Επεμβάσεις του Ροΐδη στις εκδόσεις της «Πάπισσας Ιωάννας»

Κατά τη διάρκεια της ζωής του Ροΐδη σημειώθηκαν πολλές εκδόσεις της Πάπισσας Ιωάννας (Π.Ι.), αρκετές από τις οποίες είχε επιθεωρήσει και διορθώσει ο ίδιος. Την πρώτη έκδοση του 1866 (σε δίτομη και μονότομη μορφή) ακολούθησε μια κλεψίτυπη έκδοση στο Βουκουρέστι (β΄, 1876), αναθεωρημένες από τον συγγραφέα εκδόσεις (γ΄ το 1879, δ΄ το 1882 και ε΄ το 1888), ανατυπώσεις σε αθηναϊκές εφημερίδες (1877 και 1888), και, τέλος, η έκτη έκδοση (στ΄ το 1902). Όλες τούτες οι εκδόσεις εξαντλούνταν πολύ γρήγορα. Το 1917 ο Σίμος Μενάρδος σημειώνει ότι «Όχι μόνον η πρώτη δίτομος έκδοσις εξηντλήθη αμέσως, ώστε και σήμερον δεν έχει αντίτυπον ουδ’ η Εθνική Βιβλιοθήκη και κάποιος μου υπεσχέθη αλλά δεν μου απέστειλεν ακόμη την μισήν. Αλλά και όλαι αι μετ’ αυτήν εκδόσεις είναι δυσεύρετοι.»[1] Παρομοίως, ο Άριστος Καμπάνης αναφέρει ότι «η εκδοτική επιτυχία της Παπίσσης υπήρξε μεγάλη. Η πρώτη δίτομος έκδοσίς της, και η δευτέρα, και η τρίτη, και η τετάρτη και η πέμπτη, εκδόσεις κλεψίτυποι, εξηντλήθησαν»[2]. Αυτές οι εκδόσεις έχουν συχνά σημαντικές διαφορές. Από τη λεπτομερή αντιβολή[3] των αλλεπάλληλων εκδόσεων προκύπτει πως ο Ροΐδης τροποποίησε το προοίμιο (Τοις Εντευξομένοις) στη γ΄ και ε΄ έκδοση, την Εισαγωγή στην ε΄ έκδοση, το Μέρος Α΄ σε μια έκδοση σε εφημερίδα το 1877 και στη δ΄ έκδοση, και τα υπόλοιπα μέρη της Π.Ι. στις γ΄, δ΄ και ε΄ εκδόσεις. (1) Η πρώτη έκδοση (1866) Η πρώτη έκδοση (Αθήνα 1866) έγινε σε δύο διαφορετικές μορφές. Μια έκδοση δίτομη (με το Εντευξομένοις, την Εισαγωγή και τα μέρη Α΄ και Β΄ στον πρώτο τόμο, και τα μέρη Γ΄ και Δ΄ μαζί με τις Σημειώσεις και τα Διορθωτέα στον δεύτερο τόμο), και μια έκδοση όπου όλα υπάρχουν σ’ έναν τόμο. Στο τέλος του Εντευξομένοις υπάρχει η μνεία «Έγραφον εν Αθήναις τη α΄ Ιανουαρίου 1866». Η έκδοση αυτή πρέπει να ήταν αρχικά μονότομη, αφού στις 28 Φεβρουαρίου 1866 η εφημερίδα Αυγή γράφει πως «εξήλθε των πιεστηρίων Ιω. Κασσανδρέως και Σας το σύγγραμμα του κ. Εμ. Δ. Ροΐδου η Πάπισσα Ιωάννα και πωλείται παρά τοις βιβλιοπώλαις Βίλμπεργ, Νάκη και εις το γραφείον της Αυγής αντί δρ. 6»[4], χωρίς να κάνει καμιά νύξη για ύπαρξη περισσοτέρων του ενός τόμων, ούτε για την τιμή εκάστου τόμου. Η τυπογραφική εντέλεια του έργου ήταν εξαίρετη, αφού ο συγγραφέας «τα μάλα φιλόκαλος εν πάσι δεικνύμενος μετέφερεν επίτηδες εξ Ευρώπης καλόν χάρτην και μελάνην βαθυτέραν»[5]. Το ότι η πρώτη εκτύπωση ήταν μονότομη φαίνεται και από το ότι μονότομο ήταν το αντίτυπο που είχε στείλει ο Ροΐδης με ιδιόχειρη αφιέρωση στον κ. Koeppen, έχοντας διορθώσει προσεκτικά σ’ αυτό με μολύβι πολλά παροράματα, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που εμφανίζονται ως διορθωτέα στο τέλος του βιβλίου[6]. Αυτό το αντίτυπο, που βρίσκεται τώρα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, θα πρέπει να ήταν ένα από τα αντίτυπα που κρατάει κάθε συγγραφέας από την πρώτη εκτύπωση του έργου του για να τα δώσει σε εκλεκτούς φίλους. Εξάλλου, μονότομο είναι και το αντίτυπο της πρώτης έκδοσης που υπάρχει στην Ακαδημία, στην προσωπική βιβλιοθήκη του Ροΐδη, και το οποίο λογικά θα πρέπει να είναι και αυτό από εκείνα τα αντίτυπα της αρχικής εκτύπωσης που κράτησε ο συγγραφέας για τον εαυτό του, ή για να τα διαθέσει τιμής ένεκεν σε φίλους. Το «Προοίμιον του εκδότου» στην τρίτη έκδοση (1879) μας πληροφορεί πως ήδη λίγες μόνο μέρες μετά την πρώτη δημοσίευσή της η Π.Ι. ήταν δυσεύρετη[7]. Συνεπώς ο Ροΐδης πρέπει να έκανε δεύτερη εκτύπωση μέσα στον Μάρτιο 1866, πριν την κοινοποίηση της αφοριστικής εγκυκλίου την 4η Απριλίου 1866. Σε αυτήν τη δεύτερη εκτύπωση είναι πολύ πιθανό αρκετά αντίτυπα να ήταν δίτομα. Πράγματι, αφού η μεγάλη ζήτηση ήταν απρόσμενη, ο Ροΐδης πρέπει να μην είχε πια αρκετό πολυτελές άσπρο χαρτί, οπότε αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει στη δεύτερη εκτύπωση και χαρτί χοντρό και κατώτερης ποιότητας. Όμως τότε το πάχος του βιβλίου θα γινόταν υπερβολικά μεγάλο για έναν χαρτόδετο τόμο, όπως φαίνεται και από το πάχος 2,5 εκ. του χαρτόδετου δεύτερου τόμου της δίτομης έκδοσης τον οποίο κατέχει ο γράφων, τη στιγμή που το μονότομο αντίτυπο της Γενναδείου έχει πάχος 1,9 εκ.. Έτσι αναγκαστικά τα αντίτυπα με πιο χοντρό χαρτί βγήκαν δίτομα. Ο Ροΐδης έλεγξε με προσοχή τα παροράματα της Εισαγωγής και των τεσσάρων Μερών της αφήγησης στο αντίτυπο του Koeppen, δεν έλεγξε όμως σχεδόν καθόλου το Εντευξομένοις και τις Σημειώσεις. (2) Η δεύτερη έκδοση (1876) Η κλεψίτυπη έκδοση του 1876 δηλώνει πως έγινε στο Βουκουρέστι. Δεν περιλαμβάνει τις Σημειώσεις. Σύμφωνα με το προοίμιο του εκδότου της τρίτης έκδοσης (1879), «συνέβαινεν ότι το έργον πολλώ πλείονες εγνώριζον εξ ακοής ή εξ αναγνώσεως, μέχρις ου τυποκλόπος τις δήθεν εν Βουκουρεστίω ανέλαβε να καταστήση αυτό κοινότερον δι’ αθλίας παραχαράξεως αριθμούσης πλείονα σφάλματα ή γραμμάς. Το δε χείριστον ήτο ότι ο κύριος ούτος έκρινε καλόν να ψαλλιδίση ευθηνείας χάριν το βιβλίον αποκόπτων τας δικαιούσας τους ισχυρισμούς του κειμένου ιστορικάς σημειώσεις, αίτινες ήσαν κατά την κρίσιν του όλως περιτταί. Η όρεξις όμως του κοινού ήτο αρκούσα ώστε και τοιαύτην ούσαν να εξαντλήση την λαθραίαν έκδοσιν εντός ολίγου».[8] Ο Ροΐδης, σε επιστολή του προς τον Κ. Τριανταφύλλη, στις 15 Μαΐου 1871, έγραφε ότι ετοίμαζε «δευτέραν έκδοσιν του βιβλίου, ήτις όμως θέλει βραδύνει πολύ ένεκα οικιακών μου λόγων. Εν τη δευτέρα ταύτη εκδόσει, αν ίδη ποτέ το φως, θέλουσι γείνει πλείσται όσαι διορθώσεις και προσθαφαιρέσεις εις ας ωδηγήθην και ένεκα βαθυτέρας μελέτης και ένεκα παρατηρήσεων πεφωτισμένων φίλων.»[9] Δεν έκανε όμως τη δεύτερη έκδοση ο Ροΐδης, γιατί τον πρόλαβε ο τυποκλόπος του Βουκουρεστίου. Τις «διορθώσεις και προσθαφαιρέσεις» του τις έκανε τελικά στην τρίτη έκδοση το 1879, που εξεδόθη με την άδειά του. Από την έκδοση του 1876 έχουν αφαιρεθεί οι Σημειώσεις και οποιαδήποτε παραπομπή σε αυτές, καθώς και πολλές υποσελίδιες σημειώσεις. Αρκετά τυπογραφικά λάθη της πρώτης έκδοσης έχουν διορθωθεί, προστέθηκαν όμως άφθονα νέα παροράματα, σε τρεις περιπτώσεις έχουν παραλειφθεί εκ παραδρομής σειρές από το κείμενο, και διάφορα λάθη της πρώτης έκδοσης αφέθηκαν αδιόρθωτα. Κατά τα άλλα πάντως το κείμενο του 1876 είναι μάλλον πιστή αντιγραφή της έκδοσης του 1866. Ο τυποκλόπος εκδότης δεν προσπάθησε να αλλοιώσει το αρχικό κείμενο, πέρα από τις αποκοπές των Σημειώσεων και υποσημειώσεων. (3) Η μετάφραση Bezolles (1869) Ο Ροΐδης επιζητούσε επί πολλά χρόνια να επανεκδώσει την Πάπισσα Ιωάννα. Σε επιστολή του προς τον Κ. Τριανταφύλλη[10] στις 15 Μαΐου 1871, ο Ροΐδης μιλάει για τα σχέδιά του για μια δεύτερη έκδοση της Π.Ι., λέγοντας πως είχε εισαγάγει τις διορθώσεις της μελετωμένης δεύτερης έκδοσης και σε μια γαλλική μετάφραση της Πάπισσας που είχε κάνει ο Bezolles (βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη). Όμως μια προσεκτική σύγκριση της αδημοσίευτης αυτής μετάφρασης με τις ελληνικές εκδόσεις της Π.Ι. δείχνει πως οι περισσότερες από τις αλλαγές που ενσωμάτωσε το 1869 ο Ροΐδης στο γαλλικό κείμενο δεν απαντούν αργότερα στις γ΄, δ΄ και ε΄ ελληνικές εκδόσεις. Πολλές από τις παρομοιώσεις, λόγου χάρη, που απαντούν σε κάθε ελληνική έκδοση της Π.Ι., έχουν παραλειφθεί στο κείμενο του Bezolles. Επιπλέον, απουσιάζουν από τη μετάφραση αυτή πάρα πολλά εδάφια, συχνά εκτεταμένα, που απαντούν σε όλες τις ελληνικές εκδόσεις, ενώ έχουν προστεθεί και πολλά νέα εδάφια που εμφανίζονται μόνο εδώ. Κάποια από τα αφαιρεθέντα εδάφια θεωρήθηκε πως θα είχαν προσβάλει τις ευαισθησίες των Γάλλων, ενώ άλλα είχαν υπερβολικά ελληνικό χρώμα και θα ήταν συνεπώς δυσνόητα. Ο Ροΐδης διορθώνει ή παραλείπει εξάλλου τις παραπομπές που, εσκεμμένα ή από αβλεψία, ήταν λανθασμένες, βάζει παραπομπές εκεί όπου έλειπαν, συμπληρώνει ελλιπή παραθέματα και διορθώνει παροράματα και πραγματολογικά λάθη. Οι διορθώσεις αυτές δεν απαντούν όμως στις γ΄, δ΄ και ε΄ ελληνικές εκδόσεις. Αντίθετα, αρκετές από τις προσθήκες, τις αλλαγές και τις αφαιρέσεις που έκανε ο Ροΐδης στις μεταγενέστερες ελληνικές εκδόσεις είχαν γίνει ήδη από το 1869, στη μετάφραση Bezolles. Το κείμενο Bezolles είναι λοιπόν πολύ διαφορετικό από τα κείμενα των μεταγενέστερων ελληνικών εκδόσεων που επιθεώρησε ο Ροΐδης. Οπωσδήποτε, έτυχε μεγάλης επιμέλειας και φροντίδας εκ μέρους του. Φαίνεται πως θεωρούσε το ελληνικό κοινό πιο ανεκτικό και λιγότερο απαιτητικό από το γαλλικό. Εξάλλου, όταν ήλθε η ώρα των ελληνικών εκδόσεων είχε κουραστεί πια ν’ ασχολείται με την Π.Ι. Μάλιστα το 1876, όταν επιθεώρησε το χειρόγραφο της ιταλικής μετάφρασης της Π.Ι. από τον Antonio Frabasile (Αθήνα 1876, τυπογραφείο Ανδρέα Κορομηλά), δεν ενδιαφέρθηκε να τροποποιήσει το κείμενό της. (4) Η έκδοση στην εφημερίδα Έλλην (1877-1878) Στο Βιβλιογραφικόν Δελτίον της Εστίας της 26ης Μαρτίου 1878[11], σε μια αγγελία για τη μετάφραση της Π.Ι. στα γαλλικά, υπάρχει και η ακόλουθη φράση: «Μετατυπώσεις της Παπίσσης Ιωάννας εγένοντο δύο· μια εν τη εφημερίδι ο “Έλλην” και ετέρα τυποκλοπία, δήθεν εν Βουκουρεστίω, βρίθουσα παραλείψεων, σφαλμάτων και πάσης τυπογραφικής ελεεινότητος, καθιστώσης δύσκολον την ανάγνωσιν.» Άρα η μόνη ελληνική επανέκδοση της Π.Ι. μέχρι το 1878, εξαιρουμένης της κλεψίτυπης β΄ έκδοσης, ήταν μια αναδημοσίευσή της στην εφημερίδα Έλλην, κατόπιν εγκρίσεως του Ροΐδη, αφού διαφορετικά ο συντάκτης του προαναφερθέντος Δελτίου θα είχε αποκαλέσει κλεψίτυπη και αυτή τη μετατύπωση. Ο αριθμός 1 της εφημερίδας αυτής κυκλοφόρησε στις 7 Νοεμβρίου 1877. Ήδη από το πρώτο της φύλλο η εφημερίδα αρχίζει να δημοσιεύει την Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη σε συνέχειες. Τα αντίτυπα της Έλλην που σώζονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής καλύπτουν το Εντευξομένοις, την Εισαγωγή και το Mέρος Α΄. Το Εντευξομένοις της Έλλην ακολουθεί πιστά την α΄ έκδοση, αν και ο εκδότης κάνει επίσης χρήση και της κλεψίτυπης β΄ έκδοσης, θεωρώντας ενδεχομένως πως αποτελεί νεότερη και ορθότερη έκδοση, υιοθετώντας μάλιστα λάθη της ενίοτε, κυρίως σε ξενόγλωσσα παραθέματα. Ο Ροΐδης δεν φαίνεται να συμμετέσχε στη διαμόρφωση του κειμένου του Εντευξομένοις της Έλλην. Το Εντευξομένοις όμως της γ΄ έκδοσης διαφέρει αρκετά από το Εντευξομένοις της Έλλην. Η αγγελία στην τέταρτη σελίδα της Αυγής της 28 Φεβρουαρίου 1866: «Ἐξῆλθε τῶν πιεστηρίων Ἰω. Κασσανδρέως καὶ Σας τὸ σύγγραμμα τοῦ κ. Ἐμμ. Δ. Ῥοΐδου ἡ ΠΑΠΙΣΣΑ ΙΩΑΝΝΑ καὶ πωλεῖται παρὰ τοῖς βιβλιοπώλαις Βίλμπεργ, Νάκη καὶ εἰς τὸ γραφεῖον τῆς Αὐγῆς ἀντὶ δρ. 6». Για την Εισαγωγή και το Μέρος Α΄, αντίθετα, η αντιβολή των κειμένων της Έλλην και της γ΄ έκδοσης, την οποία είχε επιθεωρήσει ο Ροΐδης, δείχνει πως ταυτίζονται σχεδόν απόλυτα. Μάλιστα ο στοιχειοθέτης της «επιθεωρημένης» γ΄ έκδοσης χρησιμοποίησε την επιφυλλίδα της Έλλην ως πρωτότυπο. Ο Ροΐδης δεν τροποποίησε καθόλου την Εισαγωγή της Έλλην, η οποία αντιγράφει πιστά την α΄ έκδοση. Τα παροράματα όμως που είχαν παρεισφρήσει στην Εισαγωγή της Έλλην εμφανίζονται πανομοιότυπα και στη γ΄ έκδοση, αποδεικνύοντας έτσι την ταύτιση της Εισαγωγής στις δυο αυτές εκδόσεις. Αντίθετα με την Εισαγωγή, στο Μέρος Α΄ της Έλλην υπάρχουν και τροποποιήσεις του κειμένου της α΄ έκδοσης που μόνο ο Ροΐδης θα μπορούσε να κάνει, και που εμφανίζονται πανομοιότυπες και στη γ΄ έκδοση. Για παράδειγμα, η έκφραση «εκείνης δε να λύση την ζώνην» της α΄ έκδοσης γίνεται «προ ταύτης δε να γονυπετήση». Επιπρόσθετα, τα παροράματα στο Μέρος Α΄ της Έλλην είναι, σχεδόν όλα, ίδια με τα παροράματα στο Μέρος Α΄ της γ΄ έκδοσης. Η γ΄ έκδοση αναπαράγει δηλαδή τις αβλεψίες της Έλλην. Φαίνεται λοιπόν πως ο Ροΐδης δεν επιθεώρησε καθόλου το Εντευξομένοις της Έλλην, για τη σύνταξη του οποίου ο εκδότης χρησιμοποίησε όχι μόνο το αρχέτυπο του 1866, αλλά και την κλεψίτυπη β΄ έκδοση. Ο Ροΐδης δεν επιθεώρησε ούτε την Εισαγωγή της Έλλην. Έκανε όμως ο ίδιος τροποποιήσεις στο κείμενο του Μέρους Α΄ για την έκδοση της Έλλην. Η γ΄ έκδοση απλώς αντέγραψε τις τυπωμένες επιφυλλίδες της Έλλην για την Εισαγωγή και το Μέρος Α΄, αναπαράγοντας και τα αντίστοιχα παροράματα. Τα υπόλοιπα μέρη της έκδοσης της Έλλην δεν έχουν διασωθεί στη Βιβλιοθήκη της Βουλής. (5) Η τρίτη έκδοση (1879) Η μεγάλη ζήτηση της κλεψίτυπης έκδοσης του 1876 και της γαλλικής μετάφρασης του 1878, καθώς και η έκδοση σε επιφυλλίδες στην εφημερίδα Έλλην κρατούσαν την Π.Ι. στην επικαιρότητα, δημιουργώντας πίεση για μια νέα έκδοση, την τρίτη στη σειρά. Αυτή έγινε στην Αθήνα το 1879, με επιστασία του συγγραφέα. Σε αυτήν «πολλάς μεν μεταβολάς δεν έκρινε εύλογον να επενέγκη ο συγγραφεύς, το μεν πολυάσχολος ων, το δε μη θέλων να φανή ότι κρίνει άξιον πολλού λόγου και νέου κόπου το νεανικόν αυτού έργον, ουχ ήττον όμως έστερξε να επιθεωρήση τα πλείστα φύλλα της διορθώσεως, και διά καταλλήλων τινων τροποποιήσεων και μάλιστα αποκοπών να καθαρίση την παρούσαν έκδοσιν από τινων υπέρ το μέτρον αποτόμων την έκφρασιν χωρίων, και τινων άλλων περί την γλώσσαν και την καλαισθησίαν παραπτωμάτων»[12]. (6) Η τέταρτη έκδοση (1882) Η τέταρτη έκδοση («επιθεωρηθείσα») έγινε το 1882 στην Αθήνα. Υπάρχουν μικροδιαφορές μεταξύ των υπαρχόντων αντιτύπων της, οφειλόμενες σε διορθώσεις που έγιναν στο 17ο τυπογραφικό φύλλο κατά τη διάρκεια της εκτύπωσης, χωρίς να αποσυρθούν τα ήδη τυπωμένα λανθασμένα φύλλα. Η κύρια διόρθωση είναι η τροποποίηση (από τον Ροΐδη μάλλον) της φράσης «ούτε αυτόφωτον ως τα άλλα φαντάσματα ήτο το φάσμα» σε «ούτε αυτόφωτος ως τα άλλα φαντάσματα ήτο η οπτασία», μια αλλαγή που διατηρήθηκε στην πέμπτη και έκτη έκδοση. (7) Η έκδοση του Νέου Αριστοφάνη To 1887 το περιοδικό Νέος Αριστοφάνης δημοσιεύει αγγελία για την έκδοση της Πάπισσας «εις δύο τεύχη και μικρόν σχήμα, μόνον δε κατάλληλον διά την τσέπην, όπου δύναται έκαστος να την φέρη διά ν’ αναγινώσκη τας ώρας της αναπαύσεώς του» και τον επόμενο χρόνο σημειώνει ότι Χαράς Ευαγγέλια «είναι διά τους καλούς συνδρομητάς ότι την προσεχή εβδομάδα αποσταλήσεται αυτοίς το πρώτον φυλλάδιον του παραρτήματος του Νέου Αριστοφάνη, η Πάπισσα Ιωάννα». (8) Η πέμπτη έκδοση (1888) Η πέμπτη έκδοση (Αθήνα, Φεβρουάριος 1888, Δ.Α. Φέξης και Υιοί) επιθεωρήθηκε και επιδιορθώθηκε από τον συγγραφέα. (9) H έκτη έκδοση (1902) Η έκτη έκδοση (Αθήνα 1902, Αναστάσιος Δ. Φέξης) είναι απλή ανατύπωση της πέμπτης έκδοσης, γι’ αυτό φέρει τον προσδιορισμό «έκδοσις πέμπτη». Ο Ροΐδης δεν είχε καμιά ανάμιξη στην έκδοση αυτή, αφού οι μόνες τροποποιήσεις που υπάρχουν είναι διορθώσεις παροραμάτων από τον επιμελητή της έκδοσης. Αντιβολή των γ΄, δ΄ και ε΄ εκδόσεων Κάθε έκδοση της Π.Ι. βασίζεται στην αμέσως προηγούμενη. Όμως οι εκδόσεις αυτές δεν είναι απλές μετατυπώσεις η μια της άλλης. Η λεπτομερής αντιβολή των γ΄, δ΄ και ε΄ εκδόσεων δείχνει πως ο Ροΐδης συνέχισε να τροποποιεί το κείμενο της Πάπισσας Ιωάννας μέχρι και το 1888, όχι μόνο με αποκοπές άκομψων εκφράσεων και διορθώσεις παροραμάτων, αλλά και με αλλαγές φράσεων ή και εδαφίων. Οι τροποποιήσεις αυτές (περίπου 5% του αριθμού των χαρακτήρων του κειμένου), που μεταφέρονται συνήθως από τη μια έκδοση στην άλλη, δεν είναι ωστόσο τόσο εκτεταμένες ώστε να επηρεάσουν καθ’ οιονδήποτε τρόπον την πλοκή, ούτε τόσο δραστικές ώστε να αλλοιώσουν το ύφος. Σε όλες τις εκδόσεις παρεισφρέουν νέα παροράματα, που κάποτε μεταφέρονται απαράλλακτα από τη μια έκδοση στην άλλη, κάποτε διορθώνονται και κάποτε τροποποιούνται με λανθασμένο τρόπο. Στους παρακάτω πίνακες δεικνύονται οι αλλαγές στις εκδόσεις Έλλην, γ΄, δ΄, ε΄, για τα διάφορα μέρη της Π.Ι., καθώς και το είδος των αλλαγών. για κάθε έκδοση. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ροΐδης δεν ήταν πάντα προσεκτικός κατά την επιθεώρηση των μεταγενέστερων εκδόσεων της Π.Ι. Παράδειγμα το «θύματος» όλων των εκδόσεων, το οποίο είχε διορθώσει σε «θυμιάματος» στο αντίτυπο του Κέππεν, αλλά του διέφυγε κατόπιν. Άλλο παράδειγμα το «Βατθαίος» (α΄, β΄, γ΄ εκδόσεις) έγινε «Ματθαίος» (δ΄, ε΄, στ΄ εκδόσεις), ενώ το ορθόν είναι Βαθθαίος, επειδή στην επιθεωρηθείσα από τον Ροΐδη δ΄ έκδοση ο στοιχειοθέτης έθεσε αυτό που θεώρησε προφανή διόρθωση ενός τυπογραφικού παροράματος. Ο εκάστοτε στοιχειοθέτης αναλάμβανε να διορθώσει ό,τι εκλάμβανε ως λάθος. Για παράδειγμα, στο «τούτων Σχημάτων» (α΄, β΄ εκδόσεις), «Σχημάτων» (γ΄), «Σχησμάτων» (δ΄), «Σχισμάτων» (ε΄, στ΄), ο στοιχειοθέτης της ε΄ έκδοσης εκλογίκευσε το τυπογραφικό λάθος της δ΄ έκδοσης. Ο Ροΐδης έκανε λοιπόν αρκετές τροποποιήσεις στην Π.Ι., άλλοτε μικρές και άλλοτε μεγάλες. Έκανε πολύ περισσότερες αλλαγές στην τρίτη έκδοση (ή αντίστοιχα στην έκδοση της εφημ. Έλλην, επί της οποίας φαίνεται πως βασίστηκε η γ΄ έκδοση), παρά στις δ΄ και ε΄ εκδόσεις. Το 1/15 των αλλαγών ήταν αποκοπές παρομοιώσεων, το ένα πέμπτο των αλλαγών ήταν άλλες αποκοπές, τα δυο πέμπτα περίπου ήταν αντικαταστάσεις μιας λέξης από μια άλλη, το ένα πέμπτο αφορούσε πιο εκτεταμένες φραστικές αλλαγές και τα 2/15 διάφορες σύντομες προσθήκες. Χαρακτηριστικό είναι το ότι αφαιρεί 52 ιδιότροπες παρομοιώσεις, βασικό συστατικό του ύφους του, από τη γ΄ έκδοση, και 8 ακόμα από τις μεταγενέστερες εκδόσεις. Αποκόπτει επίσης μικρές ή μεγάλες φράσεις σε 185 σημεία του κειμένου, από το 1877 έως και το 1888. Φαίνεται δηλαδή ότι είχε καταλήξει με τον καιρό να θεωρεί πως το νεανικό του έργο ήταν περισσότερο εξεζητημένο απ’ όσο έπρεπε. Αυτή την άποψη την είχε ήδη από το 1869, όταν έκανε ακόμη περισσότερες αλλαγές στη μετάφραση Bezolles. Οι αλλαγές όμως που επέφερε στην Π.Ι. δεν είναι τόσο εκτεταμένες ώστε να αλλοιώσουν δραστικά το ύφος. Κατά μέσον όρο, οι αλλαγές του συμποσούνται σε μια αλλαγή ανά σελίδα περίπου για τη γ΄ έκδοση, και σε μια αλλαγή ανά δισέλιδο για τις δ΄ και ε΄ εκδόσεις. [1] Σίμος Μενάρδος, Εμμανουήλ Ροΐδης, διάλεξις εις τον Παρνασσόν γενομένη την 22 Φεβρουαρίου 1917, εκδ. Ιωάννης Δ. Κολλάρος, βιβλιοπωλείον της Εστίας, εν Αθήναις 1918, σ. 11. [2] Εμμ. Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, με προλεγόμενα Αρίστου Καμπάνη, Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 13, Βιβλιοπωλείον Γεωργίου Ι. Βασιλείου, Αθήναι 1920, σ. ι΄. [3] Σταύρος Κρητιώτης, Τα συρτάρια της γνώμης του: άγνωστες παραθεματικές τεχνικές του Εμμανουήλ Ροΐδη, Τόπος, Αθήνα 2009, σ. 223. Επίσης Νέα Εστία, τχ. 1801, Ιούνιος 2007, σ. 1061-1109. [4] Εφημερίς Αυγή, αρ. 1632, σ. 4, 28.2.1866. [5] Εφημερίδα Αλήθεια, αρ. 96, σ. 3, 8.3.1866. [6] Τα Διορθωτέα της πρώτης έκδοσης δεν είχαν συντεθεί από τον Ροΐδη. Βλ. Δημητρίου Τζαννετάκη, Απάντησις προς την σύντομον απάντησιν του Καρατζά-Ροΐδου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή 1881, σ. 59. [7] Δελτίον της Εστίας, αριθ. 115, 11 Μαρτίου 1879. [8] Ό.π. [9] Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1978, τόμ. Ε΄, σ. 448. [10] Ό.π. [11] Δελτίον της Εστίας, 26 Μαρτίου 1878, αριθ. 65, Βιβλιογραφικόν Δελτίον, καταχώριση 907. [12] Δελτίον της Εστίας, αριθ. 115, 11 Μαρτίου 1879.

Επεμβάσεις του Ροΐδη στις εκδόσεις της «Πάπισσας Ιωάννας»

Σύνδεση