Γαλλία: Υπάρχει διέξοδος;

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Το πρωί της Πέμπτης 7 Ιανουαρίου, ο γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ επισκέφθηκε υπό βροχήν τα κεντρικά της παρισινής αστυνομίας στο Ιλ ντε λα Σιτέ, μόλις δύο μήνες μετά τις συντονισμένες επιθέσεις Ισλαμιστών στις 13 Νοεμβρίου 2015 που άφησαν 130 νεκρούς και πάνω από 350 τραυματίες στον συναυλιακό χώρο Μπατακλάν και σε διάφορα εστιατόρια και καφέ. Πήγε εκεί για να τιμήσει την ημέρα μνήμης της τρομοκρατικής επιχείρησης του προηγούμενου Ιανουαρίου που στοίχισε τη ζωή δώδεκα ανθρώπων στα γραφεία του εβδομαδιαίου σατιρικού περιοδικού Charlie Hebdo, μιας αστυνομικού που βρισκόταν κοντά σε ένα εβραϊκό σχολείο παρισινού προαστίου, και άλλων τεσσάρων σε ένα εβραϊκό παντοπωλείο κοντά στο Πορτ ντε Βενσάν. Η ημέρα μνήμης δεν σήμαινε πως η ζωή απλώς συνεχίζεται. Ο Ολάντ ευχαρίστησε αστυνομικούς και πυροσβέστες για τις θυσίες τους στον αγώνα κατά της τρομοκρατίας, και εξήγησε ότι το τέλος της ιστορίας αυτής δεν ήταν κοντά. Στη συνέχεια κατέθεσε στεφάνι στο μνημείο των πεσόντων αστυνομικών στο γκρίζο προαύλιο του κτιρίου. Όσο μιλούσε, ο νεαρός Τυνήσιος Ταρίκ Μπεκασέμ επιχείρησε να μπει σε αστυνομικό τμήμα της υποβαθμισμένης συνοικίας μεταναστών Γκουτ ντ’Ορ. Μόλις έφτασε κοντά στον φρουρό, φώναξε «Αλάχου Άκμπαρ» και έβγαλε έναν μπαλτά. Όταν αγνόησε τις εντολές να μείνει ακίνητος, έπεσε νεκρός από τα πυρά των αστυνομικών. Οι αστυνομικοί πρόσεξαν τα καλώδια που έβγαιναν από το παλτό του και ανακάλυψαν ότι ήταν ζωσμένος με ψεύτικα εκρηκτικά. Στην τσέπη του βρέθηκε ένα παραληρηματικό μανιφέστο όπου δήλωνε πίστη και υπακοή στο χαλιφάτο και είχε ζωγραφισμένη τη σημαία του ISIS. Τις επόμενες ημέρες αποκαλύφθηκε ότι ταξίδευε χρόνια σε διάφορες χώρες της Ευρώπης διαπράττοντας μικροαδικήματα. Τον τελευταίο καιρό, χρησιμοποιώντας ένα από τα πολλά ψευδώνυμά του, διέμενε σε γερμανικό άσυλο προσφύγων, όπου είχε τραβήξει την προσοχή ζωγραφίζοντας το έμβλημα του ISIS στον τοίχο και φωτογραφιζόμενος με μια σημαία του ISIS. Την επόμενη μέρα, Παρασκευή, ο πρωθυπουργός Μανουέλ Βαλς έβγαλε έναν συγκινητικό λόγο σε μια εβραϊκή αγορά, δηλώνοντας ότι «χωρίς τους Εβραίους της Γαλλίας η Γαλλία δεν θα ήταν Γαλλία» και εκφράζοντας την θλίψη του για το γεγονός ότι ένας μικρός αλλά αυξανόμενος αριθμός Εβραίων εγκατέλειπε τη χώρα από φόβο. Τη Δευτέρα, σαν να απαντούσε σε αυτή τη δήλωση, ένας δεκαπεντάχρονος Κούρδος από την Τουρκία εγκατεστημένος στη Μασσαλία επιτέθηκε με μαχαίρι σε έναν Εβραίο δάσκαλο με κιπά που ήταν καθ’ οδόν για τη δουλειά, επιχειρώντας να τον αποκεφαλίσει. Ο μαθητής είπε στην αστυνομία ότι διέπραξε το έγκλημα στο όνομα του Αλλάχ και του ISIS, και στη συνέχεια εκτόξευσε απειλές κατά του γαλλικού στρατού επειδή «προστατεύει τους Εβραίους». Την επομένη, ο επικεφαλής της μεγαλύτερης εβραϊκής οργάνωσης της Μασσαλίας συμβούλεψε τους Εβραίους άντρες «να κρύβονται λίγο» και να μη φοράνε τα παραδοσιακά εβραϊκά καπελάκια μέχρι να έρθουν «καλύτερες μέρες». Κανείς στη Γαλλία δεν τις περιμένει σύντομα. Μέχρι τη σφαγή στο Μπατακλάν τον Νοέμβριο η ζωή στη Γαλλία είχε αρχίσει φαινομενικά να επιστρέφει στους φυσιολογικούς της ρυθμούς μετά το συγκλονιστικό χτύπημα του περασμένου Ιανουαρίου [2015]. Για κάποιους μήνες μετά τις επιθέσεις στο Charlie Hebdo ακούγονταν επικριτικές φωνές που έπαιρναν ξεκάθαρα θέση, χωρίς όμως να αφορούν την ασφάλεια. Μια τέτοια διαμάχη αφορούσε το εθνικό σχολικό πρόγραμμα, ένα θέμα φετίχ που ανακινούν οι Γάλλοι όποτε δεν αισθάνονται ασφαλείς. Στο ερώτημα «Ποιος έχασε τη γαλλική μουσουλμανική νεολαία;» η ενστικτώδης απάντηση για πολλούς ήταν το εκπαιδευτικό σύστημα, υποδεικνύοντας διάφορες πιθανές αιτίες, από τον μειωμένο αριθμό των διδακτικών ωρών του μαθήματος της γαλλικής ιστορίας ως την χαλάρωση της έμφασης στα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά. Μάλιστα γράφτηκαν άρθρα για την επιδημία ορθογραφικών λαθών στις μαθητικές εξετάσεις ως σημάδι παρακμής του πολιτισμού.[1] Μια άλλη διαμάχη που ξέσπασε ήταν για τον ελευθεριακό αριστερό φιλόσοφο Μισέλ Ονφρέ, ο οποίος δήλωσε στη συντηρητική Le Figaro ότι θεωρούσε υπεύθυνη την αριστερά που οι ανησυχίες περί Ισλαμισμού, μετανάστευσης και προσφυγικού είναι θέματα ταμπού, πράγμα που κατά την άποψή του επέσπευσε τη μετακίνηση της εργατικής και επαρχιακής ψήφου στο Εθνικό Μέτωπο. Αυτή η πρόκληση αναζωπύρωσε μια έντονη διαμάχη στους κόλπους των διανοούμενων της Γαλλίας σχετικά με το ποιος ευθυνόταν για μια «προδοσία των διανοουμένων» ενώπιον της τρομοκρατίας: Η παραδοσιακή αριστερά που κατηγορούσε την «ισλαμοφοβία» και την κοινωνική περιθωριοποίηση, ή ο αυξανόμενος αριθμός πρώην αριστερών που επέρριπταν ευθύνες στον πολιτικό Ισλαμισμό και την εγκατάλειψη των αρχών της εκκοσμίκευσης; Λόγω της «υστερίας των μέσων ενημέρωσης», ο Ονφρέ απέσυρε προσωρινά το βιβλίο του για το Ισλάμ που ήταν ήδη στο τυπογραφείο, σταμάτησε να δίνει συνεντεύξεις, και έκλεισε τον λογαριασμό του στο Twitter. Πέρα από αυτά τα παρατράγουδα, η γαλλική πολιτική ζωή επέστρεψε στην κατάσταση που ήταν το 2014, δηλαδή στην κατήφεια και τη μικροπρέπεια. Η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του Φρανσουά Ολάντ, που είχε ανέβει κατακόρυφα χάρη στον τρόπο που χειρίστηκε την κρίση, σύντομα κατρακύλησε ξανά στα αβυσσαλέα προ-Charlie επίπεδα. Ο πρώην πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί, προσβλέποντας στις εκλογές του 2017, πέτυχε να μετονομάσει το συντηρητικό κόμμα του σε Les Républicains, δίχως να κάνει καμία άλλη αλλαγή στο κόμμα ή στον εαυτό του, τον χειρότερο εχθρό του. Ο προσηνής πρώην πρωθυπουργός Αλέν Ζιπέ, παλιός του αντίπαλος, προηγείται στις δημοσκοπήσεις. Το Εθνικό Μέτωπο, που έλπιζε να εκμεταλλευτεί τις ανησυχίες περί ασφάλειας και να παρουσιαστεί ως ισχυρή αλλά υπεύθυνη εναλλακτική στους σοσιαλιστές και τους ρεπουμπλικάνους, βυθίστηκε τον περασμένο Απρίλιο σε εμφύλιο πόλεμο. Σε δύο συνεντεύξεις του, ο τέως ιδρυτής του κόμματος, Ζαν Μαρί Λεπέν, επανέλαβε τη διαβόητη ατάκα του ότι οι θάλαμοι αερίων είναι μια «λεπτομέρεια» της ιστορίας, και πρόσθεσε μερικά καλά λόγια για τον Πεταίν. Η κόρη του και νυν πρόεδρος του κόμματος, η Μαρίν, που έχει βάλει στόχο την «αποδαιμονοποίηση» του κόμματος, τον διέγραψε αμέσως. Η συνέχεια μοιάζει με αφελή φοιτητική παραγωγή του Βασιλιά Ληρ. Ο ηλικιωμένος πολιτικός αποκλήρωσε την κόρη του, και επέρριψε ευθύνες για τη διάσπαση στον αντιπρόεδρό της, τον Φλοριάν Φιλιπό, έναν νεαρό απόφοιτο των grandes écoles που η ακροδεξιά αποστρέφεται λόγω της ομοφυλοφιλίας του, ο οποίος ανέλαβε το ρόλο του Έντμουντ. Η Μαρίν, στον ρόλο της Ρεγάνης και της Κορδέλιας, έμεινε αμετακίνητη στις θέσεις της σε συμβούλια και διάφορες δικαστικές διαμάχες, και τελικά πέτυχε να διώξει τον πατέρα της, αλλά εκτέθηκε ως ηγέτιδα μιας παράξενης φατρίας, όχι ενός δημοκρατικού κόμματος. Ενώ οι πολιτικοί έκαναν αδέξιους χειρισμούς, η γαλλική οικονομία παρέμενε σε επικίνδυνο τέλμα. Το ποσοστό της ανεργίας, που έφτασε στο 10%, είναι το υψηλότερο των τελευταίων είκοσι ετών και ένα από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. (Η ανεργία στη Γερμανία φτάνει στο 6% και είναι η χαμηλότερη της τελευταίας εικοσαετίας.) Οι μισοί άνεργοι βρίσκονται εκτός εργασίας τουλάχιστον δώδεκα μήνες. Η κυβέρνηση Ολάντ αναγνωρίζει ότι χρειάζονται διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις (όπως αλλαγές στο ωράριο), όμως εμποδίζεται από την εναντίωση των σωματείων, των σοσιαλιστών στο Κοινοβούλιο, και της κοινής γνώμης, που είναι οικονομικά συντηρητική, προσκολλημένη στον ασφυκτικό ιστό των μικροπρονομίων της, και έτοιμη να αντισταθεί βίαια εάν προκληθεί. (Εδώ πρέπει να προσθέσουμε ότι η πολιτική της ΕΕ απέναντι στα χρέη έχει διογκώσει το πρόβλημα, εμποδίζοντας την κυβέρνηση να ενισχύσει την ανάπτυξη και να επενδύσει σε δημόσια έργα.) Τον Οκτώβριο, οι υπάλληλοι της Air France, θέλοντας να εκφράσουν την αντίθεσή τους στα σχέδια της εταιρείας για μειώσεις προσωπικού, εισέβαλαν στον χώρο όπου γίνονταν οι διαπραγματεύσεις και προπηλάκισαν δύο στελέχη της εταιρείας, που τελικά σώθηκαν από τους εκπροσώπους του σωματείου. Οι φωτογραφίες τους με τα σκισμένα ρούχα έγιναν πρωτοσέλιδο σε όλες τις εφημερίδες. Τον Ιούνιο, οι κάτοχοι άδειας οδηγού ταξί απέκλεισαν περιοχές του Παρισιού και το αεροδρόμιο, διαμαρτυρόμενοι κατά των οδηγών της Uber που δεν είναι εγγεγραμμένοι στο συνδικάτο. Ξυλοκόπησαν πολλούς από αυτούς και έσπασαν τα αυτοκίνητά τους. Υπό αυτές τις πιέσεις, λίγο αργότερα το Συνταγματικό Δικαστήριο έκρινε παράνομη μια από τις δημοφιλέστερες υπηρεσίες της εν λόγω εταιρείας. Ο εκσυγχρονιστής υπουργός Οικονομικών Εμανουέλ Μακρόν αναγνωρίζει πλήρως το κόστος της οικονομικής αποτυχίας της Γαλλίας και έχει ζητήσει μεγάλες μεταρρυθμίσεις. Το μόνο που έχει καταφέρει, ωστόσο, είναι ένα παράλογα μετριοπαθές πακέτο μέτρων το οποίο μπόρεσε να περάσει μόνο με τη βοήθεια ενός περίπλοκου συνταγματικού ελιγμού που παρέκαμπτε την ανάγκη για κοινοβουλευτική ψήφο. Ο νόμος αυξάνει ελαφρώς τον αριθμό των Κυριακών που επιτρέπεται να ανοίγουν τα καταστήματα, και των νυχτερινών ωρών που επιτρέπεται να δουλεύουν οι εργαζόμενοι, και απλοποιεί την πολυδαίδαλη διαδικασία απόκτησης άδειας οδήγησης, ώστε να μπορούν οι νέοι να βρουν δουλειά. Οι εταιρείες υπεραστικών λεωφορείων μπορούν επιτέλους να ανταγωνιστούν το εθνικό σιδηροδρομικό δίκτυο στις διαδρομές μεγάλης κυκλοφορίας, και θα ανοίξουν μερικά κλειστά, αρχαϊκά νομικά επαγγέλματα που έλκουν την καταγωγή τους από το παλαιό καθεστώς. Ύστερα από μήνες υστερικής καταστροφολογίας αυτές ήταν οι μόνες αλλαγές. Το ψυχολογικό όριο για περαιτέρω αλλαγές –όπως η επέκταση του τριανταπενταώρου ή η απλοποίηση της γαλλικής εργατικής νομοθεσίας που κάνει την πρόσληψη και την απόλυση εφιάλτη– είναι ψηλό. Μια περσινή δημοσκόπηση έδειξε ότι πάνω από τα δύο τρίτα των Γάλλων υποστηρίζουν την αύξηση του αριθμού των Κυριακών που μένουν ανοιχτά τα καταστήματα. Ωστόσο, λιγότεροι από τους μισούς λένε ότι θα ήταν διατεθειμένοι να εργαστούν εκείνες τις ημέρες. Παραδόξως αυτή η παράλυση πυκνώνει τις τάξεις των δυνητικών ψηφοφόρων του Εθνικού Μετώπου, παρ’ όλο που το κόμμα δεν διαθέτει ουσιαστική οικονομική πολιτική. Το ίδιο συμβαίνει και με την παράλυση που θεωρείται ότι κυριαρχεί στην αντιμετώπιση του μεταναστευτικού και του προσφυγικού. Στην πραγματικότητα η Γαλλία έχει δεχτεί σχετικά μικρό αριθμό αιτούντων άσυλο από τη Συρία και το Ιράκ, και απορρίπτει τις αιτήσεις τους σχεδόν τρεις φορές πιο συχνά από άλλα ευρωπαϊκά έθνη. Όμως η κοινή γνώμη αντιλαμβάνεται αλλιώς τα πράγματα. Μια από τις αιτίες είναι η χρονίζουσα κατάσταση στην αποκαλούμενη «ζούγκλα» του Καλαί. Εδώ και μια δεκαπενταετία η Γαλλία δέχεται μεγάλα κύματα παράνομων μεταναστών, από Αλβανούς έως Βεδουίνους του Κουβέιτ, που προσπαθούν να φτάσουν στη Βρετανία για να βρουν δουλειά. (Με δεδομένη τη δυσχερή κατάσταση της οικονομίας, δεν τους ενδιαφέρει να παραμείνουν στη Γαλλία. Πολλοί μεγάλοι καταυλισμοί έχουν ξεφυτρώσει κοντά στην είσοδο της Σήραγγας της Μάγχης, και κάθε βράδυ από δέκα έως χίλιοι, ως επί το πλείστον νέοι άντρες, προσπαθούν να περάσουν λαθραία απέναντι πεζοί ή να κρυφτούν κάτω από τις νταλίκες που περιμένουν. Κάποιοι σκοτώνονται. Πρόκειται για αστυνομικό εφιάλτη και ανθρωπιστική καταστροφή.) Η παραγκούπολη στεγάζει πλέον περίπου έξι χιλιάδες άτομα· το Καλαί έχει πληθυσμό μόλις 72.000. Είναι από κάθε άποψη μια μικρή πόλη, με νοσοκομείο, σχολείο, βιβλιοθήκη, κέντρο ψυχαγωγίας, εστιατόρια και καφέ. Πριν λίγο καιρό ένας βρετανός επιχειρηματίας άνοιξε κατάστημα γυναικείων ειδών για τις ανάγκες των μεταναστών, και κάτι ευαγγελιστές ίδρυσαν την Εκκλησία της εν Χριστώ Ζωής. Η γαλλική κυβέρνηση δεν έχει μεγάλο περιθώριο ελιγμών, αφού η Βρετανία αρνείται να επιτρέψει την είσοδο σε αυτούς τους ανθρώπους, και οι ευρωπαϊκοί κανόνες απαιτούν από τη Γαλλία να τους προσφέρει τα βασικά. Όσοι ζουν γύρω από τους καταυλισμούς δεν αντιλαμβάνονται αυτά τα λεπτά σημεία, και αισθάνονται πολιορκημένοι και ανυπεράσπιστοι. Το εργατικό Καλαί παλιότερα αποτελούσε προπύργιο του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας. Στον πρώτο γύρο των πρόσφατων περιφερειακών εκλογών, το 49% των ψηφοφόρων ψήφισε Εθνικό Μέτωπο, επειδή τους υποσχέθηκε να σταματήσει να προσφέρει αρωγή και ιατρική βοήθεια στους πρόσφυγες. Οι περιφερειακές εκλογές έγιναν τον Δεκέμβριο, μόλις λίγες εβδομάδες μετά τις επιθέσεις του Μπατακλάν. Την περίοδο εκείνη επικρατούσε γενικευμένη ανησυχία πως το Εθνικό Μέτωπο θα έπαιρνε τον έλεγχο δύο ή περισσότερων από τις δώδεκα πρόσφατα ενοποιημένες μητροπολιτικές περιφέρειες. Πράγματι, με ποσοστό 28%, έλαβε ελαφρώς περισσότερες ψήφους από κάθε άλλο κόμμα, επιτρέποντάς του έτσι να ισχυριστεί για μια ακόμα φορά ότι είναι «το πρώτο κόμμα στη Γαλλία». Όμως, όπως συχνά συμβαίνει, το μικρό προβάδισμα στις δημοσκοπήσεις και τις ψήφους δεν μεταφράστηκε σε εκλογική νίκη, λόγω της γεωγραφικής διασποράς των υποστηρικτών του. Επίσης, σε περιφέρειες όπου οι υποψήφιοι των Σοσιαλιστών ήρθαν τρίτοι πίσω από το Εθνικό Μέτωπο και τους Ρεπουμπλικάνους, πήραν εντολή από το κόμμα να αποσυρθούν. (Οι Ρεπουμπλικάνοι από την πλευρά τους δεν έδειξαν την ίδια αλληλεγγύη [στους Σοσιαλιστές].) Ως αποτέλεσμα, παρ’ όλο που το Εθνικό Μέτωπο έλαβε σχεδόν το ίδιο ποσοστό ψήφων στον δεύτερο γύρο, δεν πήρε τον έλεγχο σε καμία περιφέρεια. Κάθε φορά που ανεβαίνουν τα ποσοστά του Εθνικού Μετώπου η υπόλοιπη Γαλλία πανικοβάλλεται, και τα αντίπαλα κόμματα δεν χάνουν την ευκαιρία να εκμεταλλευτούν αυτόν τον φόβο. Ο Φρανσουά Μιτεράν ήταν δεξιοτέχνης σε αυτό. Το 1985 εισήγαγε την αναλογική εκπροσώπηση στο κοινοβούλιο απλά και μόνο για να συρρικνώσει την ψήφο των συντηρητικών αντιπάλων του, παρότι αυτό σήμαινε ότι το Εθνικό Μέτωπο κέρδισε τριάντα πέντε έδρες και, το σημαντικότερο, κύρος. Προς το παρόν, τέτοιοι κυνικοί χειρισμοί σε ένα σύστημα που έχει γίνει τρικομματικό αποτελούν πιο άμεσο πρόβλημα από την προοπτική της ανάληψης της κυβέρνησης ή της προεδρίας από το Εθνικό Μέτωπο. Οι Σοσιαλιστές και οι Ρεπουμπλικάνοι μπορούν να κρύψουν την κενότητα των εκλογικών προγραμμάτων τους εστιάζοντας στην ανάσχεση του Εθνικού Μετώπου, το οποίο μπορεί με τη σειρά του να κρύψει την έλλειψη προγράμματος πίσω από τη δημαγωγική ρητορική για τις αποτυχίες των άλλων δύο κομμάτων. (Και αφού το Εθνικό Μέτωπο έχει τη διακυβέρνηση ελάχιστων πόλεων, δεν φοβάται την αποτυχία.) Στην παρούσα φάση, η προσοχή των πολιτικών εστιάζεται σχεδόν αποκλειστικά στις προεδρικές εκλογές του 2017, κι όχι στις μακροπρόθεσμες προκλήσεις της Γαλλίας. Οι πιθανότητες να κερδίσει η Μαρίν Λεπέν το ένα από τα δύο κορυφαία αξιώματα στον πρώτο γύρο είναι μεγάλες, πράγμα που θα οδηγήσει σε επανάληψη των εκλογών του 2002 όπου ο πατέρας της βγήκε δεύτερος, αναγκάζοντας τα κόμματα της αριστεράς να υποστηρίξουν τον συντηρητικό Ζακ Σιράκ στον δεύτερο γύρο. Όποιος πρόεδρος, είτε Σοσιαλιστής είτε Ρεπουμπλικάνος, εκλεγεί υπό τέτοιες συνθήκες, δεν θα έχει μεγαλύτερο περιθώριο να δράσει αποφασιστικά από όσο έχει τώρα ο Φρανσουά Ολάντ. Οικονομική στασιμότητα, πολιτικό αδιέξοδο, άνοδος του δεξιού λαϊκισμού – αυτή είναι η κατάσταση που επικρατεί στη Γαλλία την τελευταία δεκαετία. Δηλαδή δεν άλλαξε τίποτα μετά τις δολοφονίες στο Charlie Hebdo; Ναι, άλλαξε, και όχι απλά λόγω του μακελειού στο Μπατακλάν. Από το 2012, η Γαλλία έχει υποστεί μια σειρά ισλαμιστικών τρομοκρατικών επιθέσεων, λιγότερο ή περισσότερο δραματικών, που έχουν αλλάξει την πολιτική ψυχολογία της χώρας.[2] Διανοούμενοι και πολιτικοί διαφωνούν για τα αίτια της le malaise français επί δεκαετίες, καλώντας τους Γάλλους να αλλάξουν πολιτική και τρόπο σκέψης, υποθέτοντας ότι κρατούν το πεπρωμένο τους στα χέρια τους. Αυτή η υπόθεση δεν ισχύει πια. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομικής δραστηριότητας, που περιλαμβάνει την αμερικανική οικονομική κρίση και τη μεταφορά του κέντρου λήψης αποφάσεων στους αδιαφανείς θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει εδώ και κάποιο καιρό αρχίσει να διαβρώνει την αίσθηση εθνικής αυτοδιάθεσης. Και τώρα η προσφυγική κρίση και τα διεθνή δίκτυα τζιχαντιστών διαβρώνουν την πεποίθηση ότι η πολιτεία, από την οποία οι Γάλλοι περιμένουν να είναι ισχυρή, έχει την ικανότητα να προστατέψει τους πολίτες της. Παρ’ όλο που μεταξύ Ιανουαρίου και Νοεμβρίου 2015 δεν σημειώθηκαν επιτυχημένες τρομοκρατικές επιθέσεις μεγάλης κλίμακας επί γαλλικού εδάφους, οι ειδήσεις ανέφεραν πολλές μικρές ή αποτυχημένες επιθέσεις, κρατώντας έτσι τους πολίτες σε αναμμένα κάρβουνα. Τον Φεβρουάριο, μόλις λίγες εβδομάδες μετά τις δολοφονίες στο Charlie, τρεις στρατιώτες που φρουρούσαν ένα εβραϊκό κέντρο στη Νίκαια δέχτηκαν επίθεση με μαχαίρι από έναν μουσουλμάνο, και τον Νοέμβριο αποκαλύφθηκε και εξαρθρώθηκε ένα δίκτυο τζιχαντιστών στο Σεν-Ντενί και τη Λυών. Τον Ιούνιο, ένας ακόμη μουσουλμάνος που το όνομά του περιλαμβανόταν σε μια αστυνομική βάση δεδομένων για τρομοκράτες αποκεφάλισε τον εργοδότη του σε μια μεταφορική εταιρεία κοντά στη Λυών, και πριν επιχειρήσει να ανατινάξει το κτίριο τοποθέτησε το κεφάλι στην είσοδο του κτιρίου δίπλα σε δύο λάβαρα, που το ένα αναφερόταν στο ISIS και το άλλο είχε γραμμένη τη μουσουλμανική shahada («Ένας είναι ο Θεός, ο Αλλάχ, και ο Μωάμεθ είναι ο Προφήτης Του»). Κατόπιν έβγαλε φωτογραφίες. Καντέρ Ατιά, Φάντασμα, 2007, Εγκατάσταση από 240 κούφιες γυναικείες φιγούρες χωρίς πρόσωπα, που προσεύχονται στον Αλλάχ, φτιαγμένες με αλουμινόχαρτο. Ο Ατιά είναι Γαλλοαλγερινός. Τον Αύγουστο, ένας νεαρός Μαροκινός εγκατεστημένος στην Ισπανία, επίσης καταγεγραμμένος σε ευρωπαϊκή αστυνομική βάση δεδομένων, επιβιβάστηκε σε μια υπερταχεία που έκανε το δρομολόγιο Άμστερνταμ-Παρίσι με ένα καλάσνικοφ και ένα πιστόλι· πρόλαβε να τραυματίσει πέντε άτομα πριν πάθουν εμπλοκή τα όπλα του, και τελικά ακινητοποιήθηκε από δύο αμερικανούς στρατιώτες που βρίσκονταν σε διακοπές. Τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο, η γαλλική αστυνομία απέτρεψε δύο μεγάλης κλίμακας επιθέσεις εναντίον ναυτικών εγκαταστάσεων στην Τουλόν και την Ορλεάνη από Γάλλους μουσουλμάνους με διασυνδέσεις στη Συρία. Και τον Δεκέμβριο, στα πλαίσια της έρευνας που αφορούσε μια προσφάτως προσηλυτισμένη στο Ισλάμ γυναίκα, η αστυνομία ανακάλυψε στο διαμέρισμά της ένα κούφιο εκμαγείο κοιλιάς εγκύου, που πιθανόν προοριζόταν για να κρύψει εκρηκτικά. Η γαλλική αστυνομία έχει υιοθετήσει την πολιτική να δημοσιοποιεί τις αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις της για να κρατάει τους πολίτες σε εγρήγορση, αλλά και για τους προκαλεί ανησυχία. Τον Σεπτέμβριο, ο υπουργός Εσωτερικών ανακοίνωσε ότι έχουν εντοπιστεί πάνω από 1.800 γάλλοι πολίτες που ανήκουν σε δίκτυα τζιχαντιστών, αριθμός τριπλάσιος από εκείνον που καταγράφηκε τον Ιανουάριο του 2014. Οι φρικιαστικές επιθέσεις του Μπατακλάν ήταν οι πλέον δραματικές και πολύνεκρες. Το πιο ανησυχητικό ήταν η αποκάλυψη ότι επρόκειτο για διεθνή επιχείρηση που οργανώθηκε στο Βέλγιο όπου ζούσαν πολλοί από τους δολοφόνους, και σχεδιάστηκε από το ISIS στη Συρία όπου είχαν εκπαιδευτεί κάποιοι από αυτούς. Τουλάχιστον δύο είχαν ξαναμπεί στην Ευρώπη μέσω Ελλάδας, προσποιούμενοι τους πρόσφυγες. Ήταν η πρώτη τρομοκρατική επιχείρηση στην Ευρώπη για την οποία το ISIS ανέλαβε δημόσια την ευθύνη, και στην προκήρυξή του, ούτε λίγο ούτε πολύ, κηρύσσει πόλεμο: Η Γαλλία και όλα τα έθνη που ακολουθούν την πορεία της πρέπει να γνωρίζουν ότι παραμένουν οι κύριοι στόχοι του Ισλαμικού Κράτους, και η μυρωδιά του θανάτου δεν θα φύγει από τα ρουθούνια τους για όσο καιρό συμμετέχουν σε αυτή τη σταυροφορία… Αυτή είναι μόνο η αρχή. Η κυβέρνηση Ολάντ ανταπέδωσε τα ίσα: έβγαλε αμέσως δέκα χιλιάδες στρατιώτες στους δρόμους του Παρισιού, κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, έδωσε υπερεξουσίες στην αστυνομία να κάνει έρευνες χωρίς ένταλμα, να προσάγει υπόπτους και να επιβάλλει προσωρινό κατ’ οίκον περιορισμό. Μιλώντας σε κοινή συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσης και της Γερουσίας, ο γάλλος πρόεδρος δήλωσε ότι η Γαλλία βρισκόταν σε πόλεμο με το ISIS και θα κλιμάκωνε περαιτέρω τους βομβαρδισμούς στη Συρία και το Ιράκ αντί να αποσυρθεί. Σε μια αμφιλεγόμενη δήλωση, πρότεινε να αφαιρείται η γαλλική υπηκοότητα από άτομα με διπλή υπηκοότητα καταδικασμένα για τρομοκρατία, μια πρόταση που αντιβαίνει στο τρέχον συνταγματικό και ευρωπαϊκό δίκαιο, αλλά αποτέλεσε την πιο δημοφιλή κίνηση του Ολάντ από την εκλογή του. (Έκτοτε η κυβέρνηση έχει αφαιρέσει όλες τις αναφορές σε άτομα με διπλή υπηκοότητα από την πρόταση). Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διεξήχθη λίγες μέρες μετά τις επιθέσεις σε όλη τη Γαλλία, η πλειονότητα των πολιτών θα ήθελε να προχωρήσει ένα βήμα παρακάτω και να κρατούνται όλοι όσοι έχουν ταυτοποιηθεί ως πιθανοί ύποπτοι για τρομοκρατία από την αστυνομία. Με λιγότερες τυμπανοκρουσίες, η κυβέρνηση Ολάντ έχει επίσης επισπεύσει τα σχέδια για μεταρρύθμιση των γαλλομουσουλμανικών φορέων, κάτι αδιανόητο στο αμερικανικό ή το βρετανικό πολιτικό σύστημα. Το 1808 ο Ναπολέοντας έστησε ένα σύστημα τοπικών και εθνικών εβραϊκών «κονσιστορίων», που απαρτίζονταν από ραβίνους και λαϊκούς, τα οποία είχαν διπλή αποστολή: να εκπροσωπούν την εβραϊκή κοινότητα απέναντι στην κυβέρνηση, και να εφαρμόζουν τις οδηγίες της όσον αφορά την πολιτική εκπαίδευση, τη διοίκηση των συναγωγών, τη στρατιωτική θητεία και άλλα ζητήματα. Τα κονσιστόρια υφίστανται ακόμη και αποτελούν ηθική αρχή εντός της γαλλοεβραϊκής κοινότητας, αλλά πλέον δεν λειτουργούν ως ημικρατικοί φορείς. Μέχρι πολύ πρόσφατα δεν υπήρχε ανάλογος θεσμός για τους γάλλους μουσουλμάνους. Τη δεκαετία του 1980, η κυβέρνηση Μιτεράν απευθύνθηκε σε ιδιωτικούς μουσουλμανικούς οργανισμούς για να επιτευχθεί συμφωνία σχετικά με το Ισλάμ και τις αρχές της εκκοσμίκευσης, η οποία πράγματι επετεύχθη το 2000. Το 2003 δημιουργήθηκε ένα Γαλλικό Συμβούλιο Μουσουλμανικής Θρησκείας (CFCM), στα πρότυπα των εβραϊκών κονσιστορίων. Το CFCM δεν είχε μεγάλη επιτυχία, κυρίως λόγω των έντονων διχασμών και αντιπαραθέσεων μεταξύ των μουσουλμάνων ηγετών που διατηρούν στενούς δεσμούς με τις θρησκευτικές αρχές των χωρών προέλευσής τους, οι οποίες με τη σειρά τους χρηματοδοτούν τα γαλλικά μουσουλμανικά τεμένη. Όμως η κυβέρνηση Ολάντ είναι αποφασισμένη να περιορίσει και να παρακολουθεί αυτούς τους συνδέσμους, καθώς και να ενθαρρύνει την ανάπτυξη ενός γαλλικού Ισλάμ που θα είναι φιλικό προς τη δημοκρατία. Το σημαντικότερο επίτευγμα ήταν ότι ώθησε το CFCM να οργανώσει ένα πρόγραμμα πιστοποίησης για ιμάμηδες, που απαιτεί να έχουν αποδεκτή θεολογική και ιδίως πολιτική εκπαίδευση. Σήμερα, μόνο το ένα πέμπτο των γάλλων ιμάμηδων είναι αυτόχθονες Γάλλοι, και μόλις το ένα τρίτο γνωρίζουν γαλλικά· τα περισσότερα κηρύγματα γίνονται στα αραβικά. Λέγεται ότι δεν είναι πολύ μορφωμένοι, και έχουν κατά μέσο όρο δέκα χρόνια λιγότερη εκπαίδευση από τους γάλλους ραβίνους, κληρικούς και ιερείς.[3] Για την επαγγελματοποίηση και τον εκσυγχρονισμό αυτής της τάξης, το κράτος οργανώνει προγράμματα μουσουλμανικής θεολογίας και θρησκευτικών σπουδών στα πανεπιστήμια, τα οποία ως τώρα αντιστέκονταν με το σκεπτικό ότι πρέπει να επικρατήσει η κερδισμένη με αγώνες γαλλική παράδοση της εκκοσμίκευσης στην εκπαίδευση. Όσο ευπρόσδεκτες και αν είναι αυτές οι μεταρρυθμίσεις, είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην αποφασιστική αντιμετώπιση του εξτρεμισμού. Ο Ολιβιέ Ρουά, κάπως ιδιόμορφος γάλλος ειδικός στο Ισλάμ, δημοσίευσε ένα πολυσυζητημένο άρθρο λίγο μετά το μακελειό του Μπατακλάν, όπου υποστήριζε πως ο τζιχαντισμός δεν έχει απολύτως καμία σχέση με τους μουσουλμανικούς θεσμούς, και έχει ελάχιστη σχέση με τη μουσουλμανική ζωή. Επεσήμανε ότι η μεγάλη πλειονότητα των γάλλων τζιχαντιστών είναι μουσουλμάνοι δεύτερης γενιάς που, σε αντίθεση με τους γονείς τους, μιλούν γαλλικά, μεγάλωσαν έχοντας ελάχιστη ή καθόλου επαφή με τζαμιά και μουσουλμανικούς οργανισμούς, και πριν τον προσηλυτισμό τους έπιναν, έπαιρναν ναρκωτικά, και είχαν τις φιλενάδες τους. Είναι αποξενωμένοι από τους γονείς τους και δεν ξέρουν ποια είναι η θέση τους στην κοινωνία. Ή πρόκειται για πρόσφατα προσηλυτισμένους, κυρίως από αγροτικές περιοχές, και συχνά από διαλυμένες οικογένειες. Γιατί συμβαίνει αυτό; ρωτάει ο Ρουά. Αν ευθύνεται το Ισλάμ ή οι κοινωνικές συνθήκες για τη γέννηση της τρομοκρατίας, γιατί τέτοια δομικά προβλήματα επηρεάζουν μόνο αυτή την πολύ συγκεκριμένη ομάδα; Γιατί δεν προσελκύει γάλλους μουσουλμάνους πρώτης ή τρίτης γενιάς, ή όσους έχουν εντονότερη ισλαμική κουλτούρα; Γιατί η γοητεία του εκτείνεται στα παιδιά της επιτυχημένης μεσαίας τάξης; Η απάντησή του: ο τζιχαντισμός είναι μια μηδενιστική εξέγερση μιας γενιάς, όχι ένας ουτοπισμός θρησκευτικής εμπνεύσεως. Ο Ρουά είναι επίτηδες προκλητικός. Και το συμπέρασμά του, ότι η συντριβή του ISIS «δεν θα έχει καμία επίδραση» σε αυτή την εξέγερση, δεν είναι καθόλου ρεαλιστικό. Οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ γονιών και παιδιών μπροστά στον εκσυγχρονισμό δεν είναι κάτι νέο, ούτε και η πολιτική εξέγερση που προκύπτει από αυτές. Στο Πατέρες και γιοι, ο Τουργκένιεφ εξερεύνησε αυτές τις ψυχολογικές δυναμικές που υπήρχαν ήδη από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα στη Ρωσία. Όμως χρειάστηκε να μεσολαβήσει η άνοδος του επαναστατικού μαρξισμού και φασισμού, πρώτα ως ιδεολογίες, και στη συνέχεια ως θεμέλια της κρατικής και στρατιωτικής εξουσίας, για να μετασχηματιστούν αυτές οι προσωπικές δυναμικές σε κοσμοϊστορικές δυναμικές, με αιματηρά αποτελέσματα. Ο ισλαμικός τζιχαντισμός, που η προέλασή του επιταχύνθηκε από τότε που η Αραβική Άνοιξη έγινε χειμώνας, παραμένει μια επικίνδυνη απειλή αφεαυτού. Το πιο ανησυχητικό συμπέρασμα που απορρέει από το επιχείρημα του Ρουά, στα γαλλικά συμφραζόμενα, είναι ότι το κράτος δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να αντιμετωπίσει τις πηγές αυτής της εξέγερσης. Οι Γάλλοι αντιδρούν στην τρομοκρατία πολύ διαφορετικά από τους Αμερικανούς. Οι οικογένειες των θυμάτων δεν εμφανίζονται κλαίγοντας στην τηλεόραση ούτε υπογράφουν συμβόλαια για βιβλία, οι θεωρίες συνωμοσίας δεν διαδίδονται ιδιαίτερα, και ακόμα και το Εθνικό Μέτωπο δεν επιδίδεται στην υστερική δημαγωγία που έχει γίνει σήμα κατατεθέν της προεκλογικής εκστρατείας των Ρεπουμπλικάνων για την προεδρία. (Μετά τις δολοφονίες του Νοεμβρίου, η Μαρίν Λεπέν ήταν υπόδειγμα αυτοκυριαρχίας σε σύγκριση με τον Ντόναλντ Τραμπ και τον Τεντ Κρουζ.) Επίσης οι Γάλλοι δεν πάσχουν από παθολογική δυσπιστία απέναντι στο κράτος. Τους αρέσει να κυβερνιούνται, αρκεί να κυβερνιούνται καλά. Κατά συνέπεια, εφόσον οι κρατικοί λειτουργοί συμπεριφέρονται υπεύθυνα και δείχνουν ψυχραιμία, μπορούν ήσυχοι να κάνουν τη δουλειά τους, αρκεί να σημειώνουν εμφανή πρόοδο. Όμως αυτή τη στιγμή το γαλλικό κράτος εμφανίζεται επικίνδυνα εξασθενημένο: από τη μια είναι το οικονομικό τέλμα και η πολιτική παράλυση, και από την άλλη η διεθνής τρομοκρατία και ένας τεράστιος αριθμός μεταναστών σε μια Ευρώπη χωρίς σύνορα, δίχως όμως να υπάρχει κάποια ιδέα για την αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων. Ο οξυδερκής συντηρητικός Αλέν Ζιπέ δείχνει να έχει κατανοήσει πως οι επερχόμενες προεδρικές εκλογές θα επικεντρωθούν στην ανακούφιση της ανησυχίας των πολιτών σε αυτά τα δύο μέτωπα. Ξεκίνησε την εκστρατεία του δημοσιεύοντας ένα βιβλίο με τίτλο Για ένα ισχυρό κράτος. Για έναν αμερικανό πολιτικό, ένας τέτοιος τίτλος θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία, αλλά αν ο Ζιπέ κάνει την ισχύ θέμα της εκστρατείας του, είναι πολύ πιθανό να καταλήξει στο Μέγαρο των Ηλυσίων. Σε διαφορετική περίπτωση, κι αν δεν βρεθεί άλλος υποψήφιος να πείσει την κοινή γνώμη ότι μπορεί να ελέγξει το πεπρωμένο της Γαλλίας, θα μείνει μόνο η Μαρίν Λεπέν και η αλλόκοτη κουστωδία της. Θα συζητήσω αυτή την προοπτική σε επόμενο άρθρο μου. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Σημ. ARB: To άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο NYRB της 10 Φεβρουαρίου 2016 ως πρώτο από δύο άρθρα. Το επόμενο δημοσιεύθηκε στις 25 Φεβρουαρίου. Ευχαριστούμε τον Νικήτα Σινιόσογλου για τις παρατηρήσεις του. [1] Βλ. το άρθρο μου «Η Γαλλία φλέγεται», The New York Review, 5 Μαρτίου 2015. [Δημοσιεύθηκε στην ARB, τχ. 60, Μάρτιος 2015]. [2] Βλ. το άρθρο μου «Γαλλία: μια παράξενη ήττα», The New York Review, 19 Μαρτίου 2015. [Δημοσιεύθηκε στην ARB, τχ. 61, Απρίλιος 2015]. [3] Βλ. τη συνέντευξη του Ανρί Λοράνς, «L’Europe et l’Islam: actions et réactions» [Ευρώπη και Ισλάμ: Δράσεις και αντιδράσεις], Le Débat, Μάιος-Αύγουστος 2015, σ. 61.

Γαλλία: Υπάρχει διέξοδος;

Σύνδεση