Έχει διαβάσει κανείς «Tο Μηδέν και το Άπειρο» του Καίσλερ;

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Το άρθρο αυτό με τίτλο «A Different ‘Darkness at Noon’» θα δημοσιευθεί στο τεύχος της New York Review of Books της 7.4.2016. Ο τίτλος Το Μηδέν και το Άπειρο, με τον οποίο είναι γνωστό το έργο στην Ελλάδα, οφείλεται στη γαλλική μετάφραση του βιβλίου, Le zéro et l’infini. Ο Καίσλερ το έχει αποδώσει στα γερμανικά από τον αγγλικό τίτλο Darkness at Noon (Σκοτεινιά το Μεσημέρι) ως Sonnenfinsternis. Ο συγγραφέας του άρθρου, σλαβολόγος Μάικλ Σκάμελ, γεννημένος στην Αγγλία το 1935, έχει γράψει τη βραβευμένη βιογραφία Koestler. The Literary and Political Odyssey of a Twentieth Century Skeptic (ΗΠΑ 2009) που τον επόμενο χρόνο κυκλοφόρησε και στην Αγγλία ως Koestler. The Indispensable Intellectual. Τον περασμένο Ιούλιο ένας Γερμανός σπουδαστής ονόματι Ματίας Βέσελ, έκανε μια σημαντική ανακάλυψη, καθώς αναδιφούσε τα χαρτιά του μακαρίτη Ελβετού εκδότη Εμίλ Όπρεχτ, για μια διδακτορική διατριβή που έκανε πάνω στη μεταπήδηση του Άρθουρ Καίσλερ από τη γερμανική στην αγγλική ως συγγραφική του γλώσσα, στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Ο Όπρεχτ ήταν ένας συνοδοιπόρος της Αριστεράς που είχε ιδρύσει τον φημισμένο εκδοτικό οίκο Europa Verlag στη Ζυρίχη το 1933, και ήταν πολύ γνωστός για τις αντιναζιστικές του απόψεις και την υποστήριξη σε εξόριστους συγγραφείς όπως ο Τόμας Μαν, ο Στέφαν Τσβάιχ, ο Ινιάτσιο Σιλόνε – και ο Άρθουρ Καίσλερ που τότε έκανε τα πρώτα του βήματα. Ο Βέσελ μου είπε ότι τότε «έψαχνα για επιστολές και συγγραφικά δικαιώματα, γιατί ήθελα να ξέρω πόσα αντίτυπα της πρώτης γερμανικής έκδοσης της Ισπανικής Διαθήκης του Καίσλερ είχαν τυπωθεί». Δεν κατάφερε να βρει την απάντηση στο ερώτημα που τον απασχολούσε, αλλά, ενώ έψαχνε στην Κεντρική Βιβλιοθήκη της Ζυρίχης έργα στα οποία ο εκδοτικός οίκος Europa είχε τα δικαιώματα, έπεσε πάνω σε μια μυστηριώδη εγγραφή: «Καίσλερ, Άρθουρ. Ρουμπάσωφ: Μυθιστόρημα. Δακτυλόγραφο, Μάρτιος 1940, 326 σελίδες». Αυτό ήταν πολύ παράξενο. Ο Βέσελ δεν ήξερε κανένα τέτοιο μυθιστόρημα στα γερμανικά γραφτά του Καίσλερ, αλλά το όνομα Ρουμπάσωφ ήχησε σαν καμπανάκι. Ρουμπάσωφ είναι ο πρωταγωνιστής στο έξοχο μυθιστόρημα του Καίσλερ Το Μηδέν και το Άπειρο. Ο Βέσελ ούτε που τόλμησε να διανοηθεί τι είχε βρει, υποθέτοντας ότι επρόκειτο για κάποια συνέχεια (sequel) ή για κάποια εσφαλμένη καταχώρηση. Γιατί ήταν πολύ γνωστό ότι το πρωτότυπο κείμενο του μυθιστορήματος –το τελευταίο που ο Καίσλερ έγραψε στα γερμανικά πριν αρχίσει να γράφει στην αγγλική γλώσσα– είχε χαθεί κατά τη φυγή του από τη Γαλλία στις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό είχε συμβεί 75 χρόνια πριν, και κανείς δεν το είχε δει έκτοτε. Σε έξαψη ο Βέσελ παρήγγειλε ένα σκαναρισμένο αντίγραφο, που έδειξε ότι επρόκειτο για δακτυλογραφημένο αντίγραφο με καρμπόν, και με διορθώσεις από το γραφικό χαρακτήρα του Καίσλερ. Η χρονολογία στη σελίδα του τίτλου, Μάρτιος 1940, ήταν η χρονολογία που ήταν γνωστό ότι ο Καίσλερ είχε τελειώσει το μυθιστόρημα. Δεν υπήρχε αμφιβολία. Ο Βέσελ είχε πέσει πάνω σ’ ένα αντίγραφο του γερμανικού χειρογράφου του αριστουργήματος του Καίσλερ. Οι συνέπειες της ανακάλυψης του Βέσελ είναι σημαντικές, γιατί Το Μηδέν και το Άπειρο ανήκει σ’ εκείνα τα σπάνια δείγματα βιβλίου που έγινε γνωστό στον κόσμο μόνο από μετάφραση. Αυτό το ξεχωριστό χαρακτηριστικό ελάχιστα έχει εξετασθεί στην αχανή κριτική βιβλιογραφία σχετικά με τον Καίσλερ και το πασίγνωστο μυθιστόρημά του. Στην διεξοδική βιογραφία μου του Καίσλερ που κυκλοφόρησε το 2009, μόλις που άγγιξα το θέμα. Ωστόσο το φαινόμενο είναι ακόμη πιο εκπληκτικό αν σκεφτεί κανείς ότι το μυθιστόρημα έχει μεταφραστεί σε πάνω από τριάντα άλλες γλώσσες, και όλες οι μεταφράσεις βασίζονται στην αγγλική έκδοση· πράγμα που σημαίνει ότι δεν πρόκειται απλά για μεταφράσεις, αλλά για μεταφράσεις μιας μετάφρασης. Σ’ αυτές περιλαμβάνεται και η γερμανική βερσιόν, που ο ίδιος ο Καίσλερ αναμετέφρασε στα γερμανικά το 1944. Δεν είναι βέβαιο αν το δακτυλόγραφο της Ζυρίχης είναι η εντελώς τελική εκδοχή του μυθιστορήματος του Καίσλερ, αλλά χωρίς αμφιβολία είναι πολύ κοντά. Ο Βέσελ το συνέκρινε με την αναμετάφραση του Καίσλερ, και ενώ η πλοκή και οι ήρωες είναι οι ίδιοι, έχει εντοπίσει ένα σωρό διαφορές ανάμεσα στα δύο. «Όσο περισσότερες σελίδες αναλύω», έγραψε ο Βέσελ σ’ ένα e-mail, «τόσο και περισσότερες διαφορές προστίθενται ανάμεσα στο χειρόγραφο της Ζυρίχης, την [αγγλική] μετάφραση και την αναμετάφραση [στα γερμανικά] του Καίσλερ. Οι αποκλίσεις παραλλάσσουν πολύ σε ποιότητα και ποσότητα, αλλά συνολικά αυτές οι βερσιόν είναι τόσο διαφορετικές σε περιεχόμενο και ύφος, που δεν χωράει αμφιβολία ότι μια νέα γερμανική μετάφραση (…) όχι μόνο είναι δικαιολογημένη, αλλά μάλλον είναι απόλυτα αναγκαία». Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι ο ίδιος συγγραφέας μπόρεσε να δημιουργήσει δύο τόσο διαφορετικές εκδοχές του ίδιου μυθιστορήματος, μέχρι να σκεφτούμε ότι ο Καίσλερ δούλευε από την αγγλική έκδοση για δεύτερη φορά. Στα τέσσερα χρόνια που μεσολάβησαν, ο ίδιος είχε μάθει να σκέφτεται και να γράφει αγγλικά, πράγμα που μας βοηθάει να εξηγήσουμε γιατί οι αποκλίσεις είναι τόσο μεγάλες. Όταν συναντούσε δυσκολίες με τη μετάφρασή του στα γερμανικά, συμβουλευόταν πρόσωπα με μητρική γλώσσα τη γερμανική, ενώ έδειξε και ένα δείγμα στον Ρούντολφ Ουλστάιν, γόνο του μεγάλου γερμανικού εκδοτικού οίκου (στον οποίο ο ίδιος ο Καίσλερ είχε δουλέψει στη δεκαετία του 1930). Ο Ουλστάιν παρατήρησε ότι ο Καίσλερ χρησιμοποιούσε στη μετάφρασή του «πάρα πολλές ξένες λέξεις αντί γερμανικών εκφράσεων» και ζήτησε την άδεια να τις μετατρέψει σε ιδιωματικά γερμανικά. Η ειρωνεία εδώ είναι ότι η αγγλική μετάφραση από την οποία δούλευε ο Καίσλερ βρίθει από γερμανικές λέξεις και φρασεολογίες, σε μια ευπρεπισμένη αντιστροφή. Μετά από πολύ μόχθο, ο Καίσλερ παραδέχτηκε τα όριά του, και ζήτησε από έναν άλλο Γερμανό φίλο να ελέγξει ολόκληρη τη μετάφραση για λογαριασμό του, αλλά η τελική εκδοχή, παρ’ όλες τις αδυναμίες της, παρέμεινε δική του. Με το πρωτότυπο κείμενο τού Το Μηδέν και το Άπειρο τώρα στη διάθεσή του, ο Βέσελ ελπίζει ότι αυτό θα βοηθήσει να εξασφαλίσει στον Καίσλερ μια πολύ καλύτερη λογοτεχνική φήμη στη Γερμανία από εκείνη που είχε μέχρι τώρα. Οι αναμνήσεις του Καίσλερ από τη φυλακή, Διάλογος με το Θάνατο, που έχει ενσωματωθεί στην Ισπανική Διαθήκη και επαινέθηκαν, μεταξύ άλλων, από τον Όργουελ, τον Σαρτρ και τον Καμύ, γράφτηκαν στα γερμανικά, μαζί με τα δύο μείζονα μυθιστορήματά του, Οι Μονομάχοι και Το Μηδέν και το Άπειρο, όμως κανένα δεν έχει κυκλοφορήσει στην πρωτότυπη μορφή του, παρά μόνο σε μεταφράσεις στα γερμανικά από τις αγγλικές εκδοχές των πρωτοτύπων (Οι Μονομάχοι μεταφράστηκαν από μια μετάφραση από την Ήντιθ Σάιμον). Έτυχε να βρω τέσσερα αντίγραφα του γερμανικού πρωτοτύπου των Μονομάχων σε ένα σοβιετικό αρχείο πριν από κάμποσα χρόνια, όταν έκανα έρευνα για τη βιογραφία μου [του Καίσλερ], αλλά μου απαγόρεψαν να αντιγράψω το μυθιστόρημα ή να το βγάλω από τη χώρα[1]. Τώρα ο Βέσελ σχεδιάζει να το εξασφαλίσει και να το δημοσιεύσει, ευελπιστεί μάλιστα ότι η δημοσίευση τόσο των Μονομάχων όσο και του Το Μηδέν και το Άπειρο, των πρωτοτύπων τους στα γερμανικά, θα επηρεάσει τη γερμανική κριτική στάση και θα υπερνικήσει τη διαδεδομένη στη Γερμανία άποψη ότι ο Καίσλερ έγραψε σημαντικά έργα μόνο στα αγγλικά. Οι αμερικανικές και οι βρετανικές κριτικές αποτιμήσεις του Καίσλερ υπήρξαν φυσικά πολύ διαφορετικές, αλλά προξενεί εντύπωση πόσο λίγη προσοχή δόθηκε στο ζήτημα της μετάφρασης, γιατί το Μηδέν και το Άπειρο ηχεί τρομερά ξύλινο στην τωρινή αγγλική του μορφή. Είναι γεμάτο γερμανισμούς και αδόκιμες διατυπώσεις, που φανερώνουν ότι ο μεταφραστής δεν ήταν εξοικειωμένος με τη σοβιετική πραγματικότητα και τη σοβιετική ορολογία που το ενέπνευσε. Αλλά αυτό δεν ήταν δυνατόν να τεκμηριωθεί μέχρι τώρα. Με δεδομένο τον άτακτο τρόπο με τον οποίο ο Καίσλερ συνέλαβε και έγραψε το μυθιστόρημα και τις χαοτικές συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτό μεταφράστηκε, δεν προξενεί έκπληξη που το αποτέλεσμα ήταν τόσο ήκιστα ικανοποιητικό. Ο Καίσλερ, που γεννήθηκε στη Βουδαπέστη, σπούδασε κυρίως στη Βιέννη και εργάστηκε ως δημοσιογράφος στη Μέση Ανατολή, το Παρίσι και το Βερολίνο για γερμανόφωνες εφημερίδες, είχε συλλάβει την ιδέα του μυθιστορήματος ενόσω ζούσε στη Γαλλία το καλοκαίρι του 1938. Αντιδρούσε στο σοκ των θεαματικών δικών που έστηνε ο Στάλιν, και ιδιαίτερα στη διαβόητη δίκη εκείνης της χρονιάς που στόχευε μια μεγάλη ομάδα δημοφιλών ηγετών του Κόμματος, συμπεριλαμβανομένου του σημαίνοντος ρεφορμιστή Νικολάι Μπουχάριν. Όπως και εκείνοι που προηγήθηκαν, ο Μπουχάριν και οι συγκατηγορούμενοί του ομολόγησαν ανατριχιαστικά εγκλήματα ενάντια στο κράτος και ταπεινωτικά παραδέχτηκαν ότι τους άξιζε η ποινή του θανάτου. Όπως τόσοι άλλοι Ευρωπαίοι κομμουνιστές, ο Καίσλερ είχε αγωνιστεί να κατανοήσει αυτές τις δίκες, και έχοντας αποτύχει εντελώς σ’ αυτό, παρέδωσε την κομματική του ταυτότητα. Ξεκίνησε το μυθιστόρημα σε μια προσπάθεια να αποκρυπτογραφήσει τη βασανιστική λογική των ομολογιών, κάνοντας ήρωά του έναν απογοητευμένο υψηλό κομματικό αξιωματούχο όπως ο Μπουχάριν, τον Νικολάι Σαλμάνοβιτς Ρουμπάσωφ. Στην ροή του μυθιστορήματος ο Ρουμπάσωφ ανακρίνεται από δύο αξιωματικούς της μυστικής αστυνομίας, τον «καλό μπάτσο» Ιβάνωφ (έναν πρώην φίλο) και τον «κακό μπάτσο» Γκλέτκιν (έναν νεότερο, ρομποτικό απαράτσνικο), που από κοινού τον υποχρεώνουν να κάνει έναν απολογισμό της ζωής του ως ηγετικής μορφής του Κόμματος, και τον πείθουν ότι ακολουθώντας τα ιδεώδη του παραβίασε τη γραμμή του Κόμματος και τον όρκο πίστης. Στην κομματική γλώσσα, ήταν ένοχος αντεπαναστατικών ενεργειών. Τσακισμένος από τη λογική των ανακριτών του, ο Ρουμπάσωφ ομολογεί απαθώς σε μια δημόσια δίκη και μεταφέρεται σ’ ένα υπόγειο της φυλακής όπου εκτελείται με μια σφαίρα στο κεφάλι. Ο προσωρινός τίτλος του μυθιστορήματος ήταν «Ο Φαύλος Κύκλος» και κατόπιν «Ρουμπάσωφ». Ο Άρθουρ Καίσλερ το 1949 με τον σκύλο του μπροστά στο σπίτι του. Φωτογραφία Ντμίτρι Κέσελ. © GETTY IMAGES Ενόσω δούλευε το μυθιστόρημα, ο Καίσλερ γνώρισε και ερωτεύτηκε μια νεαρή Αγγλίδα γλύπτρια ονόματι Δάφνη Χάρντυ. Την άνοιξη του 1939 μετακόμισαν από το μικρό του διαμέρισμα στο Παρίσι σε ένα σπίτι στην Προβάνς, όπου η Χάρντυ δούλευε με τα γλυπτά της και ο Καίσλερ με το μυθιστόρημα. Πέρασαν τρεις ήσυχους και ειρηνικούς μήνες πριν το σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ Ναζί και Σοβιετικών τους φέρει μπερδεμένους πίσω στο Παρίσι, όπου ο Καίσλερ συνελήφθη σαν ύποπτος για σοβιετικός πράκτορας και εκτοπίστηκε στο στρατόπεδο περιορισμού της Βερνέ λίγο έξω από την Τουλούζ. Χάρη στην ανοργανωσιά των αρχών του στρατοπέδου, μπόρεσε να συνεχίσει να δουλεύει το μυθιστόρημα, και μετά την απελευθέρωσή του, τον Ιανουάριο 1940, κατάφερε να το τελειώσει τον Μάρτιο, αφού επέστρεψε στο Παρίσι, παρ’ όλο που έπρεπε να το διακόπτει για να δίνει παρών στον τοπικό αστυνομικό σταθμό κάθε λίγες μέρες. Προβλέποντας ότι έρχονται περισσότερα προβλήματα, ο Καίσλερ σχεδίαζε να αποδράσει στην Αγγλία και πίεσε την Χάρντυ –που είχε παρακολουθήσει ένα γερμανικό σχολείο στη Χάγη, όπου ήταν διπλωμάτης ο πατέρας της– να μεταφράσει το μυθιστόρημά του στα αγγλικά πριν είναι πολύ αργά. Εκείνη το έκανε με εξαιρετική γρηγοράδα, μερικές φορές σχεδόν ενόσω εκείνος το έγραφε. Στο ημερολόγιό της περιγράφει τον εαυτό της σκυμμένο πάνω σ’ ένα τραπεζάκι πίσω από μια κουρτίνα που κρεμόταν στη μέση του στούντιο-διαμερίσματός τους, ενώ ο Καίσλερ έγραφε δαιμονισμένα στο τραπέζι της κουζίνας στην άλλη μεριά. Η Χάρντυ ήταν τότε είκοσι δύο χρονών, κάπως αβέβαιη για τις συγγραφικές της ικανότητες (είχε παρατήσει το σχολείο στα δέκα τέσσερα για να ακολουθήσει σπουδές στην τέχνη), και δεν είχε απολύτως καμία εμπειρία ως μεταφράστρια. Όταν έψαχνε να βρει κάποια λέξη ή φράση, συμβουλευόταν τον Καίσλερ, που τα αγγλικά του κάθε άλλο παρά επαρκή ήταν τότε. Μεταξύ τους σκάρωσαν όπως όπως ένα πλήρες σχέδιο στα αγγλικά, πριν το ταχυδρομήσουν στον εκδότη του Καίσλερ Τζόναθαν Κέιπ στο Λονδίνο την Πρωτομαγιά του 1940, δέκα μέρες πριν διαφύγουν βιαστικά στον Νότο για να γλιτώσουν από τη γερμανική κατοχή. Μέσα στο χαμό της αναχώρησής τους από το Παρίσι, ο Καίσλερ άφησε ένα δακτυλόγραφο του μυθιστορήματος στο τραπέζι της κουζίνας, και καθ’ οδόν προς τα νότια έδωσε ένα άλλο αντίγραφο σε μια Εβραία φίλη στη Λιμόζ. Η φίλη σύντομα υποχρεώθηκε να το σκάσει και η ίδια για ν’ αποφύγει τη γερμανική προέλαση, και άφησε το δεύτερο αντίγραφο στο διαμέρισμά της (μετά τον πόλεμο ο Καίσλερ γύρισε πίσω και βρήκε μέρη του μυθιστορήματος τόσο στο Παρίσι όσο και στη Λιμόζ, μα όχι ολόκληρο το κείμενο). Εντάχθηκε στη Γαλλική Λεγεώνα των Ξένων για ν’ αποφύγει μια δεύτερη σύλληψη, ενώ η Χάρντυ ταξίδεψε στην Αγγλία με το βρετανικό της διαβατήριο και έφτασε στο Λονδίνο τον Ιούλιο. Ο Ρούπερτ Χαρτ-Ντέιβις, για λογαριασμό του εκδότη του Καίσλερ Τζόναθαν Κέιπ, είχε αρχίσει στο μεταξύ να δουλεύει για την έκδοση του μυθιστορήματος, αλλά τον ανησυχούσε το αγγλικό κείμενο και ο τρόπος με τον οποίο μιμούνταν τη γερμανική σύνταξη και το λεξιλόγιο. Το θεώρησε σχέδιο, και σ’ ένα γράμμα στον Όπρεχτ στη Ζυρίχη, με ημερομηνία 10 Ιουλίου 1940, ζητούσε τη βοήθειά του: «Θεωρώ δεδομένο ότι έχετε στην κατοχή σας κάποιο χειρόγραφο του νέου μυθιστορήματος του Άρθουρ Καίσλερ με τον τίτλο Ρουμπάσωφ. Πιθανώς γνωρίζετε ότι πρόκειται να εκδώσουμε μια αγγλική μετάφραση αυτού του βιβλίου (…) [αλλά] αυτό που έχουμε εδώ είναι ένα αχτένιστο δακτυλόγραφο της αγγλικής μετάφρασης. Προκειμένου να το ρετουσάρουμε και να του δώσουμε την τελική μορφή, είναι απαραίτητο να έχουμε στην κατοχή μας το πρωτότυπο». Στη συνέχεια προσθέτει: «Υποθέτω ότι, τό γε νυν έχον, το δικό σας χειρόγραφο είναι το μόνο αντίγραφο του πρωτοτύπου που υπάρχει», και πρότεινε στον Όπρεχτ να κάνει ένα ακόμη αντίγραφο για λόγους ασφαλείας. Αυτή είναι η πρώτη και η μόνη ένδειξη που έχουμε ότι κάποιο αντίγραφο του γερμανικού πρωτοτύπου του Το Μηδέν και το Άπειρο είχε επιβιώσει της φυγής από το Παρίσι, και ο Χαρτ-Ντέιβις είχε πιθανώς δίκαιο πως αυτό ήταν το μοναδικό που υπήρχε. Από το γράμμα δεν προκύπτει γιατί ο Όπρεχτ δεν απάντησε ποτέ, ή γιατί δεν εξέδωσε το μυθιστόρημα ο ίδιος. Το αντίγραφο της Ζυρίχης έχει τη σφραγίδα ενός Γάλλου λογοκριτή, που γράφει Controle des Informations (έλεγχος πληροφοριών), με τα αρχικά «RF» στο μέσον, που σημαίνουν République Française, πράγμα που δηλώνει ότι πρέπει να είχε σταλεί από τη Γαλλία πριν αναλάβει την εξουσία η κυβέρνηση του Βισύ. Είναι πιθανό ότι η ίδια η Χάρντυ κατάφερε να το στείλει. Αφού δεν έφθασε απάντηση από τον Όπρεχτ, εκείνη πρέπει να συμπέρανε (ήταν πόλεμος) πως ούτε το χειρόγραφο ούτε το γράμμα είχε φτάσει, οδηγώντας τον Καίσλερ, που τότε βρισκόταν σε κάποια βρετανική φυλακή, στο συμπέρασμα πως όλα τα αντίγραφα είχαν χαθεί. Μη έχοντας κανένα γερμανικό κείμενο για να κάνει την παραβολή, ο Χαρτ-Ντέιβις αποφάσισε να προχωρήσει στην έκδοση της μετάφρασης της Χάρντυ χωρίς αλλαγές, αλλά μ’ έναν καινούργιο τίτλο, Darkness at Noon (Σκοτεινιά το Μεσημέρι), που επινόησε η Χάρντυ με την προτροπή του Χαρτ-Ντέιβις. Η ζαριά ήταν πετυχημένη. Η ιστορία του προγραμμένου Ρουμπάσωφ ταρακούνησε τη βρετανική Αριστερά μέχρι το κόκαλο, και παρ’ όλο που οι πωλήσεις δεν πήγαν ιδιαίτερα καλά, εντυπωσίασε βαθιά διορατικούς κριτικούς όπως ο Τζωρτζ Όργουελ και ο Μάικλ Φουτ σαν ένα έργο λογοτεχνικής και πολιτικής περιωπής. Στην Αμερική οι πωλήσεις του βιβλίου πήγαν καλύτερα, αλλά μόνο μετά τον πόλεμο και την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου το Μηδέν και το Άπειρο απογειώθηκε. Στη Γαλλία του 1946, όταν οι Γάλλοι κομμουνιστές έδειχναν ότι μπορούν να κερδίσουν ένα δημοψήφισμα πάνω σ’ ένα μεταπολεμικό σύνταγμα, το μυθιστόρημα πούλησε πάνω από 400.000 αντίτυπα και ευρέως αναγνωρίστηκε ότι συνέβαλε στην ήττα τους. Έγιναν μεταφράσεις από την αγγλική έκδοση σε πάνω από τριάντα άλλες γλώσσες και η δημοφιλία του έφτανε στα ύψη όσο εντεινόταν ο Ψυχρός Πόλεμος. Έκτοτε κυκλοφορεί συνεχώς σε πολλές γλώσσες, πράγμα που μας φέρνει στο ζήτημα της μετάφρασης και πόσο καλή ή κακή μπορεί να είναι η πρωταρχική μετάφραση στα αγγλικά. Έχοντας ο ίδιος αποκτήσει και μελετήσει ένα αντίγραφο του γερμανικού χειρογράφου, μπορώ να επιβεβαιώσω ότι η αγγλική μετάφραση αποτελεί την πηγή των περισσοτέρων λαθών, παραλείψεων και κακομεταφρασμάτων που ο Βέσελ βρήκε στη γερμανική αναμετάφραση του Καίσλερ. Επειδή είναι πραγματικά βέβαιο ότι τα περισσότερα απ’ αυτά τα λάθη και παραλείψεις έχουν αναπαραχθεί και πολλαπλασιαστεί στις τριάντα ή σαράντα μεταφράσεις που έγιναν σε διάφορες άλλες γλώσσες από τα αγγλικά, μπόρεσα να σχηματίσω μια αρκετά καλή ιδέα τού τι προσλαμβάνουν οι αναγνώστες του Το Μηδέν και το Άπειρο. Ένας έλεγχος περικοπών από την αρχή, τη μέση και το τέλος της αγγλικής μετάφρασης αποκαλύπτει μια άβολα στενή προσκόλληση στη γερμανική σειρά των λέξεων, το συντακτικό και τη γραμματική. Οι γερμανικές συγγενικές λέξεις (cognates) κατά κανόνα αντικαθίστανται από πιο ταιριαστές αγγλικές συνώνυμες, και σε κάθε σελίδα υπάρχουν μη αναγκαίες αντιστροφές της θέσης του ρήματος. Υπάρχει επίσης μια εκτεταμένη χρήση της αντωνυμίας «κάποιος» [γερμ. man] (στη θέση του ‘he’ ή τού ‘you’), μια ένδειξη του τρόπου με τον οποίο ο καθημερινός τόνος και η αμεσότητα της γλώσσας του πρωτοτύπου έχουν αντικατασταθεί από τη δύσκαμπτη γλώσσα της κοινωνίας των καλών τρόπων και από εξεζητημένες γερμανικές περιφράσεις που καθυστερούν το ρυθμό της αφήγησης. Αυτή η ξύλινη γλώσσα επιτείνεται από πολλά άλλα προβλήματα. Το πιο χτυπητό είναι η παραπλανητική περιγραφή του καθεστώτος κράτησης του Ρουμπάσωφ, που αρχίζει από τη σελίδα των περιεχομένων. Εδώ διαβάζουμε ότι το μυθιστόρημα του Καίσλερ διαιρείται σε τέσσερα μέρη: «The First Hearing», «The Second Hearing», «The Third Hearing», και «The Grammatical Fiction». Είναι φανερό σε οποιονδήποτε γνωρίζει τα της Σοβιετικής Ένωσης ότι αυτά δεν είναι hearings (διαδικασίες στο ακροατήριο δικαστηρίου), αλλά interrogations (ανακρίσεις) και ότι αυτές διεξάγονται όχι από «examining magistrates» (ανακριτές δικαστές), όπως θα είχαν οι Άγγλοι, αλλά από δύο ανακριτές: τον Ιβάνωφ που παίζει τον καλό μπάτσο και τον Γκλέτκιν, που παίζει τον κακό. Ο Ρουμπάσωφ, στην αρχή του μυθιστορήματος, μεταφέρεται στη φυλακή όχι από κάποιον «chauffeur», όπως αναφέρει η μετάφραση, αλλά από έναν οδηγό της αστυνομίας, και τον επιτηρούν όχι πολιτικοί «δεσμοφύλακες», όπως θέλει η μετάφραση, αλλά μυστικοί φρουροί της αστυνομίας. Ο Ρουμπάσωφ έχει παραδοθεί όχι στο έλεος ενός πολιτισμένου και λογικού συστήματος δικαιοσύνης, όπως αβίαστα υποδηλώνει η βρετανική ορολογία, αλλά σε έναν στρατοκρατικό μηχανισμό μιας μυστικής αστυνομίας, που δεν δεσμεύεται στο ελάχιστο από τις λεπτότητες του habeas corpus ή του κανόνα δικαίου. Αυτή η παραπλανητική ορολογία αφοπλίζει τον αναγνώστη και υπονομεύει την τραχύτητα του πολιτικού μηνύματος του Καίσλερ. Η φυλακή ήταν ένας τόπος απ’ όπου κανείς δεν επέστρεφε στην κανονική ζωή. Δεν υπήρχαν δημόσιες ακροαματικές διαδικασίες, ούτε αμερόληπτες δικαστικές αποφάσεις, αλλά μια καταδίκη που είχε παραγγελθεί εκ των προτέρων άνωθεν, με επακόλουθο την έκτιση της ποινής στα γκούλαγκ ή μια συνοπτική εκτέλεση. Η Χάρντυ, ως μεταφράστρια, πιθανώς άκουγε για τα περισσότερα απ’ όλα αυτά τα πράγματα για πρώτη φορά, και μπορεί να δικαιολογηθεί για την μη κατανόηση του μηχανισμού του ολοκληρωτικού κράτους, ενώ ο Καίσλερ δεν ήξερε αρκετά αγγλικά ώστε να διορθώσει την ορολογία που εκείνη χρησιμοποιούσε. Το αποτέλεσμα ήταν ότι η Χάρντυ απάλυνε τη μοίρα του Ρουμπάσωφ εκπολιτίζοντας το περιβάλλον του και μειώνοντας την ένταση των βασάνων του. Στην αρχή της δεύτερης ανάκρισής του, για παράδειγμα, ο Ρουμπάσωφ ξυπνάει από ένα όνειρο σχετικά με το παρελθόν του, στο οποίο τον συλλαμβάνουν και τον χτυπούν στο πρόσωπο με «τον υποκόπανο ενός περιστρόφου». Αυτή η λεπτομέρεια παραλείπεται στην αγγλική μετάφραση, αλλά είναι σημαντική, γιατί η σκηνή τοποθετείται στη Γερμανία όταν ο Ρουμπάσωφ βρισκόταν εκεί ως σοβιετικός πράκτορας, έτσι που μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η βάναυση σύλληψή του έγινε από τους Ναζί. Οι ομοιότητες μεταξύ της απανθρωπιάς των Ναζί και των Σοβιετικών αργότερα έγινε ένα κλισέ της Δυτικής δημοσιογραφίας, αλλά ήταν κάτι καινούργιο όταν ο Καίσλερ έγραψε γι’ αυτές, και παρ’ όλο που κανένα καθεστώς δεν εξειδικεύεται –το περιβάλλον ήταν εμφανώς σοβιετικό– ο παραλληλισμός ήταν ένα από τα θέματα του μυθιστορήματος του Καίσλερ. Στο μεταξύ ο «πυρετός» (fever) που ο Ρουμπάσωφ έχει κατά τη διάρκεια των ανακρίσεών του, μειώνεται σε ελαφρύ πυρετό (temperature), και το «έντονα πρησμένο» από τον πονόδοντο δεξιό του μάγουλο μειώνεται σε «πρησμένο». Και όταν αυτός «πασχίζει να βγει από την πυκνή ομίχλη» του ύπνου του, αναφέρεται «να βρει τον εαυτό του». Επειδή η εικόνα της ομίχλης, που περιγράφει την ημιαναίσθητη κατάσταση του Ρουμπάσωφ, μεταφέρεται επί αρκετές σελίδες, η απώλειά της αδυνατίζει τη λογοτεχνική καθώς και την αισθητική εντύπωση της σκηνής. Ένα πραγματικά καθ’ υποτροπή αμάρτημα της μετάφρασης είναι η σιωπηρή αφαίρεση ή το αδυνάτισμα των επιτατικών επιθέτων και των επαναλήψεων του Καίσλερ. Ο Ιβάνωφ, ένας πρώην φίλος του Ρουμπάσωφ από τη σχολή, που κατόπιν κατατάχτηκε στη μυστική αστυνομία, ήδη περιμένει στο κελί τον Ρουμπάσωφ να ξυπνήσει, και η εξουσιαστική του θέση τονίζεται όταν ένας νεότερος αξιωματικός μπαίνει στο κελί και χαιρετάει τον Ιβάνωφ «με υπερβολικό ζήλο», μια φράση που παραλείπεται στο αγγλικό κείμενο. Ο Ρουμπάσωφ, ενώ βηματίζει στο κελί του, κάνει μια κίνηση και «γυρίζει σπασμωδικά την πλάτη και κρύβει το πρόσωπό του» από τον Ιβάνωφ, αλλά το περισσότερο απ’ αυτό παραλείπεται στα αγγλικά. Αργότερα, στην τρίτη ανάκριση, την οποία έχει αναλάβει ο κτηνώδης Γκλέτκιν, ο Ρουμπάσωφ κατ’ επανάληψη τυφλώνεται από ένα φως που ρίχνει στα μάτια του, μέχρι τη στιγμή που καταρρέει και ενδίδει να υπογράψει μια ομολογία, ένα αποφασιστικό επεισόδιο που επίσης δίνεται θολά στη μετάφραση. Μερικές παραλείψεις και συντομεύσεις καταλήγουν κωμικές. Σε ένα σημείο της ανάκρισης, ο Ρουμπάσωφ και ο Ιβάνωφ λογομαχούν σχετικά με την ιστορία και τα ιδεώδη του Κομμουνιστικού Κόμματος σε σύγκριση με τις καταστροφικές πρακτικές, και ο Ρουμπάσωφ εξαπολύει μια σφοδρή κριτική πάνω στο θέμα. Όταν ο Ρουμπάσωφ αναφέρει ότι «η ηγεσία μας [είναι] πιο γκροτέσκα από τη μαριονέτα με το μουστακάκι», το αγγλικό κείμενο μας λέει «πιο βυζαντινή από εκείνη των αντιδραστικών δικτατοριών». Έτσι όμως χάνεται εντελώς η άμεση αναφορά στον Χίτλερ και ξανα-αδυνατίζει η σύνδεση που κάνει ο Καίσλερ ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τη ναζιστική Γερμανία. Πιθανώς η μεγαλύτερη παράλειψη της μετάφρασης είναι μια παράγραφος στην οποία ο Ρουμπάσωφ παρεμβάλλει το ζήτημα του αυνανισμού σε μια ζωηρή λογομαχία ανάμεσα στους φυλακισμένους για το εάν οι επαναστάτες θα έπρεπε να παραμείνουν εγκρατείς, σε συνέπεια προς τα πολιτικά τους πιστεύω. Το ζήτημα μπαίνει σε ψηφοφορία στην οποία οι φυλακισμένοι αποφασίζουν ενάντια στον αυνανισμό, πάνω στη βάση ότι θα απορροφήσει περισσότερη ψυχική ενέργεια απ’ ό,τι αξίζει, με δεδομένη την ανυπόφορη καταπίεση της ίδιας της φυλάκισης. Ενόψει των συμβάσεων σεμνοτυφίας της δεκαετίας του 1940, αυτή η παράγραφος είναι πιθανόν να κόπηκε από τον εκδότη, παρά από τη μεταφράστρια, αλλά είναι ατυχής. Η στιγμή είναι ψυχολογικά σημαντική και συμβαίνει μια νύχτα που ο κρατούμενος στο διπλανό κελί ανταλλάσσει μηνύματα με τον Ρουμπάσωφ και στριφογυρίζει, ενώ και ο ίδιος ο Ρουμπάσωφ δεν μπορεί να κοιμηθεί. Αρχίζει να φαντασιώνεται τις ηδυπαθείς καμπύλες της πρώην ερωμένης του Άρλοβα, και δεν μπορεί να ησυχάσει, μια αντιπαράθεση η σημασία της οποίας χάνεται στη μετάφραση, μαζί με τη λεπτομέρεια (που επίσης παραλείπεται) του σύρματος που εξέχει από το αχυρένιο στρώμα και κόβει τον Ρουμπάσωφ στην πλάτη. Αυτός περιγράφεται ως «καπνίζοντας το έβδομο ή όγδοο τσιγάρο στη σειρά» (αντί για «κάπνιζε σαν φουγάρο χωρίς σταματημό το έβδομο ή όγδοο τσιγάρο»). Ο Άρθουρ Καίσλερ το 1937. Φωτογραφία Φρεντ Στάιν, Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Γενικά το σύνολο αυτών των κακομεταφρασμάτων και παραλείψεων (από τις οποίες έδωσα μόνο μερικά παραδείγματα) κατακλύζει το κείμενο και προσλαμβάνουν πρόσθετο βάρος ενόψει της συζήτησης σχετικά με την «αλήθεια» του Το Μηδέν και το Άπειρο που άναψε στη δεκαετία του 1950 και κατά διαστήματα συνεχίστηκε έκτοτε. Μετά από τη μυστική εισήγηση του Χρουστσώφ το 1956, με την οποία ο σοβιετικός ηγέτης συγκλόνισε τον κόσμο αποκαλύπτοντας την έκταση των σωματικών βασανιστηρίων που χρησιμοποιήθηκαν από τον Στάλιν με σκοπό να αποσπάσει ομολογίες, μερικοί κριτικοί υποστήριξαν ότι αυτές οι νέες μαρτυρίες έρχονταν σε αντίθεση με αυτό που ήταν γνωστό ως «θεωρία του Ρουμπάσωφ» για τις ομολογίες, που υποστήριζε ότι ηγέτες σαν κι αυτόν είχαν αφοπλιστεί ιδεολογικά και πείθονταν να προσφέρουν «μια τελευταία υπηρεσία στο Κόμμα», γιατί αναγνώριζαν τη συμμετοχή τους στα εγκλήματα του κόμματος και δεν ήταν ανάγκη να βασανιστούν σωματικά[2]. Αυτοί οι κριτικοί έγραφαν εκ των υστέρων. Με την εξαίρεση των σοβιετικών βασανιστών και των αφεντικών τους, ούτε οι κριτικοί ούτε ο Καίσλερ, ούτε κανείς άλλος εκτός από τα δύστυχα (και επί το πλείστον νεκρά) θύματα γνώριζαν πολλές λεπτομέρειες από τις θηριωδίες του Στάλιν το 1938, και παρ’ όλο που ο Καίσλερ παρέμεινε προσκολλημένος στην άποψή του σχετικά με τα κίνητρα του Ρουμπάσωφ, δεν ήταν ανάγκη να είναι τόσο απολογητικός. Υπάρχουν επανειλημμένες αναφορές στο Μηδέν και το Άπειρο στους φίλους του Ρουμπάσωφ και νεότερους συγκρατούμενούς του που βασανίζονται. Εικόνες από σακατεμένους κρατούμενους που τους σέρνουν στους διαδρόμους και τους περνούν μπροστά από τον «Ιούδα» της πόρτας του κελιού του Ρουμπάσωφ αναφέρονται πάνω από μια φορά προς το τέλος του μυθιστορήματος, ενώ ο Ρουμπάσωφ δεν έχει αμφιβολία σχετικά με το τι τον περιμένει αν δεν συνεργαστεί. Ο ίδιος δεν υφίσταται βίαια και ακραία βασανιστήρια, αλλά το αποτέλεσμα των επανειλημμένων ανακρίσεών του εξομοιώνεται με σπάσιμο της αντίστασής του μέσω επίμονων σωματικών και ψυχολογικών πιέσεων. Προς το τέλος του μυθιστορήματος ο Γκλέτκιν δέχεται συγχαρητήρια από τη γραμματέα του για την επιτυχία του να κάνει τον Ρουμπάσωφ να σπάσει. Ο Γκλέτκιν δείχνει τη λάμπα. «Αυτή (…) μαζί με τη στέρηση του ύπνου και την τακτική της σωματικής φθοράς» το έκανε, λέει ψυχρά. Μέθοδοι σαν κι αυτές θα φαίνονταν πιο επικίνδυνες αν το σκληρό καθεστώς κράτησης του Ρουμπάσωφ και οι συστηματικές στερήσεις που υπέφερε μεταφέρονταν με περισσότερη ακρίβεια στη μετάφραση. Η «στέρηση ύπνου και η σωματική φθορά», που αναφέρθηκαν παραπάνω, αποδίδονται ως «έλλειψη ύπνου και φυσική εξάντληση»[3], μια απάλυνση που συμβαδίζει με τις «ακροαματικές διαδικασίες» και τους «δικαστές» που ήδη αναφέρθηκαν, και με το συνολικό αποτέλεσμα μιας ακούσια παραπλανητικής μετάφρασης που δεν είναι πιστή ούτε στη λογοτεχνική μαεστρία του Καίσλερ ούτε στη διεισδυτική ανάλυση των ισοπεδωτικών συνεπειών της κομμουνιστικής ψυχολογίας. Όταν Το Μηδέν και το Άπειρο κυκλοφόρησε το 1940, φώτισε πραγματικότητες ελάχιστα γνωστές (που κάποτε μάλιστα τις αρνιούνταν) στη Δύση: δίκες-σόου, ομολογίες, συνθήκες φυλάκισης, ολοκληρωτική ψυχολογία και καταπίεση του ανθρώπου. Όταν η Σοβιετική Ένωση έγινε σύμμαχος της Δύσης κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η επικαιρότητα του βιβλίου μειώθηκε, για να επαναβεβαιωθεί με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου. Εκτός αυτού, όταν ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, το Μηδέν και το Άπειρο δεν ξεθώριασε όπως πολλά βιβλία, κινηματογραφικά έργα και άλλα πολιτισμικά τεχνουργήματα του Ψυχρού Πολέμου. Όπως Η φάρμα των ζώων, το 1984 και μερικά άλλα μυθιστορήματα απ’ αυτή την εποχή, το Μηδέν και το Άπειρο διατήρησαν τη δύναμή τους, γιατί η ιστορία του Ρουμπάσωφ, όπως όλες οι καλές ιστορίες, υπερβαίνει τόπο και χρόνο. Το βιβλίο δεν διαθέτει αρκετή από τη συμβατική πλοκή, αλλά διαφωτίζει με δύναμη την ανθρώπινη κατάσταση, τις ηθικές επιλογές του ανθρώπου, τη γοητεία και τους κινδύνους του ιδεαλισμού, τα διαβρωτικά αποτελέσματα της πολιτικής διαφθοράς και τις ολέθριες συνέπειες του ψυχολογικού και του ιδεολογικού φανατισμού. Όλα αυτά γίνονται περισσότερο εντυπωσιακά με δεδομένα τα μειονεκτήματα της μετάφρασης, και αποτελεί έναν φόρο τιμής στο Μηδέν και το Άπειρο το ότι άσκησε τόσο ισχυρή επίδραση στους αναγνώστες παρ’ όλα αυτά τα ελαττώματα. Τώρα δεν έχουμε πια τη δικαιολογία ότι δεν διαθέταμε το πρωτότυπο κείμενο. Είναι όχι μόνο δυνατόν, αλλά κατά την άποψή μου επιτακτικό, κάποιος να αναλάβει μια νέα μετάφραση που θα επικοινωνήσει με περισσότερη ακρίβεια την καλλιτεχνική ποιότητα του βιβλίου, και θα προσφέρει μια πλουσιότερη και πιο εκλεπτυσμένη περιγραφή της πολυσύνθετης αφήγησης του Καίσλερ. Για τους αναγνώστες θα είναι σαν να βλέπουν μια καθαρισμένη ελαιογραφία για πρώτη φορά, αφού θα έχει αφαιρεθεί το παλιό ξεθωριασμένο βερνίκι. Τα αντικείμενα στον πίνακα θα ξαναπάρουν τις κανονικές τους αναλογίες, θα φανούν νέες λεπτομέρειες, οι πινελιές θα γίνουν πιο ευδιάκριτες και θα αξιολογηθούν ευκολότερα. Η δε εκ μέρους μας κατανόηση του μυθιστορήματος ως λογοτεχνίας, ανεξάρτητα από την εποχή και το θέμα, θα εξυψωθεί τα μάλα. Φυσικά μιλάω για τους Άγγλους, αλλά ας φανταστούμε απλώς τις προοπτικές που ανοίγονται αν ακολουθούσαν μεταφράσεις από το γερμανικό πρωτότυπο σε δυο ή τρεις δεκάδες άλλες γλώσσες. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση-επιμέλεια: Χ. Ε. Μαραβέλιας [1] Tsentr khraneniya Istoriko-dokumental’nykh cobranii (Κέντρο για τη Διαφύλαξη Συλλογών Ιστορικών Ντοκουμέντων). Και τα τέσσερα υπάρχοντα αντίγραφα των Μονομάχων στα γερμανικά κατασχέθηκαν από τη Γαλλική αστυνομία όταν συνέλαβε τον Καίσλερ το 1939. Τα αρχεία της Γαλλικής Αστυνομίας διαρπάχτηκαν αργότερα από τους ναζιστές και μεταφέρθηκαν στο αρχηγείο της Γκεστάπο στο Βερολίνο, και όταν ο Κόκκινος Στρατός κατέλαβε το Βερολίνο, τα αρχεία της Γκεστάπο στάλθηκαν στη Μόσχα. Τα τέσσερα αντίγραφα βρίσκονται τώρα στο Russki Gosudarstvennyi Voyennyi Arhiv (Ρωσικό Κρατικό Στρατιωτικό Αρχείο) στη Μόσχα. [2] Βλ. τη συνεργασία του K.A. Jelenski στο Scaling the Wall: Talking to Eastern Europe: The Best of Radio Free Europe, επιμ. George R. Urban (Wayne State University Press, 1964). [3] Βλ. το blog που αναρτήθηκε από τον Shane O’Mara, ειδικό στον εγκέφαλο στο Trinity College του Δουβλίνου, «Sleep Deprivation as the Torture of Choice in Koestler’s ‘Darkness at Noon’», 31 Οκτωβρίου 2013.

Έχει διαβάσει κανείς «Tο Μηδέν και το Άπειρο» του Καίσλερ;

Σύνδεση