Ο Ροΐδης και η μάστιγα της ευκολογραφίας

Έχουν περάσει πάνω από τριάντα χρόνια, όταν διάβασα παράλληλα τα δύο κείμενα που αναδημοσιεύονται εδώ. Προφανώς πρέπει να με είχαν εντυπωσιάσει, αφού φρόντισα το ένα από αυτά (το κείμενο του Ροΐδη) να δημοσιευτεί στον Χάρτη του Δημήτρη Καλοκύρη (τχ. 11, Μάιος 1984), πριν από το αφιέρωμα στον Ροΐδη στο ίδιο περιοδικό (τχ. 15 και 16, Απρίλιος και Ιούλιος 1985) που είχα επιμεληθεί, φρέσκος ακόμη από μια διδακτορική διατριβή με θέμα τη διαμάχη Ροΐδη-Βλάχου. Είχα σχεδιάσει και τη δημοσίευση, στη συνέχεια, του κειμένου της Χρυσαλλίδος αλλά δεν έγινε ποτέ, μάλλον από δική μου υπαιτιότητα. Για λόγους ιστορικής προοπτικής αξίζει νομίζω να μεταφέρω εδώ το εισαγωγικό σημείωμα που έγραψα τότε: «Ένα αφήγημα για το αφήγημα. Ήταν μια εποχή που το συγγραφικό κύρος και η λογοτεχνική αξιοπιστία του Εμμανουήλ Ροΐδη αμφισβητήθηκαν σοβαρά. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι αντίπαλοί του επισήμαναν την ευκολία με την οποία οικειοποιήθηκε ξένα κείμενα και αποκάλυψαν τη σιωπηρή ενσωμάτωση των αναγνώσεών του στον λόγο του. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Ηλίας Βουτιερίδης επεδίωξε να τεκμηριώσει παρόμοια επιχειρήματα με αντιπαραβολές κειμένων που αποδείκνυαν τον Ροΐδη ένοχο ασύστολης κλοπής. Τα επίθετα είναι ενδεικτικά: λογοκλόπος, αντιγραφέας, συμπιλητής κ.ά. Ο ίδιος ο Ροΐδης αντιμετώπισε το πρόβλημα μάλλον αδιάφορα. Από την εποχή ακόμη της Πάπισσας Ιωάννας (1866) είχε δείξει ότι οι αντιλήψεις του για τη λογοτεχνία διέφεραν ριζικά από εκείνες των συγχρόνων του. Οι έννοιες «φαντασία», «έμπνευση», «πρωτοτυπία» δεν ασκούσαν επάνω του καμιά γοητεία. Διατύπωσε μάλιστα και θεωρητικά τις απόψεις του τόσο στη διαμάχη του με τον Άγγελο Βλάχο (1877) όσο και στη σύντομη μελέτη του «Διατί δεν έχει η σημερινή Eλλάς φιλολογίαν» (1900), όπου γράφει χαρακτηριστικά: «Προφανής κατάχρησις των λέξεων είναι να ομιλώμεν περί της δημιουργικής δυνάμεως του ποιητού, όστις ουδέν πράγματι δημιουργεί αλλά μόνον αισθάνεται, ενθυμείται και συνδυάζει». Η λογιοσύνη του ήταν η αντίστασή του στον «αυθορμητισμό» της ψευδορομαντικής παράδοσης. Αντιμετώπιζε τα κείμενα ως μέσα για άλλα κείμενα· ήταν τα «δεκανίκια» του. Στον ßαθμό που θεωρούσε κάτι τέτοιο απαραίτητο για τη «δημιουργία», τον άφηναν αδιάφορο οι κατηγορίες για αντιδεοντολογικές τακτικές και παραπλανητικές μεθόδους. Τίποτε δεν εξαιρούσε από την ελευθερία του να παραποιεί, να πλαστογραφεί, να αλλοιώνει, να υπονομεύει και να ιδιοποιείται. Ο ρητορικός του τρόπος ήταν η ειρωνική αλληγορία. Το κείμενο που ακολουθεί έρχεται να υπενθυμίσει αυτό το ζήτημα. Βρέθηκε στα κατάλοιπα του συγγραφέα από τον Κ. Καιροφύλα που το περιέλαβε στην έκδοση των έργων του (1940-1947). Το ξαναβρίσκουμε στην έκδοση των Απάντων (Ερμής, 1978) από τον Άλκη Αγγέλου, ενώ δεν υπάρχει στην πρώτη συλλογική έκδοση των έργων του Ροΐδη στις εκδόσεις Φέξη (1911-1914) από τους Α. Μ. Ανδρεάδη και Δ. Πετροκόκκινο. Από μια πληροφορία που μας δίνει ο Χ. Γ. Σακελλαριάδης («Ο Άγγελος Βλάχος ποιητής σατιρικός», Αθήνα 1950, σ. 52) μαθαίνουμε ότι πρόκειται για «μίμηση ενός παλιού έργου ισπανικού» που δημοσιεύτηκε μεταφρασμένο από τα γαλλικά και με τον τίτλο «Τίνι τρόπω γράφονται τα μυθιστορήματα» στο περ. Χρυσαλλίς, τόμ. Α΄ (1863), σσ. 691-694, 713-717. Ισπανικά, γαλλικά, ελληνική μετάφραση, Ροΐδεια παράφραση. O νους πάει εδώ σε τεχνάσματα της μοντέρνας γραφής, τεχνάσματα που παίρνουν συχνά τη μορφή φιλολογικής μελέτης ή σχολαστικής ανάλυσης, παίζοντας με παραδόσεις, συμβάσεις και κανόνες, διαθλώντας και διασπώντας το συγγραφικό «υποκείμενο», αντιδικώντας με τη «φυσικότητα» της γραφής και τις προσδοκίες του αναγνώστη. Η κριτική αυτή μελέτη, μεταμφιεσμένη σε «αφήγημα», μας ωθεί να ελπίσουμε ότι μπορεί να φανεί χρήσιμη σε πολλούς επίδοξους, αλλά και αναγνωρισμένους, συγγραφείς της εποχής μας, οι οποίοι έχουν ανάγκη να εμπλουτίσουν τη φαρέτρα της περιγραφικής τους δεινότητας».[1] Δεν είμαι βέβαιος ότι θα κρατούσα τη λέξη «αφήγημα» σήμερα, και αυτό γιατί, αφού ο Ροΐδης δεν ολοκλήρωσε το κείμενο, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποια θα ήταν η τελική μορφή του. Θεωρώ λοιπόν ότι είναι προτιμότερο να κρατήσουμε την ειδολογική εκκρεμότητα αυτής της γραφής που ταλαντεύεται ανάμεσα στην κριτική σάτιρα και τη λογοτεχνική παρωδία. Επίσης θα ήθελα να διευκρινίσω ότι, μολονότι αναγνωρίζω την εξάρτηση της ερμηνείας του παρελθόντος από τη συγκυρία του παρόντος, δεν εμπιστεύομαι τους ιστορικούς συμφυρμούς και τα ερμηνευτικά πρωθύστερα. Ορισμένα έργα, πρωτίστως εκείνα που ονομάζουμε «κλασικά», μοιάζουν να υπερβαίνουν την εποχή τους και να προετοιμάζουν την πρόσληψή τους ωσάν να έχουν προοικονομήσει στον λόγο τους την άγνωστη τύχη τους. Λέω «μοιάζουν» γιατί κάτι τέτοιο δεν σχεδιάζεται εκ των προτέρων, απλώς συμβαίνει εκ των υστέρων. Η περίπτωση του Σαίξπηρ είναι χαρακτηριστική ως προς αυτή τη διαρκή πρόληψη του μέλλοντος. Σε μικρότερη κλίμακα, συγγραφείς όπως ο Ροΐδης και ποιητές όπως ο Καβάφης, «μοιάζουν» να είναι πιο μπροστά από την εποχή τους, να «συγγενεύουν» με ό,τι θεωρούμε πως εκφράζει το «καινούριο». Ένας τέτοιος συσχετισμός ωστόσο είναι μόνο συσχετισμός και τίποτε παραπάνω, Ο Ροΐδης δεν είναι ούτε μοντέρνος ούτε μεταμοντέρνος ούτε οτιδήποτε άλλο, είναι παιδί του 19ου αιώνα, με γερές ρίζες στον 18ο, και με τη γενικότερη ανθρωπιστική παιδεία που είχαν οι μορφωμένοι συγγραφείς της εποχής του. Κάτι τέτοιο όμως δεν μας απαγορεύει να τον συνδέσουμε, εκτός από το παρελθόν του, και με το μέλλον του, στο δικό μας παρόν. Δεν πρόκειται για αιτιακή σχέση αλλά για συσχέτιση, που μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε την ιστορία της λογοτεχνίας πρισματικά και όχι γραμμικά. Για να θυμίσω τον Μπόρχες: τους προγόνους μας δεν τους κληρονομούμε, τους δημιουργούμε. Με αυτά κατά νου μπορούμε να πούμε ότι είναι μια ενδιαφέρουσα απόπειρα υβριδικής γραφής που δεν ολοκληρώθηκε. Έμεινε βέβαια εκκρεμές το ερώτημα για το ισπανικό πρωτότυπο και τη γαλλική μετάφραση στην οποία βασίστηκε η ελληνική απόδοση στο περιοδικό Χρυσαλλίς το 1863. Παρομοίως έμεινε εκκρεμής και η ταυτότητα του Έλληνα μεταφραστή. Επ’ αυτών είχαμε τα τελευταία χρόνια επαρκή φιλολογική τεκμηρίωση και άφθονη ερμηνευτική εικοτολογία.[2] Η τεκμηρίωση έδωσε οριστικές απαντήσεις στα εξής: α) η χρονολογία συγγραφής του «Εγχειριδίου», το terminus post quem, είναι το 1896[3] και β) το ισπανικό πρωτότυπο εντοπίστηκε, καθώς και η γαλλική μετάφραση.[4] Η εικοτολογία επιχειρεί να αποδώσει έμμεσα την πατρότητα της μετάφρασης στη Χρυσαλλίδα στον Εμμανουήλ Ροΐδη, αξιοποιώντας τα ιστορικά συμφραζόμενα, αλλά κυρίως τα εσωτερικά τεκμήρια που προκύπτουν από τη σύγκριση των δύο κειμένων.[5] Δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες, αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο Ροΐδης γράφοντας το «Εγχειρίδιον» είχε υπόψη του τη μετάφραση του 1863. Αν η μετάφραση ήταν δική του, ίσως σκόπευε να την ενσωματώσει στο καινούριο κείμενο με τον τρόπο του, δηλαδή αναφέροντας άμεσα ή έμμεσα την πηγή ή αποσιωπώντας την εξ ολοκλήρου. Αν η μετάφραση δεν ήταν δική του, τότε ίσως επιχειρούσε, αναφέροντάς την φυσικά, να τη χρησιμοποιήσει σαν «πατρόν» για το μεταγενέστερό του κείμενο. Όποια και αν είναι η αλήθεια δεν την γνωρίζουμε. Πιο πιθανή μού φαίνεται η πρώτη εκδοχή, για έναν κυρίως λόγο: η άνεση με την οποία ενσωματώνει ο Ροΐδης τη μετάφραση στη γραφή του μοιάζει να υποδεικνύει ότι δανείζεται από τα δικά του. Δεν μπορείς όμως να είσαι σίγουρος μαζί του. Η ανωνυμία και η ψευδωνυμία κατά τον ελληνικό 19ο αιώνα είναι ολισθηρά πεδία για να επιχειρήσει κανείς ταυτίσεις. Εξίσου επισφαλής είναι και η υφολογική σύγκριση, αφού πολλές ιδιαιτερότητες μπορεί να είναι είτε κοινοί τόποι που ξεχάστηκαν ή μιμήσεις που διαδόθηκαν. Για την ώρα ας κρατήσουμε την ισχυρή πιθανότητα ότι η μετάφραση του 1863 είναι του 27χρονου Ροΐδη, σε μια εποχή που αναζητούσε τη συγγραφική του ταυτότητα ανάμεσα στη μετάφραση του Οδοιπορικού του Σατωβριάνδου (1860) και στην Πάπισσα Ιωάννα (1866). Το κείμενο της Χρυσαλλίδος αναδημοσιεύεται στην πρώτη του μορφή χωρίς παρεμβάσεις. Το «Εγχειρίδιον» του Ροΐδη δημοσιεύεται στη μορφή που έχει στα Άπαντα (επιμ. Άλκης Αγγέλου, Ερμής, τόμ. Ε΄, Αθήνα 1978, σσ. 354-361), αφού δεν εντοπίστηκε το χειρόγραφο στα «Κατάλοιπά» του που βρίσκονται στην Ακαδημία Αθηνών. Οι σημειώσεις αποσκοπούν να ανταποκριθούν σε πιθανές ανάγκες ή απορίες του σημερινού αναγνώστη. Όπως αναφέρεται στο προηγούμενο τεύχος της ARB: Στη χειμαζόμενη Ελλάδα της κρίσης αυξήθηκαν τα σεμινάρια, οι κύκλοι, τα μαθήματα, τα εργαστήρια και άλλα συναφή στα οποία προστρέχουν οι ζηλωτές της δημιουργικής γραφής. Τα περισσότερα από αυτά εκπαιδεύουν τους αιτούντες και, κυρίως, τις αιτούσες στην τέχνη του πεζού λόγου, με έμφαση στο μυθιστόρημα και στο διήγημα. Αν συνεκτιμήσουμε αυτή την τάση με τη ραγδαία εξάπλωση των δύο ειδών τα τελευταία 25 χρόνια στην Ελλάδα, τότε όντως έχουμε να κάνουμε με πρωτοφανές φαινόμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι πολιτικοί, δημοσιογράφοι, πανεπιστημιακοί, καλλιτέχνες, άεργοι, ακόμη και συνάδελφοι του μακαρίτη Μελισσιώτη,[6] έθυσαν και θύουν στον βωμό της ευπώλητης μυθοπλασίας. Είναι αναμφίβολα ευτυχές το γεγονός ότι η «κονίκλειος ευτοκία» των Ελλήνων συγγραφέων έλυσε το δημογραφικό πρόβλημα της λογοτεχνικής παραγωγής, θα ήταν ωστόσο ευχής έργο να κάναμε κι εμείς οι υπόλοιποι το αντίστοιχο στην παραγωγή τέκνων. Η ARB, θέλοντας να συμβάλει στον παλμό της εθνικής αυτής οιστρηλασίας εμπράκτως, θα δημοσιεύσει στο επόμενο τεύχος της δύο κείμενα που περιέχουν χρήσιμες οδηγίες για όσους και όσες φιλοδοξούν να γράψουν ταχυρρύθμως μυθιστορίες που θα αγαπηθούν […] Πρόκειται για σπάνιας ευρηματικότητας κείμενα, γραμμένα σε χαρίεν ύφος και περιέχοντα εύστοχες συμβουλές για να επιλύσουν οι ενδιαφερόμενοι/ες τα αδιέξοδα της έμπνευσης και για να αντιμετωπίσουν την πίεση του χρόνου. [1] Το σημείωμα, μαζί με το κείμενο του Ροΐδη, αναδημοσιεύτηκαν στο βιβλίο μου Εμμανουήλ Ροΐδης. Η τέχνη του ύφους και της πολεμικής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005, σσ. 53-64. [2] Βλ. σχετικά α) Ν. Μαυρέλος - Θ. Κωνσταντοπούλου, «Ένα πρώιμο ανυπόγραφο κείμενο του Ροΐδη», μικροΦιλολογικά 12 (Φθινόπωρο 2002), σσ. 12-15, β) Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη και Ν. Μαυρέλος, «“El perfecto novelista” (1850) και οι τύχες του στην Ελλάδα μέσω Γαλλίας», στο Γ. Λαδογιάννη, Α. Μπενάτσης και Κλ. Νικολουδάκη (επιμ.), Ευτυχισμός. Τιμή στον Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο, Ιωάννινα 2010, σσ. 583-593 και γ) Ν. Μαυρέλος, «Η ειδολογική ταυτότητα του λογοτεχνικού κειμένου και οι μεταμορφώσεις της. Μεταφράσεις του “ El perfecto novelista ” του Manuel Silvela στα Γαλλικά και τα Ελληνικά», στο Κ. Α. Δημάδης (επιμ.), Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα). Πρακτικά Δ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών (Γρανάδα, 9-12 Σεπτ. 2010), τόμ. Β΄, Αθήνα 2011, σσ. 393-405. [3] Ν. Μαυρέλος - Ν. Κωνσταντοπούλου, ό.π., σ. 14. [4] Πρόκειται για το κείμενο “El perfecto novelista” του Manuel Silvela που δημοσιεύτηκε σε ισπανικό περιοδικό το 1850 και μεταφράστηκε την ίδια χρονιά σε γαλλικό περιοδικό από τον Jules Cohen. Εντοπίστηκε επίσης η αναδημοσίευσή του το 1884 καθώς και η άμεση μεταφορά του στα ελληνικά από τον Ν. Γ. Μαντζαβίνο (εφ. Ακρόπολις, 9.2.1884 κ.ε.). Για όλα αυτά βλ. Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη και Ν. Μαυρέλος, ό.π., σ. 583-585. Για μια διεξοδική παρουσίαση των γαλλικών και ελληνικών μεταφράσεων βλ. Ν. Μαυρέλος, ό.π. [5] Για την απόδοση στον Ροΐδη της ανώνυμης μετάφρασης του 1863 βλ. τα κείμενα που αναφέρονται στη σημείωση 2. [6] Εκ παραδρομής είχε γραφτεί «Μελισσηνός» στο κύριο άρθρο της ARB στο προηγούμενο τεύχος. Πρόκειται προφανώς για τον Πανάγο Μελισσιώτη (1854-1904), δημοφιλή συγγραφέα θεατρικών έργων όπως Χάιδω, Καλαματιανή, Θυμιούλα η Γαλαξειδιώτισσα, και κουρέα στο επάγγελμα (είχε το κουρείο «Άψε-Σβύσε» στην Ομόνοια).

Ο Ροΐδης και η μάστιγα της ευκολογραφίας

Σύνδεση