήθεια ότι ο Ιουστινιανός, όταν ανέβηκε στο θρόνο, παρέλαβε τις ανωτέρω κατηγορίες ως υπηκόους δεύτερης ή και τρίτης κατηγορίας. Η εμμανής επιδίωξή του όμως ήταν ο εξαναγκασμός των δυστυχισμένων υπηκόων του σε αποδοχή μιας ισοπεδωτικής ορθοδοξίας· άλλως η εξόντωσή τους. Όφειλαν να υποστούν είτε την Ορθοδοξία είτε το θάνατο. Όμως ακόμη και ένας αυστηρός θεολόγος όπως ο Θεόδωρος Στουδίτης έγραφε ότι ο ρόλος της Εκκλησίας είναι να κατηχεί τους αιρετικούς και όχι να τους κατασφάζει[5]. 4. Εντούτοις ο Ιουστινιανός είχε κληρονομήσει μια σειρά από νόμους που ανέτρεχαν στον 1ο αι. π.Χ., με τους οποίους ο ιουδαϊσμός αναγνωριζόταν ως νόμιμη θρησκεία (religio licita), ένα ειδικό καθεστώς το οποίο ουδέποτε είχε καταργηθεί ρητά. Απλά και ύπουλα παρέλειψε να επαναλάβει στη νομοθεσία του τη σχετική διάταξη (16.8.9) του Θεοδοσιανού Κώδικα[6]. Για παράδειγμα οι ιουδαίοι από την εποχή του Αυγούστου με νόμο είχαν απαλλαγεί από την υποχρέωση λατρείας του genius του αυτοκράτορα, γιατί αναγνωριζόταν ο αυστηρά μονοθεϊστικός χαρακτήρας της θρησκείας τους. Υποχρεώνονταν μόνο σε προσφορά θυσίας υπέρ του αυτοκράτορα[7]. Μάλιστα αρχικά οι χριστιανοί είχαν το ίδιο προνόμιο, γιατί τότε δεν τους ξεχώριζαν από τους ιουδαίους. Η ιδιότητα όμως της ιουδαϊκής θρησκείας ως νόμιμης είχε δύο όψεις: η μία ήταν ότι δεν επιτρεπόταν να γίνουν εναντίον της διώξεις (όπως λ.χ. έγιναν κατά του χριστιανισμού πριν από την αναγνώρισή του). Η άλλη ήταν ότι δινόταν στον αυτοκράτορα η πρόφαση να επεμβαίνει στα εσωτερικά της θρησκείας αυτής. Έτσι, ο Ιουστινιανός παρέλαβε ένα καθεστώς όπου οι ραβίνοι εξαιρούνταν από τις υποχρεώσεις σε δημόσιες υπηρεσίες, όπως άλλωστε και οι χριστιανοί κληρικοί (Θεοδοσιανός Κώδικας 16.8.2 [έτους 330]), ενώ επίσης προστατεύονταν και τα ραβινικά δικαστήρια (Θ.Κ. 16.8.2 [έτους 392]). Επίσης ο νόμος προστάτευσε τον ιουδαίο πατριάρχη από προσβολές, ενώ σεβόταν και την αργία του Σαββάτου. Μια σειρά νόμοι απαγόρευαν τις επιθέσεις εναντίον ιουδαϊκών συναγωγών, όπερ σημαίνει ότι το φαινόμενο δεν ήταν ασύνηθες. Τον Ιανουάριο του έτους 438 ο Θεοδόσιος Β΄ δημοσίευσε ένα διάταγμα το οποίο πρόβλεπε την εκδίωξη των ιουδαίων από τα αξιώματα που κατείχαν μέσα στο κράτος, ενώ απαγόρευε και την ανέγερση νέων συναγωγών. Μέχρι τους χρόνους του Ιουστινιανού αυτό ήταν το τελευταίο νομικό μέτρο εναντίον των ιουδαίων. Αλλά ο Ιουστινιανός επανήλθε δριμύτερος. Παράλληλα όμως η προ-ιουστινιάνεια νομοθεσία δεν παρέλειπε να μεροληπτεί υπέρ των χριστιανών έναντι των ιουδαίων. Για παράδειγμα οι γάμοι μεταξύ χριστιανών και ιουδαίων εθεωρούντο μοιχεία (Θ.Κ. 3.7.2., 9.7.5. [έτους 388]). Ο ιουδαίος δεν είχε το δικαίωμα να προσβάλει κάποιον που εγκατέλειψε τον ιουδαϊσμό και προσηλυτίστηκε στο χριστιανισμό (Θ.Κ. 16.8.5 [έτους 336]). Αντίθετα οι χριστιανοί που γίνονταν ιουδαίοι έχαναν την περιουσία τους, αφού αυτή πλέον μπορούσε να δημευθεί (Θ.Κ. 16.8.7 [έτους 352]). Στους ιουδαίους απαγορευόταν να αποκτήσουν χριστιανούς ως δούλους (όχι βέβαια και το αντίστροφο!) κ.λπ.[8]. Συνοπτικά: ο Ιουστινιανός αφενός δεν ανανέωσε τη νομοθεσία που υποτυπωδώς προστάτευε τους ιουδαίους, ενώ ενίσχυσε τους νόμους που ήταν εναντίον τους. 5. Στον Κώδικα (1.5.12 [έτους 527]) ορίζεται ότι αιρετικός είναι «ὅστις μὴ τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας καὶ τῆς ὀρθοδόξου καὶ ἁγίας ἡμῶν ὑπάρχει πίστεως». Μέσα στους αιρετικούς συγκαταλέγει τόσο τους Έλληνες, όσο και τους ιουδαίους, καθώς και τους σαμαρείτες. Μια παρόμοια μέθοδο ακολούθησε αργότερα η Ιερά Εξέταση, μιμούμενη τον Ιουστινιανό. Επειδή τους ιουδαίους, μη όντες χριστιανούς, δεν μπορούσε να τους κατηγορήσει για αίρεση (αφού ως αίρεση νοείται η απόκλιση από τα πλαίσια συγκεκριμένης θρησκείας), η Εξέταση τους βασάνιζε, τους ανάγκαζε να δεχτούν υπό την απειλή του θανάτου τον χριστιανισμό, και αμέσως μετά τους δίκαζε σαν αιρετικούς![9] Σε κανέναν ιουδαίο δεν επιτρεπόταν να μετέχει οιουδήποτε αξιώματος. Επίσης τους απαγόρευε να ασκούν το επάγγελμα του δικηγόρου, διότι ο αυτοκράτορας ήθελε να αποκαθάρει «διά παντός» την κοινωνία από τέτοια υποκείμενα[10]. Σ’ ό,τι αφορά την ανατροφή των παιδιών γονέων διαφορετικού θρησκεύματος, εδώ, σε περίπτωση διαφωνίας δεν υπερίσχυε η γνώμη του πατέρα (όπως προβλεπόταν στο πατριαρχικό ρωμαιο-βυζαντινό οικογενειακό δίκαιο), αλλά η άποψη εκείνη που έφερνε τα παιδιά εγγύτερα στην ορθόδοξη πίστη: «ἰσχυροτέραν εἶναι καὶ τοῖς ὅλοις ἐπικρατεστέραν τὴν γνώμην προστάττομεν τοῦ πρὸς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν τοὺς παῖδας ἄγοντος». Εντέλλονται δε ο πατριάρχης, οι επίσκοποι, οι μητροπολίτες και οι υπ’ αυτούς, να επιτηρούν αν οι διατάξεις αυτές τηρούνται. Και αν χρειαστεί, να ειδοποιείται ο αυτοκράτορας ώστε να επανέλθει «μετὰ πλείονος σφοδρότητος»… Στον Κώδικα επίσης (1.5.13) ορίζεται ότι τα ορθόδοξα παιδιά των αιρετικών θα λαμβάνουν (περιορισμένο) κληρονομικό μερίδιο ακόμη κι αν ασεβούν κατά των γονέων τους. Στο ίδιο νομοθέτημα ορίζεται ότι οι αιρετικοί δεν επιτρέπεται να κάνουν συνάξεις, να φροντίζουν ή να διοικούν τα χωριά τους «δι’ ἑαυτῶν ἢ διὰ παρενθέτων προσώπων», οι δε παραβάτες θα θανατώνονται. Στη διάταξη 1.3.54 προβλέπεται επίσης κάτι που κατ’ επανάληψη έχει προβλεφθεί στη χριστιανική ρωμαιο-βυζαντινή νομοθεσία. Ότι δηλαδή κανένας ιουδαίος δεν μπορεί να κατέχει δούλο χριστιανό[11], ούτε καν δούλο που δηλώνει ότι θα γίνει χριστιανός. Φυσικά η κατοχή χριστιανού δούλου από χριστιανό κύριο ευλογείται και αγιάζεται. Ο ίδιος ο απόστολος Παύλος δίνει ρητές εντολές στους χριστιανούς δούλους να σέβονται τους κυρίους τους σαν τον Χριστό (Εφεσ. 6.5). Τι γίνεται όμως μ’ αυτούς που εγκατέλειψαν την ιουδαϊκή θρησκεία και προσηλυτίστηκαν στο χριστιανισμό; Στον Κώδικα (1.9.3) γίνεται γνωστό στους ιουδαίους ότι όποιος αποτολμήσει να προσβάλει τον αποστάτη θα καεί αμέσως ζωντανός. Η φρικαλέα αυτή διάταξη ανατρέχει στους χρόνους του Μεγάλου, Αγίου και Ισαποστόλου Κωνσταντίνου (315), αλλά ο Ιουστινιανός έκρινε αναγκαία την επανεισαγωγή της[12]. Στη Νεαρά 45, που εκδόθηκε το έτος 537, ο Ιουστινιανός, που διακήρυττε ότι «ἐπειδήπερ [τοὺς] αἱρετικοὺς μισοῦμεν», εκφράζει τον θαυμασμό του στον έπαρχο των πραιτωρίων Ιωάννη (Καππαδόκη) προς τον οποίον απευθύνεται το διάταγμα, γιατί καθόταν και άκουγε με υπομονή τις δικαιολογίες των ιουδαίων, σαμαρειτών, μοντανιστών και άλλων «καταπτύστων ἀνθρώπων» και δεν τους τσάκισε αμέσως («…ἀλλὰ μὴ παραχρῆμα τοὺς τὰ τοιαῦτα λέγοντας διέσπασεν»). Στο κεφ. 1 της ίδιας Νεαράς ορίζεται ότι σε μια δίκη που αφορά ορθόδοξο επιτρέπεται στους ιουδαίους κ.λπ. να δώσουν μαρτυρία, αλλά μόνο υπέρ του ορθόδοξου ή υπέρ του κράτους. Επίσης στον Κώδικα (1.5.21) ορίζεται ότι οι ιουδαίοι στις δίκες δεν μπορούν να δώσουν μαρτυρία εναντίον ορθόδοξων διαδίκων· ακόμη κι αν πρόκειται για αποβράσματα της κοινωνίας. Στη Νεαρά 131 ορίζεται ότι οι ιουδαίοι δεν επιτρέπεται να μισθώσουν ή να λάβουν με οποιοδήποτε τρόπο ορθόδοξη περιουσία, ούτε να χτίζουν νέες συναγωγές. Στον ίδιο νόμο (κεφ. 2) ορίζεται ότι ο πάπας της Ρώμης θα είναι «πρῶτος πάντων τῶν ἱερέων», ο δε αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, δεύτερος τη τάξει. Στη Νεαρά 37 που εκδόθηκε στα λατινικά το 535 και αφορά την Εκκλησία της Αφρικής (De africana ecclesia), ορίζεται ότι οι συναγωγές θα πρέπει να μετατραπούν σε εκκλησίες. 6. Η Νεαρά 146 είναι σημαντική για το ζήτημα που εξετάζουμε εδώ. Εκδόθηκε το έτος 553 και έχει τίτλο «Περὶ Ἑβραίων» (De Hebraeis). Εδώ ενεργεί ο αυτοκράτωρ-θεολόγος, ο οποίος, όπως λέει ο Έβανς[13] «εισχωρούσε μέσα στην ιουδαϊκή θεολογία με τέτοια αυτοπεποίθηση, όπως ακριβώς έκανε στο χριστιανικό δόγμα». Εκεί υποδεικνύει ότι στις εβραϊκές συναγωγές πρέπει να διαβάζονται τα κείμενα στην «ἑλληνίδα φωνὴν» ή, έστω, στην τοπική διάλεκτο, αλλά να αποφεύγεται η ἑβραῒς φωνή. Αν δε οι ἀρχιφερεκῖται ή οι πρεσβύτεροι των ιουδαίων αρνούνται την ανάσταση του Χριστού ή την Κρίση (Δευτέρα Παρουσία) ή τους αγγέλους, αυτοί θα εκδιωχθούν από κάθε τόπο και θα υποβληθούν στις έσχατες τιμωρίες (θάνατο). Η Νεαρά αυτή φανερώνει τη φανατική αφέλεια του αυτοκράτορα, ο οποίος νόμιζε ότι έτσι θα μετέβαλλε τις συναγωγές σε τόπους προπαγάνδισης των χριστιανικών δογμάτων. Στο κεφ. 1, στ. 9 επ. αναφέρεται σχετικά με τους ιουδαίους κήρυκες στις συναγωγές ότι: «Τὴν δὲ παρ’ αὐτοῖς λεγομένην δευτέρωσιν ἀπαγορεύομεν παντελῶς». Ο όρος δευτέρωσις αποδίδεται στα λατινικά ως secunda editio, δηλαδή «δεύτερη έκδοση». Ανάμεσα στους ειδικούς προκλήθηκε μεγάλη συζήτηση σχετικά με τον όρο «δευτέρωσις». Σύμφωνα με κάποιους, ο όρος σήμαινε ολόκληρη την προφορική παράδοση των ιουδαίων, κατ’ άλλους δε τη ραβινική μετάφραση του Νόμου (το Targum). Κατά τον Επιφάνιο, επίσκοπο Σαλαμίνας Κύπρου, ο όρος σημαίνει την ερμηνεία ορισμένων κειμένων της Βίβλου που οι ραβίνοι κήρυτταν στις συναγωγές. Κατ’ άλλους ο όρος σημαίνει τη Mishna, που ερμηνεύεται ως «επανάληψη». Τέλος κατά τον Α. Knecht σημαίνει Erklärung, εξήγηση (εβρ. Midrash) των περικοπών με τη βοήθεια της παράδοσης (Halacha)[14]. Γιατί όμως αυτό το μέτρο; Τόσο στη Μισνά όσο και στο Ταλμούδ γίνεται λόγος για τον Ιησού, τον οποίο βέβαια η ιουδαϊκή θρησκεία δεν παραδέχεται ως Μεσσία. Στα κείμενα αυτά υπάρχουν αναφορές στον Ιησού, συνήθως με υβριστικό και υποτιμητικό περιεχόμενο. Λ.χ. αναφέρεται ότι την παραμονή του Πάσχα κρέμασαν τον Ιησού (Γιεσσού) επειδή έκανε μάγια, ήταν γόης και παρέσυρε τον Ισραήλ[15]. Ότι είχε πέντε μαθητές και ότι ήταν γιος κάποιου Πάνθηρα (Yeshu Ben-Panthera). Γενικά δε χαρακτηρίζεται ως «αυτός που γελοιοποίησε τη σοφία, ο τρελός, ο κρεμασμένος, ο νόθος, ο τάδε, ο πλάνος, αιρετικός» κ.λπ.[16]. Με την πρόφαση λοιπόν της λύσης του προβλήματος της γλώσσας που θα χρησιμοποιούν στις συναγωγές, ο Ιουστινιανός «έλυσε» και αυτό το ζήτημα. Επίσης υπήρχε ένα ζήτημα σχετικά με τον εορτασμό του Πάσχα από τους Εβραίους. Η πληροφορία δεν έχει διασωθεί στη νομοθεσία, αλλά προέρχεται από τον Προκόπιο (Ανέκδοτα 28.17-19). Έτσι, όποτε το Πάσχα των Εβραίων έπεφτε πριν από το Πάσχα των χριστιανών, απαγόρευε στους ιουδαίους να το γιορτάσουν στις μέρες που προέβλεπε η θρησκεία τους. Σ’ αυτούς που παραβίαζαν τη διάταξη τα όργανα του κράτους επέβαλλαν βαριά πρόστιμα («χρήμασι ἐζημίουν πολλοῖς»). 7. Ένα δείγμα για το πώς εφαρμόστηκαν οι ιουστινιάνειες διατάξεις, παίρνουμε από τη μαρτυρία του μετέπειτα επισκόπου Εφέσου Ιωάννη. Σύμφωνα λοιπόν μ’ αυτή, πολλοί μανιχαίοι συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν μπροστά στον αυτοκράτορα, ο οποίος προσπάθησε να τους μεταπείσει[17]. Όταν αυτοί απάντησαν άφοβα ότι είναι έτοιμοι να υποστούν τον διά πυράς θάνατο για χάρη της θρησκείας τους, ο αυτοκράτορας διέταξε να τους κάψουν ζωντανούς και να πετάξουν τη στάχτη τους στη θάλασσα. Ανάμεσα στα θύματα αυτού του μαζικού φονικού υπήρχαν επιφανείς γυναίκες, συγκλητικοί και άλλοι ευγενείς. Τα μέτρα κατά των αιρετικών δεν ήταν καθόλου απλές απειλές. Γύρω στο 530 έλαβαν χώρα σφοδροί διωγμοί κατά των μοντανιστών. Στην περιοχή της Φρυγίας οι καταδιωκόμενοι αιρετικοί κλείστηκαν στους ναούς τους και, μη έχοντας ελπίδα να διαφύγουν, έβαλαν φωτιά και κάηκαν ζωντανοί για να μην πέσουν στα χέρια των χριστιανών (Προκόπιος, Ανέκδ. 11.23). Η κατάσταση αυτή δεν είχε τοπικό χαρακτήρα, αλλά αφορούσε ολόκληρη τη χριστιανική αυτοκρατορία του Ιουστινιανού. Όπως παραδίδει ο Προκόπιος, επί Ιουστινιανού ολόκληρη η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν γεμάτη φόνους και διωγμούς: «Πᾶσα τε ἐπ’ αὐτοῦ ἡ Ῥωμαίων ἀρχὴ φόνου τε ἦν καὶ φυγῆς ἔμπλεος» (loc.cit.). Πολλοί θεωρούν τον Προκόπιο της Απόκρυφης Ιστορίας (ή Ανεκδότων) μονόπλευρο γιατί διάκειται δυσμενώς έναντι του Ιουστινιανού. Νομίζω όμως ότι ο αυτοκράτορας δεν είχε ανάγκη από άλλους για να τον δυσφημήσουν στην Ιστορία· η μεγαλύτερη και ανεξίτηλη δυσφήμησή του είναι η ίδια η θρησκευτική του νομοθεσία, η οποία τον αναδεικνύει σε χριστιανό Νέρωνα. Έστω κι αν κατά τα λοιπά ο Κώδικάς του έχει επαινεθεί παντοιοτρόπως. Συχνά μάλιστα τονίζουν τον εκχριστιανισμό της ρωμαϊκής νομοθεσίας. Τον είδαμε! 8. Ανάμεσα σε όλα τα άλλα μέτρα, ο Ιουστινιανός τα έτη 535 και 539 με τις Νεαρές 13 και 80 δημιούργησε και μια νέα αρχή με αστυνομικές δικαιοδοσίες. Αυτός ήταν ο Καισίτωρ (λατ. Quaesitor), Ἐρευνάς στα ελληνικά. Ο Quaesitor (να μη συγχέεται με τον Κυέστορα ή κοιέστορα (Questor)), είχε ορισμένα αστυνομικής φύσεως καθήκοντα, όπως ο έλεγχος όσων είχαν παράνομες ερωτικές σχέσεις, έρεπαν σε σεξουαλικές διαστροφές, αλλά κυρίως ο εντοπισμός αιρετικών: «... καὶ εἰ τῷ τὰ εἰς τὸ θεῖον οὐκ ὀρθῶς ἤσκηται» (Προκόπιος Ανέκδοτα 20.9). Πολλές φορές το μέτρο αυτό έχει χαρακτηριστεί προάγγελος της Ιερής Εξέτασης. Αλλά κι αν δεν θεσμοθέτησε την Ιερά Εξέταση ο Ιουστινιανός, θέσπισε, όπως λέγει ο Καραγιαννόπουλος, θλιβερές διατάξεις που «ὄχι μόνον ηὐνόουν τὴν ἀλληλοκατασκόπευσιν καὶ ἀλληλοκατάδοσιν, τὰς ὁποίας ἀνῆγον εἰς τὸ ὕψος τῶν ἀρετῶν καὶ τῶν καθηκόντων τοῦ πολίτου, ἀλλ’ ἐπὶ πλέον ἐσήμαινον τὴν καθιέρωσιν τῆς μισαλλοδοξίας ὡς ἀρχῆς τῆς κρατικῆς συμπεριφορᾶς, δυνάμεναι νὰ συγκριθοῦν κατά τινα τρόπον πρὸς τὴν μεταγενεστέραν Ἱερὰν Ἐξέτασιν»[18]. Ειδικότερα οι κρατικοί υπάλληλοι και οι επαγγελματίες είχαν αυστηρή υποχρέωση να εξετάζουν και να παραδίδουν αμέσως στις αρχές όποιον συνάδελφό τους θεωρούσαν ύποπτο για αίρεση. Αν δεν το έκαναν, θα υφίσταντο οι ίδιοι την τιμωρία που προβλεπόταν για τον αιρετικό (Κώδ. 1.5.16)[19]. 9. Τα πράγματα, όπως ήδη αναφέραμε, δεν έμειναν σε επίπεδο απλών απειλών. Μεταξύ των ετών 527-529 (δηλαδή μεταξύ των διατάξεων του Κώδικα 1.5. και 1.11) επακολούθησαν επανειλημμένοι, σαρωτικοί, απηνείς διωγμοί και καταδίκες. Ο Μαλάλας αναφερόμενος στα γεγονότα του 529 λέει ότι «κατά τη διάρκεια αυτής της χρονιάς έγιναν οι μεγαλύτερες διώξεις εναντίον των Ελλήνων» (Χρονογραφία 449.3 επ.). Στην Ιερουσαλήμ ο πατριάρχης Πέτρος ρωτούσε τον σοφό γέροντα Βαρσανούφιο από το μοναστήρι της Θάβαθα (Γάζα) τι έπρεπε να κάνει με τους αμέτρητους ειδωλολάτρες που έντρομοι έσπευδαν να βαπτιστούν μετά το διάταγμα του 529. Κατά την περίοδο 545-546 υπήρξε ένα ακόμη μεγάλο «αντιειδωλολατρικό» πογκρόμ στην πρωτεύουσα, που σάρωσε ένα πλήθος από καθηγητές, δικηγόρους, γιατρούς και άλλα μέλη των ανώτερων στρωμάτων. Ο πατριάρχης Φωκάς, ο οποίος από το 529 είχε κατηγορηθεί για ειδωλολατρικές συμπάθειες, αυτοκτόνησε παίρνοντας δηλητήριο για να μην αντιμετωπίσει την εξεταστική επιτροπή. Το 562 περιέφεραν μέσα στην πόλη «μάγους ειδωλολάτρες» και έκαιγαν τα βιβλία τους, μαζί με τις εικόνες και τα ομοιώματα των θεών τους (Μαλάλας 18.136). Και βέβαια από το κάψιμο των βιβλίων το κάψιμο ανθρώπων δεν απέχει πολύ. «Dort wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen» (Εκεί που καίνε βιβλία, στο τέλος θα κάψουν και ανθρώπους), έγραφε στα 1823 ο Χάινε. Όταν αυτά γίνονταν στην πρωτεύουσα, εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί τι γινόταν στις επαρχίες. Ο Ιωάννης από την Έφεσο, στάλθηκε το 542 στη Μικρά Ασία με εντολή να προσηλυτίσει απίστους. Ο εν λόγω Ιωάννης ήταν μονοφυσίτης, λόγο για τον οποίο η Θεοδώρα τον προστάτευε απροκάλυπτα. Έτσι δεν άργησε να κερδίσει και την εύνοια του αυτοκράτορα. Του ανατέθηκε λοιπόν η «ἐσωτερικὴ ἱεραποστολή», όπως την χαρακτηρίζει ο Στεφανίδης[20], προκειμένου «νὰ ἁλιεύσῃ εἰς Χριστὸν ἐθνικοὺς» που ζούσαν στα μέρη της Καρίας, Φρυγίας και Λυδίας. O Ιωάννης αυτός, που έχει γράψει μια Εκκλησιαστική Ιστορία η οποία σώθηκε σε συριακή μετάφραση (μετάφραση στα γερμανικά από τον Schönfeld στα 1862), επαίρεται ότι έφερε –έσυρε είναι το σωστό ρήμα– στο χριστιανισμό 70.000 ειδωλολάτρες∙ όχι βέβαια με την αγάπη και το κήρυγμα. Σε μια επιγραφή που βρέθηκε στις Σάρδεις αναφέρονται «ειδωλολάτρες» έγκλειστοι σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Φαίνεται λοιπόν ότι ο διαβόητος για την κτηνωδία του Ιωάννης χρησιμοποίησε στρατιωτικές μεθόδους[21]. Ονομάστηκε «η σφύρα των εθνικών», γιατί κυριολεκτικά τους τσάκιζε. Ο δε αυτοκράτορας με τη σειρά του, προκειμένου να δελεάσει τους νεοπροσήλυτους, τους προσέφερε και από ένα tremisses (1/3 νομίσματος)[22]. Παρόμοιες εκστρατείες αναλήφθηκαν και σε άλλα μέρη της αυτοκρατορίας. Στις Φίλες (νότια Αίγυπτος), οι ιερείς της Ίσιδας και οι χριστιανοί επίσκοποι μέχρι το 537 ζούσαν ειρηνικά μεταξύ τους. Τότε όμως ο Ιουστινιανός απέστειλε εκεί τον Ναρσή Καμσαρακάν, έναν Περσαρμένιο που είχε αυτομολήσει προς τους Βυζαντινούς, ως δούκα της Θηβαΐδας για να διαλύσει την παγανιστική λατρεία. Οι ιερείς φυλακίσθηκαν, οι ναοί συλήθηκαν και πλούσια λάφυρα στάλθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο ναός της Ίσιδας δόθηκε στον τοπικό χριστιανό επίσκοπο Θεόδωρο για να γίνει χριστιανική εκκλησία. Ο ίδιος σμίλεψε στην είσοδο του ναού την επιγραφή: «Ο σταυρός κατακτά! Ποτέ δεν κατακτιέται»[23]. 10. Με βάση όσα διέπραξε ο Ιουστινιανός, νομίζουμε ότι δίκαια ανήκει στις πιο ειδεχθείς μορφές της παγκόσμιας ιστορίας των θρησκευτικών διωγμών[24]. Όταν στα 546 ο Ιουστινιανός μέσα στην Κωνσταντινούπολη των 500.000 κατοίκων, έβαζε τον Ιωάννη της Εφέσου (ή Ασιανό), άνθρωπο αδίστακτο, να συλλαμβάνει, να φυλακίζει, να βασανίζει και να φονεύει γραμματικούς, ρήτορες, νομικούς και γιατρούς, και όταν το 562, όπως μας λέει ο Μαλάλας πιάστηκαν Έλληνες, διαπομπεύθηκαν στο Κυνήγιον (συνοικία της Κωνσταντινούπολης) και τα βιβλία τους κάηκαν, οι φλόγες αυτού του ολοκαυτώματος ήταν δυσοίωνες, όπως επισημαίνει ο Λεμέρλ. Όμως παρά τα όσα διέπραξε υπέρ της ορθοδοξίας, η Εκκλησία δεν έχει ανακηρύξει τον Ιουστινιανό άγιο. Ο ειρωνικός λόγος; Διότι ο ίδιος θεωρήθηκε αιρετικός! Με τον Ιουστινιανό αρχίζει η παρακμή της παιδείας. Έτσι, μαζί με το χριστιανισμό, θριάμβευσαν ο σκοταδισμός, η δεισιδαιμονία και η αμάθεια (ἀγροικία την αποκαλεί ο Ζωναράς). Οι φωνές της σοφίας σώπασαν, ενώ οι φωνές των εχθρών της δυνάμωσαν. Μία γενιά μετά τον θάνατο του φανατικού αυτοκράτορα θα φανούν οι συνέπειες της σιωπής που επιβλήθηκε. Διότι μετά τον Ιουστινιανό και τους διαδόχους του παρατηρείται εξαιρετική στασιμότητα στα γράμματα. Τα περισσότερα γραμματειακά είδη –με εξαίρεση τη θεολογία– εκλείπουν, οι δε ιστορικές πηγές είναι σπανιότατες. Ακολουθεί δηλαδή αυτό που οι βυζαντινολόγοι ονομάζουν «Σκοτεινούς Χρόνους»[25]. Και η νομική επίσης, που από επιστήμη καύχημα των Ρωμαίων κατάντησε μέσο θρησκευτικής υποδούλωσης, παρουσιάζει εμφανή κατάπτωση και παρακμή. APPENDIX 11. Εξαγωγή χριστιανισμού. Όπως παρατηρεί ο Βολταίρος, η νοοτροπία των χριστιανών βυζαντινών αυτοκρατόρων ήταν ότι ολόκληρη η γη όφειλε να γίνει χριστιανική. Επομένως υπήρξαν αναγκαστικά εχθροί όλης της γης, έως ότου αυτή αλλαξοπιστήσει[26]. Υπό τον Ιουστινιανό το Βυζάντιο προσδιορίζεται ως «οἰκουμενικὸν κράτος», ενώ ο ίδιος αυτοαπεικονίστηκε στα νομίσματα κρατώντας τη γήινη σφαίρα με μπηγμένον σ’ αυτήν ένα σταυρό. Παρακάτω θα εξετάσουμε σύντομα μια μόνο περίπτωση εξαγωγής χριστιανισμού, ως λόγο περί μεθόδων. Στη νότια Αραβία οι Ομηρίτες ή Ιμυαρίτες (Himyarites) κατείχαν τη χώρα όπου περίπου η σημερινή Υεμένη, περιοχή που στην αρχαιότητα άκμασε το κράτος της βασίλισσας του Σαβά. Η χώρα τους αποτελούσε εμπορικό και ναυτιλιακό διαμετακομιστικό κέντρο, ανάμεσα στη Μεσόγειο και τις Ινδίες. Η περιοχή αυτή υπήρξε συχνά πεδίο θρησκευτικών διαμαχών, διότι τόσο ο χριστιανισμός, όσο και ο ιουδαϊσμός προσπαθούσαν να πάρουν με το μέρος τους τούς Ομηρίτες βασιλιάδες. Την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστίνου, που είχε συμβασιλέα τον Ιουστινιανό, η χριστιανική πίστη είχε το πάνω χέρι, ζήτημα στο οποίο είχαν προσφέρει βοήθεια οι Αξουμίτες (Αξούμ ή Αξώμη ονομαζόταν η σημερινή Αιθιοπία) οι οποίοι είχαν εκχριστιανιστεί ήδη από τα μέσα του 4ου αιώνα. Έτσι οι βασιλιάδες των Ομηριτών ήταν χριστιανοί και υποτελείς των Αξουμιτών. Εν τούτοις για την αριστοκρατική τάξη που εγκατέλειπε τον παγανισμό, ο ιουδαϊσμός αποτελούσε μια καλύτερη εναλλακτική λύση, λόγω των συχνών επαφών με τους Εβραίους, πολλοί των οποίων ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή. Αλλά και από το γεγονός ότι δεν αισθάνονταν καμία κλίση ούτε προς τον χριστιανισμό ούτε προς τον ζωροαστρισμό, τις θρησκείες δηλαδή των αυτοκρατοριών, Βυζαντινής και Περσικής, που τους περιέβαλλαν. Αριστερά, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και η ακολουθία της (λεπτομέρεια), περ. 540-547 μ.Χ., Ναός Αγίου Βιταλίου, Ραβέννα, Ιταλία. Δεξιά, ο Ιουστινιανός, ψηφιδωτό στον ίδιο ναό. Την εποχή αυτή έγινε διωγμός κατά των χριστιανών που υπήρχαν στην χώρα· συντάχθηκε μάλιστα και ένα χριστιανικό μαρτυρολόγιο σε έξι γλώσσες. Οι Βυζαντινοί ήθελαν να έχουν έλεγχο στην περιοχή για τα πλεονεκτήματα που λόγω θέσεως παρείχε (το θέμα είχε να κάνει και με το εμπόριο του μεταξιού) τον δε έλεγχο αυτόν θέλησαν να επιβάλουν και μέσω της θρησκείας. Διότι τότε δεν μπορούσαν να κάνουν ανοιχτό πόλεμο, αφού θα προκαλούσαν τους Πέρσες. Το σχέδιο αυτό τέθηκε σε εφαρμογή με τη βοήθεια του φιλικά προσκείμενου στο Βυζάντιο βασιλιά της Αιθιοπίας Ελεσβαάν. Στην ουσία μάλιστα ο βασιλιάς των Ομηριτών ήταν τοποτηρητής του βασιλιά της Αιθιοπίας. ΄Ετσι ο Ελεσβαάν καθυπέταξε τη χώρα των Ομηριτών και διόρισε βασιλιά κάποιον Εσιμιφαίο, που έγινε χριστιανός λίγο πριν από τη στέψη του. Μ’ αυτόν η νότια Αραβία επανήλθε στη σφαίρα επιρροής της Αιθιοπίας. Αργότερα έγινε συνωμοσία κατά του Εσιμιφαίου από κάποιον επίσης χριστιανό ονόματι Άβραμο, πρώην δούλο βυζαντινού εμπόρου και μάλλον κακοποιό στοιχείο. Ο Άβραμος λοιπόν δολοφόνησε τον νόμιμο βασιλιά και πήρε τη θέση του. Κατόπιν βάλθηκε να εκχριστιανίσει την περιοχή (Προκόπιος, Υπέρ των Πολέμων 1.20.3-4). Αρωγό στο έργο του ο Άβραμος είχε τον Γρηγέντιο τον οποίο του έστειλαν από την Αλεξάνδρεια και ονόμασαν επίσκοπο Ταφάρ (πρωτεύουσας της χώρας των Ομηριτών). Όπως μας πληροφορεί ο Προκόπιος, ο Άβραμος είχε στενές επαφές με τον Ιουστινιανό, στον οποίο πολλάκις είχε υποσχεθεί ότι θα εισβάλει στην Περσία. Τα γεγονότα της περιοχής και της εποχής αντλούμε από μια σειρά πηγών[27], ιδίως δε από ένα ανώνυμο κείμενο, γραμμένο στα ελληνικά που ονομάζεται «Νόμοι των Ομηριτών» (PG 86, 563-620). Συντάκτης ή εμπνευστής των νόμων αυτών θεωρείται ο Γρηγέντιος, τον οποίο η Εκκλησία έχει ανακηρύξει σε άγιό της. Στο Προοίμιο λοιπόν των Νόμων, ο δολοφόνος Άβραμος διακηρύσσει ότι η κατάληψη της εξουσίας εκ μέρους του ήταν προϊόν θείας επεμβάσεως: «Τοῦ Λυτρωτοῦ ἡμῶν καὶ παντοδυνάμου Θεοῦ (...) ἡμᾶς ἐξήγειρε (= μας εξύψωσε) δοὺς ἡμῖν τὸ τῶν Ὁμηριτῶν περιφανέστατον κράτος» (581 Α). Για να μην υπάρχει μάλιστα καμία αμφιβολία για το «θεόσταλτο» του νέου βασιλιά, οι Γρηγέντιος και Άβραμος επινοούν την εξής διήγηση: Ο αρχιεπίσκοπος Γρηγέντιος προσεύχεται στο θεό να επιλέξει τον μελλοντικό βασιλιά. Ο θεός, αρπάζει στον αέρα τον «ἄξιον» και τον τοποθετεί μπροστά στον βασιλιά της Αιθιοπίας Ελεσβαάν. Ο Γρηγέντιος αναθέτει στον Ελεσβαάν την αναγόρευση του «εκλεγέντος». Αυτός τον ντύνει με βασιλικά ενδύματα, ενώ ακολουθεί θεία λειτουργία. Ο στρατός επευφημεί τον νέο βασιλιά: «Ἀβραὰμ φιλοχρίστου, βασιλέως τῶν Ὁμηριτῶν χρηστὰ καὶ εὐσεβῆ καὶ ἀγαθὰ πολλὰ τὰ ἔτη» (569 B-C). M’ αυτή την απάτη θεμελιώνεται στους «Νόμους» η επιλογή του νέου βασιλιά απευθείας από το θεό. Εδώ δηλαδή ξεπερνιέται κάθε βυζαντινό προηγούμενο. 12. Μετά την σφετεριστική κατάληψη της εξουσίας από τον Άβραμο, τον οποίο το Μαρτύριον Αρέθα (AS 758 E) χαρακτηρίζει «συνετόν, θεόφοβον καὶ χριστιανικώτατον», τίθεται σε κίνηση η διαδικασία εκχριστιανισμού. Ένα πρώτο μέτρο θεωρείται το αναγκαστικό βάπτισμα όλου του μη χριστιανικού πληθυσμού της χώρας, δηλαδή της πλειονότητας. Έτσι από κοινού ο Άβραμος με τον Γρηγέντιο διέταξαν «πάντας τοὺς ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν αὐτῶν χρηματίζοντας (=τελούντες), ἤ, καταλιπόντες τὴν ματαίαν αὑτῶν θρησκείαν, βαπτίζεσθαι, ἤ, ἐμμένοντας, κεφαλικῇ τιμωρίᾳ ὑποπεσεῖν (573 C)». Δηλαδή: ή θα εγκαταλείψουν τη θρησκεία τους και θα βαπτιστούν, ή θα θανατωθούν. Νομοτεχνικά το κείμενο χαρακτηρίζεται πρόσταγμα, έχει δηλαδή μορφή έντονης διαταγής. Μετά την έκδοση του προστάγματος, όλοι οι κάτοικοι της χώρας, νέοι, γέροι, παιδιά, γυναίκες και άντρες, έντρομοι έσπευσαν να ...υποστούν το «θεῖον λουτρὸν τῆς παλιγγενεσίας». Μ’ αυτό δε τον τρόπο, λέει το κείμενο, «πολλαὶ ζημίαι ἐγίνοντο τῷ διαβόλῳ». Μάλιστα το κείμενο προσθέτει ότι η προσέλευση στο βάπτισμα δεν έγινε λόγω του φόβου και τρόμου που ενέσπειρε το πρόσταγμα, αλλά ... «καθαρᾷ προαιρέσει»· μ’ άλλα λόγια με ειλικρίνεια[28]. Αυτά δε πότε; Όταν όλα γίνονται με την απειλή των «σατραπῶν τοῦ βασιλέως»! 13. Οι ιουδαίοι όμως της περιοχής βρέθηκαν σε τραγικό δίλημμα. Συγκάλεσαν λοιπόν συμβούλιο και προβληματίζονταν: «Τί ποιήσομεν ἡμεῖς οἱ περιλειφθέντες; ὅτι, ἐὰν μὴ βαπτισθῶμεν καθὼς ἐξῆλθε τὸ δόγμα τοῦ βασιλέως, ἀποκτενοῦσι ἡμᾶς οἱ σατράπαι αὐτοῦ» (576 Α). Στη συνέλευση στην οποία πήραν μέρος όλοι οι Εβραίοι της χώρας κατά φυλές, εκφράστηκαν τρεις απόψεις: α) Να υποστούν εικονικά το βάπτισμα μόνο και μόνο για να γλιτώσουν τη ζωή τους και στο βάθος να παραμείνουν κρυπτο-ιουδαίοι. Η άποψη αυτή προσέκρουσε στην αντίρρηση ότι κάτι τέτοιο ήταν δειλία και ότι θα εξόργιζε τον θεό. β) Να εγκαταλείψουν τμηματικά τη χώρα για να σωθούν. Και η πρόταση αυτή απορρίφθηκε, διότι αν τους έπαιρναν είδηση θα ξεσπούσαν επάνω τους τρομερές συνέπειες. γ) Η τρίτη άποψη ήταν του σοφού νομοδιδάσκαλου Ερβάν, ο οποίος πρότεινε διάλογο με τους χριστιανούς· και αν πεισθούν να βαπτισθούν. Μάλιστα είπε ειρωνικά στους ομοθρήσκους του: «Μήπως ήλθε ο Μεσσίας και δεν το μάθαμε;». Έστειλαν λοιπόν γραπτά το αίτημά τους. «Πάντα τὰ ρήματα αὐτῶν ἐν πιττακίῳ ἀναθέμενοι ἐπέδωκαν τῷ βασιλεῖ» (577 Α-Β), ο οποίος οργίστηκε και θέλησε να τους εξοντώσει αμέσως. Τότε παρενέβη ο Γρηγέντιος και είπε ότι οι ιουδαίοι καταρχήν έχουν δίκαιο, αφού «τὸ ἐκ προαιρέσεως πιστεύειν μεῖζόν ἐστι τοῦ κατὰ βίαν» (577 Β). Υπ’ αυτές δε τις συνθήκες δόθηκε στους ιουδαίους προθεσμία να ετοιμαστούν για το «διάλογο». Ο διάλογος ακολούθησε («Διάλεξις» αναφέρεται στην PG 86, 773 B – 780 D) και κατ’ αυτόν –εννοείται– θριάμβευσαν οι χριστιανοί. Βοήθησε μάλιστα και ο ίδιος ο Χριστός αυτοπροσώπως στη θεάρεστη προσπάθεια, αφού τύφλωσε τους συμπατριώτες του Εβραίους. Έτσι αυτοί πίστεψαν στα τυφλά, και αφού ο Χριστός τους ξανάδωσε το φως τους βαφτίστηκαν αγεληδόν. Κατά την ίδια διήγηση η γενεά των ιουδαίων αναμίχθηκε με τη γενεά των χριστιανών και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα («φυραθεῖσα τῷ χρόνῳ εἰς παντελῆ λήθην ἦλθε τῶν προτέρων» (Διάλεξις 781 Β). Το γεγονός ότι οι ιουδαίοι δεν εξέλιπαν προκύπτει από το γεγονός ότι λίγες δεκαετίες αργότερα πρωτοστατούν στην κατάλυση του χριστιανικού Ομηρικού κράτους, με την παροχή βοήθειας προς τους Πέρσες. Διότι προφανώς οι ιουδαίοι, όπως και οι λοιποί βιασθέντες στην πίστη τους πληθυσμοί, εύλογα θεωρούσαν τους Πέρσες ελευθερωτές. Έτσι οι Εβραίοι παρέμειναν στη χώρα αυτή επί αιώνες. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, 50.000 Εβραίοι έφυγαν από την Υεμένη και πήγαν στο νεοσύστατο κράτος. 14. Για το ότι τα βάρβαρα αυτά μέτρα ήταν ιουστινιάνειας εμπνεύσεως δεν υπάρχει αμφιβολία[29]: Όπως αναφέρει ο Προκόπιος (Υπέρ των Πολέμων, 1.20.13), ο Άβραμος είχε πολλές επαφές με τον Ιουστινιανό, ενώ και οι «Νόμοι των Ομηριτών» χρησιμοποιούν φρασεολογία που θυμίζει τους νόμους του. (Πέρα από την αναφερόμενη τύφλωση, βυζαντινό «σήμα κατατεθέν»). Ο Γκλάζεναπ παρατηρεί εύστοχα ότι «στη μισαλλοδοξία τους οι χριστιανοί υπήρξαν διδάσκαλοι των μουσουλμάνων». Το Κοράνι (9,29) δεν είχε αφήσει στους «ειδωλολάτρες» παρά την εκλογή ανάμεσα στο θάνατο και τον προσηλυτισμό στη θρησκεία τους[30]. Στην εξαίρετη εισαγωγή του στο βιβλίο του Ζακ Ντανιέλ Ο Θεός είναι φανατικός;[31] ο Σταύρος Ζουμπουλάκης εξηγεί πειστικά γιατί ο φανατισμός, η μισαλλοδοξία και η πνευματική βία επωάζονται μέσα στους μονοθεϊσμούς. Οι θρησκευτικοί πόλεμοι είναι μια κατεξοχήν χριστιανική πρακτική. Ανάμεσα στους λαούς που οι χριστιανοί αποκαλούσαν και αποκαλούν υβριστικά ειδωλολάτρες, δεν υπήρξαν θρησκευτικοί πόλεμοι. Το αίμα που έχυσε ο χριστιανισμός –αυτοδιαφημιζόμενος και ως «θρησκεία της αγάπης»–, στο όνομα του θεού του, δεν έχει προηγούμενο στην Ιστορία. [1] Κώδικας 1.5.12.5 (έτους 527). [2] Η πορεία 20 αιώνων του λαού του Θεού, Πορεία Πνευματική, Αθήνα 1987, σ. 93. [3] Είναι προφανές ότι αρκετοί κακοπληρωτές θα δήλωναν χριστιανοί για να γλιτώσουν τα χρέη τους. [4] Χ.Ε. Μαραβέλιας, «Ο λεγόμενος εξελληνισμός του Βυζαντίου», Μέρος Α΄, ARB, τχ. 66 (Οκτ. 2015). [5] Θεόδωρος Στουδίτης, Επιστ. Β΄ PG 99, 1481-5. Πβ. C. Mango, Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης, μτφρ. Δ. Τσουγκαράκης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988, σ. 127. [6] Αργότερα, το 632 ο Ηράκλειος εξέδωσε ένα διάταγμα ότι όλοι οι ιουδαίοι και οι σαμαρείτες όφειλαν να βαπτιστούν χριστιανοί. (N. de Lange, «Jews in the Αge of Justinian» σε M. Maas (επιμ.), The Cambridge Companion to the Age of Justinian, CUP, 2007, σ. 420). [7] Πβ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 21992, σ. 127. [8] Για την κατάσταση των ιουδαίων σ’ αυτή την περίοδο βλ. J.A.S. Evans, H εποχή του Ιουστινιανού, μτφρ. Β. Κουρής, Οδυσσέας, Αθήνα 1999, σ. 413 επ. [9] Κ.Γ. Γαρδίκας, Θρησκεία και Εγκληματικότης, Αθήνα 1976, σ. 31. [10] Ένας άλλος Μέγας, ο Ναπολέων, ευχόταν όλοι οι δικηγόροι να έχουν ένα κεφάλι, για να τους το πάρει μια και καλή! [11] «Τούτων οὕτω διατυπωθέντων ἐπανειλημμένῳ νόμῳ κελεύομεν ἵνα μηδεὶς Ἰουδαῖος, εἰδωλολάτρης ἢ αἱρετικὸς δούλους ἔχῃ χριστιανούς». Φυσικά μακράν από το χριστιανισμό κάθε σκέψη για κατάργηση της δουλείας… [12] Με βάση τη νομοθεσία του Ιουστινιανού, έπαυε να ισχύει οποιαδήποτε άλλη προγενέστερη διάταξη. Οι χρήσιμες λοιπόν διατάξεις του παρελθόντος έπρεπε να ξαναθεσπιστούν. [13] J.A.S. Evans, ό.π., σ. 421. [14] Για το ζήτημα βλ. A. Gerostergios, Justinian the Great. The Emperor and Saint, The Institute for Byzantine and Modern Greek Studies, Belmont, Mass. 1982, σ. 78 και 257. [15] Ισραήλ στα εβραϊκά σημαίνει μαχητής του θεού. [16] Σ. Θεοδοσίου - Μ. Δανέζης, Στα ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ., Δίαυλος, Αθήνα 2000, σ. 255-6. [17] Ο Ιουστινιανός στα θεολογικά ήταν αυτό που λέμε «αφελής με αυτοπεποίθηση». [18] Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Α΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995 (5η ανατύπωση), σ. 409. [19] Η βυζαντινή θρησκευτική ιστορία έχει ωραιοποιηθεί σε βαθμό παραμόρφωσης. Αναφέρομαι ενδεικτικά στη μελέτη του καθηγητή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας Βλάσιου Ι. Φειδά, «Η αρχή της ανεξιθρησκίας και της ελευθερίας συνειδήσεως στο Βυζάντιο», σε Κ.Ε. Μπέης (επιμ.), Η θρησκευτική ελευθερία, έκδ. Κέντρου Δικανικών Μελετών, ‘Eunomia Verlag’, Αθήνα 1997, σ. 383-398. Ο υπογράφων τη μελέτη, ως αρμόδιος καθηγητής, είναι αδύνατο να αγνοεί την αλήθεια. Ωστόσο κάνει λόγο για: «μεγάλο σεβασμό στην ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως, και εντυπωσιακή ανοχή (...) στους πιστούς πολλών άλλων θρησκειών», για «σεβασμό της θρησκευτικής ιδιαιτερότητος», για το ότι η χριστιανική παράδοση «υπερασπίσθηκε πάντοτε την αρχή της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως», ότι υπήρξε …«εποικοδομητικός διάλογος των θρησκειών», ότι τα πλαίσια συνύπαρξης των διαφόρων θρησκειών προσδιορίσθηκαν «με άξονα τον σεβασμό των θρησκευτικών ελευθεριών» και άλλα τέτοια φανταστικά. [20] Β.Κ. Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αστήρ, Αθήνα 51990, σ. 148-9. [21] Evans, ό.π., σ. 428. Βλ. επίσης H. Grégoire, σε Baynes - Moss (επιμ.), Βυζάντιο. Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισμό, μτφρ. Δ.Ν. Σακκά, Παπαδήμας, Αθήνα 1996, σ. 186. [22] Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, ό.π., σ. 522. [23] Προκόπιος, Υπέρ των Πολέμων 1.19.37. Εvans, ό.π., σ. 428-29. [24] Πβ. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, ό.π., σ. 523-4. [25] Για όλα αυτά βλ. P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός, μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981, σ. 66-71, Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Α΄ (4ος-7ος αι.), Κανάκης, Αθήνα 1997, σ. 610 επ. [26] Βολταίρος, Φιλοσοφικό Λεξικό, μτφρ. Φ. Ταμβίσκου - Ξ. Τσελέντη, Στάχυ, Αθήνα 2001, λ. «Ανεξιθρησκία (ανοχή)», σ. 80. [27] Βλ. αντί πολλών Αθ. Ν. Παπαθανασίου, Οι ‘Νόμοι των Ομηριτών’, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα - Κομοτηνή 1994, σ. 45 επ. [28] Κατά τον Παθανασίου (ό.π., σ. 158), η ειλικρίνεια της μεταστροφής τους προκύπτει από την αμεσότητα με την οποία προσήλθαν στο βάπτισμα... [29] Πβ. Κ.Ι. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Α΄, ΟΕΔΒ, Αθήνα 31963, σ. 233. [30] H. v. Glasenapp Παγκόσμιος Ιστορία των Θρησκειών, μτφρ. Νικηφ. Βρεττάκου, Σύψα-Σιαμαντά, Αθήνα, χ.χ., σ. 310. Για το ζήτημα βλ. επίσης πρόχειρα το πρόσφατο Θ. Τζήμερος, «Η θρησκεία ως ποινικό αδίκημα» (liberal.gr). Διαθέσιμο στο http://goo.gl/1fuK6O [31] Ζαν Ντανιέλ, Ο Θεός είναι φανατικός; Δοκίμιο για τη θρησκευτική ανικανότητα του πιστεύειν, μτφρ. Ανδρ. Πανταζόπουλος, Πόλις, Αθήνα 1998. Επίσης Ρ. Σβαρτς, Βία και Μονοθεϊσμός, μτφρ. Φ. Τερζάκης, Φιλίστωρ, Αθήνα 2000.

Ιουστινιανός: «Ἐπειδὴ τοὺς αἱρετικοὺς μισοῦμεν…»

Σύνδεση