Επιστρέφοντας στην κριτική

Νίκος Λάζαρης, Η αιχμή του δόρατος, Futura, Aθήνα 2014, σελ. 358 Ο επαρκής αναγνώστης που παρακολουθεί τα τελευταία χρόνια τα λογοτεχνικά μας πράγματα διαπιστώνει ότι η κριτική μας βρίσκεται σε κρίση: επαινείται το μέτριο, το ασήμαντο ή/και το κακό, και αγνοείται, ή ισοπεδώνεται με το επαινούμενο, το εξέχον και το άριστο (ως επί το πλείστον, βέβαια, γιατί οι εξαιρέσεις δεν λείπουν). Αν έπαιρνε κανείς τοις μετρητοίς τα κείμενα που μιλούν για τα νεοεκδιδόμενα έργα, ή που αναφέρονται στο έργο ζώντων συγγραφέων, θα πίστευε ότι στη λογοτεχνία μας, κυρίως στην ποίηση, συντελείται σήμερα μια κοσμογονία: σχεδόν όλα είναι σημαντικά, συναρπαστικά, ανατρεπτικά· ή, όταν δεν χαρακτηρίζονται ως τέτοια, περιγράφονται με τρόπο που να μην αφήνει αμφιβολία για το αξιόλογό τους. Μέτρια, ασήμαντα, ανάξια λόγου δεν φαίνεται να υπάρχουν. Οι κύριες αιτίες μιας κρίσης της λογοτεχνικής κριτικής είναι, βέβαια, δύο: η ανεπάρκεια του κριτικού και η σκοπιμότητα. Αυτά τα δύο δεν θα πρέπει να τα νοούμε εντελώς χωριστά, γιατί ενίοτε το πρώτο συναρτάται με το δεύτερο. Η επίδραση επί της λογοτεχνικής κριτικής μιας γενικότερης, κοινωνικής, κρίσης αξιών είναι αιτία δευτερεύουσα. Ο λογοτεχνικός κριτικός, όταν είναι επαρκής, διαγιγνώσκει τις αιτίες των κοινωνικών κρίσεων, δεν υφίσταται την επίδρασή τους. Ωστόσο βλέπουμε σήμερα κριτικούς ικανούς (όπως δείχνουν τα γενικότερα περί λογοτεχνίας κείμενά τους) να εγκωμιάζουν έργα για τα οποία θα περίμενε κανείς να διατυπώνουν επιφυλάξεις. Διακρίνει κανείς σε αυτές τις περιπτώσεις μιαν ασυμφωνία –που γίνεται αισθητή σε στιγμές εκφραστικής αμηχανίας– ανάμεσα στην πρόσληψη και στην υποδοχή ενός έργου από τον κριτικό, ανάμεσα σ’ εκείνο που ο κριτικός νιώθει για το έργο και σ’ εκείνο που γράφει: μια επιείκεια ή γενναιοδωρία που δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί παρά μόνο από το γεγονός ότι το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων του κριτικού, που είναι κυρίως πλέγμα σχέσεων με ομοτέχνους (τις οποίες δεν είναι ευχάριστο να δει κανείς να διαταράσσονται) τον εμποδίζει να φανεί όσο θα έπρεπε κριτικός. Υπάρχει ένα στοιχείο επαρχιωτισμού σε αυτό το φαινόμενο, σαν εκείνο που συναντάμε στις μικρές και κλειστές κοινωνίες της επαρχίας, και στις κριτικές που γράφουν ο ένας για τον άλλο οι εκεί λόγιοι στις τοπικές εφημερίδες, κριτικές που θα κατατάσσαμε επιεικώς στο είδος της ιμπρεσσιονιστικής κριτικής. Υπάρχει και ένα δεύτερο είδος κριτικού επαρχιωτισμού, που το συναντάμε κυρίως στην πανεπιστημιακή κριτική μας και που αιτία του είναι, εκτός από τις παραπάνω, ο φόβος του επαρχιωτισμού: η επιθυμία υπέρβασης του αισθήματος της λογοτεχνικής περιφέρειας, που οδηγεί στην άκριτη προσπάθεια συμπόρευσης με τους κριτικούς τρόπους των λογοτεχνικών κέντρων. Ο ιμπρεσσιονισμός αυτός βρίσκεται σήμερα στον τόπο μας σε έξαρση, καθώς αντανακλά με αμείωτη ένταση τις σχετικά πρόσφατες θεωριακές ομφαλοσκοπήσεις των κέντρων, που εμφανίστηκαν ως αντιδράσεις στην υποτιθέμενη χρεοκοπία της νεωτερικής αντίληψης του κόσμου – αντιδράσεις που οδήγησαν σε έναν άκρατο κριτικό σχετικισμό, ο οποίος καλλιεργεί αυτό που θα μπορούσαμε οξυμώρως να περιγράψουμε ως «επιστημονική» όψη του κριτικού ιμπρεσσιονισμού. Αναφερόμενος σε έργα όχι μόνο του παρόντος αλλά και του παρελθόντος, ο ιμπρεσσιονισμός αυτός, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί θεωριακός, δεν απορρέει από τα αισθήματα που γεννά στον κριτικό το κρινόμενο έργο αλλά από τον θαυμασμό του κριτικού προς το θεωριακό σχήμα –προς το εργαλείο– με το οποίο «προσεγγίζει» το έργο.[1] Στην πραγματικότητα εκείνο το οποίο προσεγγίζει περισσότερο ο κριτικός είναι το θεωρητικό του σχήμα, τα αισθήματά του για το οποίο τον κάνουν να βλέπει στο έργο περισσότερο τα στοιχεία που θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν τη θεωρία του, και λιγότερο εκείνα που συνθέτουν τη φυσιογνωμία του έργου, για το οποίο μόνο καλά λόγια έχει να πει. Το μέγεθος της σημερινής σύγχυσης των κριτικών αξιών είναι εν πολλοίς αποτέλεσμα τεσσάρων σχετικά πρόσφατων φαινομένων. Το πρώτο αναπτύσσεται στον χώρο του διαδικτύου, ο οποίος προσφέρεται αφειδώς για άμεση και απεριόριστη διατύπωση κρίσεων σε κάθε βουλόμενο –ανεξαρτήτως γνώσεων και κριτικής επάρκειας– που πιστεύει ότι έχει κάτι αξιόλογο να ανακοινώσει. Το δεύτερο απορρέει από την, χάρη στις δυνατότητες της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, μεγάλη ευκολία παραγωγής εντύπων, εν οις και λογοτεχνικών περιοδικών, με τη συνακόλουθη ευρεία διάθεση κριτικού χώρου, ο οποίος κατά μικρό μόνο μέρος μπορεί να καλυφθεί από κείμενα ικανών κριτικών. Το τρίτο είναι η εμφάνιση, τις τελευταίες δεκαετίες, του θεσμού –πλέον– της «ζωντανής» παρουσίασης βιβλίων σε πάσης φύσεως αίθουσες και χώρους. Θα πρέπει να σταθούμε για λίγο στη λειτουργία αυτού του «θεσμού» (λειτουργία που πολλοί πιστεύουν ότι είναι θετική για την υπόθεση της λογοτεχνίας), γιατί αποτελεί, πιστεύω, έναν από τους δραστικότερους σήμερα παράγοντες της σύγχυσης των αξιολογικών διακρίσεων. Καταρχήν θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι παρουσιάσεις αυτές, με τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται (από τον εκδοτικό οίκο, με τη συνεργασία του συγγραφέα, ή και αντιστρόφως) και με την εμφανή διαφημιστική τους πρόθεση, αποτελούν ένα είδος εκ προοιμίου θετικής κριτικής, αφού καλούνται να μιλήσουν σε αυτές άνθρωποι που διάκεινται ευνοϊκά για το παρουσιαζόμενο βιβλίο, κυρίως φίλοι του συγγραφέα. Έπειτα, είναι ο υπέρογκος αριθμός των παρουσιάσεων. Δεν υπάρχει συγγραφέας που να μην επιθυμεί –ή και να μην επιδιώκει– την παρουσίαση ενός νέου βιβλίου του, και είναι λίγοι αυτοί που βλέπουν την επιθυμία τους να μην εκπληρώνεται. Αν σκεφτούμε ότι τα παρουσιαζόμενα κάθε εβδομάδα βιβλία είναι δεκάδες· ότι στις περισσότερες παρουσιάσεις συμμετέχουν τουλάχιστον τρεις ομιλητές· ότι δεν είναι λίγα τα βιβλία –στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη– που παρουσιάζονται περισσότερες από μία φορές (κάποτε και τρεις ή τέσσερις, με όχι πάντα τους ίδιους ομιλητές)· ότι αρκετές παρουσιάσεις της Αθήνας μεταφέρονται και σε επαρχιακές πόλεις (και αντιστρόφως), μπορούμε να φανταστούμε την πλημμυρίδα των παραγόμενων κειμένων, από τα οποία ελάχιστα μόνο δεν δημοσιεύονται στους ευρέως διαθέσιμους χώρους που ανέφερα. Δεν θέλω, βέβαια, να πω ότι ανάμεσα στα κείμενα αυτά δεν υπάρχουν σημαντικές ή αξιόλογες κριτικές εκτιμήσεις. Όμως οι εκτιμήσεις αυτές είναι λίγες και δεν είναι εύκολο να διακριθούν μέσα στο πλήθος των φιλικά διακείμενων, που αποφεύγουν παρατηρήσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν μη ευνοϊκές. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και το επακόλουθο της άκριτης, τις τελευταίες δεκαετίες, εμπορευματοποίησης του μυθιστορηματικού λόγου, με την εξάλειψη –στις σελίδες βιβλίου των εφημερίδων κυρίως– των ορίων ανάμεσα στη βιβλιοπαρουσίαση και τη βιβλιοκρισία, θα έχουμε, πιστεύω, μιαν εναργή εικόνα του σημερινού κριτικού μας τοπίου. Τις παραπάνω σκέψεις προκάλεσε η ανάγνωση του βιβλίου Η αιχμή του δόρατος (2014), στο οποίο ο Νίκος Λάζαρης συγκεντρώνει τις κριτικές που δημοσίευσε, κατά τη διάρκεια είκοσι πέντε χρόνων (1987-2011) για νεοεμφανιζόμενα ποιητικά βιβλία, στα περιοδικά Γράμματα και Τέχνες (1987, μία κριτική), Πλανόδιον (1988-1994· 12 κριτικές, και μία το 2005) και Νέα Εστία (2002-2011, 37 κριτικές). Ο τόμος, ακριβέστερα, περιέχει έναν Πρόλογο, 48 κριτικά κείμενα για βιβλία 47 ποιητών, μια διμερή κριτική για μιαν Ανθολογία ελληνικής ποίησης, και μια συνέντευξη, κατά την οποία ο Λάζαρης εκθέτει τις απόψεις του για την έννοια και τη λειτουργία της λογοτεχνικής κριτικής (ο Λάζαρης, στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, δημοσίευσε και κείμενα δοκιμιακής φύσεως, που δεν περιέλαβε στο βιβλίο). Η κατάταξη των κειμένων δεν είναι κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους αλλά γενεαλογική – από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς ώς εκείνους που εμφανίστηκαν την πρώτη δεκαετία του 2000. Οι κριτικές για ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς είναι οι λιγότερες. Λίγες είναι για ποιητές της δεύτερης, ενώ πολυαριθμότερες, σχεδόν ισομερώς, είναι εκείνες για ποιητές της γενιάς του ’70 και για νεότερους. Τα κριτικά κείμενα του Λάζαρη έγιναν ενθουσιωδώς δεκτά απ’ όλους όσους έγραψαν γι’ αυτά. Είχε προηγηθεί, αρκετά πριν συγκεντρωθούν σε βιβλίο, η μελέτη της Αθηνάς Βογιατζόγλου «Ο Νίκος Λάζαρης ως ποιητής και κριτικός»,[2] ενώ μετά την έκδοση του βιβλίου δημοσιεύτηκαν οκτώ κριτικές σε περιοδικά (τέσσερις από τις οποίες στο αφιέρωμα «Η κριτική σήμερα: Νίκος Λάζαρης» της Νέας Ευθύνης).[3] Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις σελίδες βιβλίων των εφημερίδων δεν γράφτηκαν γι’ αυτό κριτικές – πλην μιας, επιδοκιμαστικής, του Αλέξη Ζήρα.[4] Ο τίτλος «Αντιρρητική κριτική» της εξαίρετης κριτικής του Αλέξη Ζήρα για την Αιχμή του δόρατος θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανακριβή εντύπωση για το είδος της κριτικής που περιέχει το βιβλίο (ο Ζήρας προφανώς εννοεί ότι ο Λάζαρης φαίνεται αντιρρητικός, γιατί η αντιρρητική κριτική σήμερα τείνει να εκλείψει). Διότι η κριτική του Λάζαρη δεν είναι αντιρρητική (οι αντιρρήσεις της δεν είναι περισσότερες από τις θετικές της κρίσεις). Είναι κριτική όπως θα έπρεπε να είναι η κριτική – δηλαδή όχι μόνο να επαινεί αλλά και να διατυπώνει επιφυλάξεις, αφού το έργο της κριτικής είναι η αξιολόγηση, η οποία δεν νοείται μόνο ως θετική αλλά περιέχει μια κλίμακα εκτιμήσεων, λιγότερο ή περισσότερο υποκειμενικών, που φτάνουν ώς την επίκριση (άλλωστε και η κριτική υπόκειται σε κρίση). Βέβαια, ο τίτλος του βιβλίου δεν είναι σαφής. Οι λέξεις που τον συνθέτουν δείχνουν επιθετικότητα. Η αιχμή δηλώνει περισσότερο επίκριση, και δεν είναι ξεκάθαρο προς ποιον είναι στραμμένο το δόρυ. Καθώς, για τον λόγο που εξήγησα, δεν πιστεύω ότι ο χαρακτήρας της Αιχμής του δόρατος είναι γενικά αντιρρητικός ως προς τα βιβλία τα οποία ο Λάζαρης κρίνει, τείνω να πιστέψω ότι το δόρυ είναι έμμεσα στραμμένο προς την ίδια τη σημερινή εγχώρια κριτική, την οποία ο Λάζαρης χαρακτηρίζει «συμβατική»,[5] προφανώς γιατί δεν είναι αντιρρητική όσο θα έπρεπε. Παρένθεση: Το παρόν κείμενο γράφεται από έναν άνθρωπο που δεν πιστεύει στην ευρέως υποστηριζόμενη άποψη ότι η καλύτερη κριτική είναι πάντοτε εκείνη που γράφεται από ανθρώπους που αισθάνονται συμπάθεια προς το έργο το οποίο κρίνουν – άποψη που, επί της ουσίας, υπονομεύει την έννοια της κριτικής. Η ιστορία της λογοτεχνικής κριτικής δείχνει ότι μερικά από τα σημαντικότερα κριτικά κείμενα γράφτηκαν από επικριτική ή αντιρρητική διάθεση. Ότι η λογοτεχνική κριτική μας σήμερα δεν είναι όσο θα έπρεπε κριτική δεν αποτελεί προσωπική γνώμη. Αποτελεί σταθερό θέμα προφορικών συζητήσεων μεταξύ των συγγραφέων, από τις οποίες ωστόσο ελάχιστα περνούν στον γραπτό λόγο. Η εμφάνιση των κριτικών κειμένων του Λάζαρη, ο οποίος ώς το τέλος της δεκαετίας του 1980 ήταν γνωστός μόνο ως ένας εκτιμώμενος ποιητής της γενιάς του ’70, προκάλεσε αίσθηση, γιατί ήταν ο μόνος συστηματικός κριτικός της ποίησης που διατύπωνε την άποψή του για τα νέα ποιητικά βιβλία όπως τη σκεφτόταν – με τις όποιες αντιρρητικές παρατηρήσεις του γι’ αυτά, χωρίς στρογγυλέματα, περίτεχνες εκφράσεις ή υπεκφυγές (το μόνο ανάλογο στην περιοχή της πεζογραφίας είναι η περιθωριοποιημένη σήμερα Μάρη Θεοδοσοπούλου). Η απόφαση αυτή του Λάζαρη απαιτούσε ιδιαίτερη τόλμη, καθώς η ποιητική του ιδιότητα σε συνδυασμό με τα φίλαυτα αισθήματα των ομοτέχνων του συνεπάγονταν τη διατάραξη όχι μόνο των φιλικών αλλά και των καλλιτεχνικών σχέσεών του με όσους από αυτούς έκριναν ότι η εκτίμησή του για το ποιητικό τους έργο τους αδικούσε (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκείνο που κυρίως οι λογοτέχνες επιζητούν δεν είναι ο έπαινος του δήμου αλλά των ομοτέχνων). Ο Λάζαρης μπορεί να απέκτησε θαυμαστές κυρίως μεταξύ των αναγνωστών της λογοτεχνίας, όμως αυτό δεν πιστεύω ότι θα μπορούσε να αντισταθμίσει την ψυχρότητα που θα πρέπει να αισθάνθηκε από την πλευρά των ποιητών. Ας σημειωθεί ότι η παρρησία του φαίνεται να τέμνεται και με μια ποιητική αυταπάρνηση, αν σκεφτούμε και το γεγονός ότι η κριτική του ενασχόληση φαίνεται να απορρόφησε ένα μέρος από την ποιητική του δραστηριότητα: ώς τη στιγμή που άρχισε να γράφει κριτική –μέσα σε δεκατρία χρόνια– είχε δημοσιεύσει τέσσερις ποιητικές συλλογές, ενώ έκτοτε –σε μια περίοδο δεκαεννέα ετών– η ποιητική παραγωγή του περιορίστηκε σε ένα μόνο βιβλίο. Στην εντύπωση ότι η κριτική του είναι αντιρρητική συντέλεσε και ο ίδιος ο Λάζαρης: αφενός θέτοντας σε εφαρμογή την άποψή του ότι «η κριτική πράξη πρέπει να ταράζει τα λιμνάζοντα λογοτεχνικά ύδατα, […] να προκαλεί έντονες δημόσιες συζητήσεις, αντιπαραθέσεις, αμφισβητήσεις» και, αφετέρου, με την προσπάθειά του να διατυπώνει τις κριτικές εκτιμήσεις του με «όσο γίνεται μεγαλύτερη σαφήνεια, ώστε να μη δημιουργηθεί κάποια παρανόηση στον αναγνώστη».[6] Καθώς ο Λάζαρης δεν θολώνει τα νερά για να φαίνονται βαθιά ή για να αμβλύνει τη διατύπωση των όποιων επιφυλάξεών του για ένα βιβλίο, δίνει συχνά την αίσθηση μιας κριτικής τραχύτητας στους αναγνώστες των κριτικών κειμένων του, που δεν είναι σήμερα συνηθισμένοι στην απερίφραστη έκφραση γνώμης. Ο Ζήρας σωστά παρατηρεί ότι «ένα από τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της ποίησης του Λάζαρη, η ηθική του διάσταση, η θέσει αυστηρότητά της, η οργίλη, πονεμένη και πληγωμένη διάθεσή της για τα σύγχρονα φαινόμενα έκπτωσης από την ουσιαστική ζωή, περνάει ως κρίσιμη στάση και στον σχολιαστικό του λόγο».[7] Ένα στοιχείο διδακτισμού, που γίνεται κάποτε αισθητό περισσότερο απ’ όσο θα έπρεπε στις κριτικές του, φαίνεται να έχει τις καταβολές του στην ίδια διάθεση. Ως αντίβαρό του λειτουργεί, ώς έναν βαθμό, το γεγονός ότι η κριτική του, κριτική ενός ποιητή, είναι φυσικό να έχει διαμορφώσει τις αισθητικές της αρχές κυρίως μέσα από τη μαθητεία του σε ποιητές-κριτικούς και μέσα από την εμπειρία της δικής του ποιητικής πράξης. Ο Λάζαρης άλλωστε δηλώνει ότι γι’ αυτόν «ο δρόμος της κριτικής περνάει πρώτα απ’ όλα μέσα από τον δρόμο της ποίησης», και ότι αν περνάει και μέσα από τη θεωρία αυτή δεν είναι τόσο η θεωρία των θεωρητικών της λογοτεχνίας όσο εκείνη των ποιητών-κριτικών –λ.χ. του Βαλερύ, του Έλιοτ, του Μπόρχες, του Σεφέρη– που γνωρίζουν εκ των έσω την ποιητική τέχνη.[8] Αρκετές από τις έντονες αντιρρήσεις του για συγκεκριμένες συλλογές (ή ποιήματα) ομοτέχνων της γενιάς του, τους οποίους ο Λάζαρης, στην ίδια κριτική, εγκωμιάζει θερμά για τη γενική ποιητική παρουσία τους, δεν φαίνονται να υπαγορεύονται από ποιητική αντιπαλότητα, όπως θα μπορούσαν να σκεφτούν εκ πρώτης όψεως κάποιοι. Αισθάνεται κανείς ότι έχουν προκληθεί από μιαν απογοήτευση του Λάζαρη, γιατί κρίνει ότι τα ποιήματα (ή το ποίημα) της συλλογής υπολείπονται εμφανώς σε σύγκριση με την ποιότητα των προηγούμενων βιβλίων του ποιητή. Λ.χ. η κριτική του για το ενδέκατο βιβλίο του Αργύρη Χιόνη (Στο υπόγειο, 2004), η οποία προκάλεσε την ειρωνικά οργίλη αντίδραση του συγγραφέα του,[9] κάθε άλλο παρά αντιρρητική για τη σύνολη ποίηση του Χιόνη θα μπορούσε να θεωρηθεί. Το εισαγωγικό μέρος της είναι εγκωμιαστικό για την έως τότε ποιητική παραγωγή του (ο Χιόνης είναι «αυθεντικός ποιητής», «δόκιμος μεταφραστής λογοτεχνικών έργων», με «το ποιητικό έργο του προσελκύει το ενδιαφέρον του έμπειρου αναγνώστη για τη σαφήνεια και την οικονομία της έκφρασης, τον πλούτο των ευρηματικών του συλλήψεων και τη ζωτική ορμή που το διαπερνά» κ.ά.). Σε ό,τι αφορά τη νέα του συλλογή, αυτή περιέχει αρκετά «αξιοπρόσεκτα» και «αξιομνημόνευτα ποιήματα», «με γλώσσα διαυγή, περιεκτική», «συχνά με απροσδόκητο τέλος αιφνιδιάζοντας τον αναγνώστη» ή «αποκαλύπτοντάς μας ένα δεύτερο νόημα πιο φρέσκο και πιο λειτουργικό ποιητικά».[10] Όμως έχει και «αρκετά ψεγάδια». Είναι, πιστεύω, η έκταση που δίνει ο Λάζαρης στην περιγραφή των αδύνατων σημείων της συλλογής (δύο σελίδες από τις οκτώ του κειμένου του)[11] και η αμεσότητα της περιγραφής, εκείνο που έκανε την αντίδραση του Χιόνη να «μείνει στην επιφάνεια του ψόγου και να μην πάει πιο κάτω» (παραφράζω μια καίρια επί του θέματος παρατήρηση του Ζήρα).[12] Άλλωστε παρατηρήσεις αρνητικές δεν διατυπώνει ο Λάζαρης μόνο για βιβλία ποιητών της γενιάς του. Λ.χ. κανείς στις ιδιωτικές συζητήσεις για την ποίηση του Σαχτούρη δεν διαφωνεί με την άποψη ότι η ποιότητα των τελευταίων συλλογών του είναι πολύ κατώτερη από εκείνη των προηγούμενων βιβλίων του. Ωστόσο, απ’ όσο γνωρίζω, η άποψη αυτή –και μάλιστα για μία μόνο συλλογή (Καταβύθιση, 1990)– έχει διατυπωθεί δημοσίως μόνο από τον Λάζαρη, ο οποίος στην κριτική του γι’ αυτήν μιλάει με μεγάλο θαυμασμό για την ποίηση του Σαχτούρη.[13] Το ίδιο και για την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Η οποία για τον Λάζαρη είναι «μια αυθεντική ερωτική ποιήτρια […] που έχει κατορθώσει να δημιουργήσει ένα έργο που συνδυάζει στις καλύτερες στιγμές του τη λυρική τόλμη με την εικονοκλαστική δύναμη, την οξυδερκή παρατήρηση με την εσωτερική ένταση, την πείνα του σώματος με τη δίψα του πνεύματος». Ωστόσο το έργο αυτό, συνεχίζει ο Λάζαρης, παρουσιάζει «μιαν ανισότητα», αποτέλεσμα «δύο βασικών ελαττωμάτων που χαρακτηρίζουν συνολικά την ποίησή της: της αδυναμίας να δώσει μιαν εντελή μορφή στα ποιήματά της» και «μιας ορισμένου είδους ασάφειας που οφείλεται στους πολλαπλούς περισπασμούς του βλέμματός της».[14] Ως προς την κριτική του για βιβλία νέων ή πρωτοεμφανιζόμενων ποιητών, στην προσπάθειά του «να μαντέψει το συντακτικό μιας νέας ευαισθησίας»,[15] όπου αυτό εμφανίζεται, ο Λάζαρης γίνεται προσηνέστερος, ενθαρρυντικός, κάποτε και ενθουσιαστικός. Όπως είπα, η κριτική του Λάζαρη είναι λιγότερο αντιρρητική απ’ όσο φαίνεται. Ωστόσο λίγες είναι οι κριτικές όπου στα έργα που κρίνει ο Λάζαρης δεν βρίσκει κανένα ψεγάδι· και μία μόνο που είναι πλήρως κατεδαφιστική: η κριτική για τα ποιήματα του Γιώργου Βέλτσου. Η αντιρρητικότητα του Λάζαρη, που φτάνει στο αποκορύφωμά της με αυτό το κείμενο, οξύνεται όταν κρίνει ότι η δημόσια προβολή ενός συγγραφέα είναι, χάρη στις κοινωνικές διασυνδέσεις του με τους ιθύνοντες των μέσων μαζικής επικοινωνίας και με τους γαλαντόμους του κοσμικού πνευματικού περίγυρου, υπέρογκα υπέρμετρη σε σύγκριση με την ποιότητα των κειμένων του. Στις περιπτώσεις αυτές των «ακραίων πολιτισμικών φαινομένων», όπως σωστά τα χαρακτηρίζει ο Λάζαρης,[16] η κριτική του προχωρεί προς ένα είδος πολιτισμικής κριτικής: εύστοχα στην περίπτωση που ανέφερα, όπως αποδεικνύεται, άλλωστε, και από την απάντηση του θιγομένου (προέδρου της επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας εκείνη την εποχή: 2002), που απειλούσε με ποινική δίωξη τον κριτικό και τον διευθυντή του περιοδικού, στο οποίο δημοσιεύτηκε η κριτική, με το επιχείρημα ότι άλλοι αξιολόγησαν θετικά τα ποιήματά του (!). Όμως ως προς τις υπόλοιπες ανάλογες αναφορές του (λ.χ. στην Κική Δημουλά) η οπτική της πολιτισμικής κριτικής παραμέτρου ήταν άστοχη. Οι όποιες παρατηρήσεις του σε αυτές τις αναφορές έπρεπε να παρέμεναν εντός του πεδίου της λογοτεχνικής κριτικής. Το βιβλίο του Λάζαρη αποτελεί σημαντική παρέμβαση στον χώρο της σύγχρονης λογοτεχνικής κριτικής μας, όχι μόνο για τη θαρραλέα απόφαση του συγγραφέα του να εκθέσει αδέκαστα τις εκτιμήσεις του για τα υπό κρίσιν έργα. Τα κείμενα που το συνθέτουν δείχνουν έναν κριτικό με συγκροτημένη γνώση των προβλημάτων της ποιητικής τέχνης, αποκτημένη από την ευδόκιμη άσκησή της αλλά και από τη γόνιμη εντρύφησή του σε θεωρητικά θέματα ποιητικής. Οι κριτικές του περιέχουν οξυδερκείς παρατηρήσεις και επισημάνσεις, συχνά ενισχυόμενες από τη διασύνδεσή τους με ευρύτερα αισθητικά συμφραζόμενα, και διατυπούμενες με γλώσσα αψιμυθίωτη και διαυγή. Ωστόσο δεν θα μπορούσε να συμφωνήσει κανείς με όλες τις εκτιμήσεις του βιβλίου, ούτε με τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται ορισμένες από αυτές. Πιστεύω ότι η σαφήνειά τους δεν θα είχε τίποτε να χάσει, αν η αρνητικότητά τους εκφερόταν με μορφή περισσότερο κομψή. Θα μπορούσε η Αιχμή του δόρατος να κεντρίσει την κριτική μας ώστε να γίνει κριτικότερη; Το μέλλον θα δείξει. Όσο για το παρόν, αξιοσημείωτο είναι ότι ένα χρόνο μετά την έκδοση του βιβλίου δεν έχει εμφανιστεί εναντίον του καμία αντιρρητική κριτική. [1] Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Θεωριακός ιμπρεσσιονισμός», Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα, Πρακτικά Συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου, Επιμέλεια Αγγέλα Καστρινάκη, Αλέξης Πολίτης, Δημήτρης Τζιόβας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - Μουσείο Μπενάκη, Ηράκλειο 2012, σ. 529-545. [2] Νέα Εστία, τχ. 1834, Ιούνιος 2010. [3] Νέα Ευθύνη, τχ. 27, Ιαν. - Φεβρ. 2015. [4] Αλέξης Ζήρας, «Αντιρρητική κριτική», Η Αυγή, 27 Ιουλίου 2014. [5] Η αιχμή του δόρατος, Futura, Αθήνα 2014, σ. 28. [6] Νίκος Λάζαρης, «“Η κριτική μπορεί να είναι τέχνη”» (συνέντευξη), Νέα Ευθύνη, ό.π., σ. 62 και 60. [7] Αλέξης Ζήρας, ό.π. [8] Η αιχμή του δόρατος, ό.π., σ. 10. [9] Βλ. Αργύρης Χιόνης, Όντα και μη όντα, Γαβριηλίδη, Αθήνα 2006, σ. 8, 13 και 109. [10] Η αιχμή του δόρατος, ό.π., σ. 143-150. [11] Στο ίδιο, σ. 151-152. [12] Αλέξης Ζήρας, ό.π. [13] Η αιχμή του δόρατος, ό.π., σ. 27-30. [14] Στο ίδιο, σ. 70-75. [15] Στο ίδιο, σ. 254: φράση του Κώστα Παπαγεωργίου, την οποία χρησιμοποιεί ο Λάζαρης. [16] Στο ίδιο, σ. 153.

Επιστρέφοντας στην κριτική

Σύνδεση