Πρώτα ελευθερία, μετά ισότητα

Jacques Juillard, Οι Αριστερές της Γαλλίας, μτφρ. Χριστιάννα Σαμαρά, επιστημονική επιμέλεια Δημήτρης Αντωνίου, γλωσσική επιμέλεια Άννα Μαραγκάκη, Πόλις, Αθήνα 2015, σελ. 928 «Αληθινή ελευθερία δεν θα μπορέσει να βασιλέψει παρά στους κόλπους της αταξικής κοινωνίας, όταν θα έχει λήξει η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στον παραγωγό, η κυριαρχία του εκμεταλλευτή πάνω στο θύμα της εκμετάλλευσης.»Μωρίς Τορέζ[1] «Εκείνο που παραμένει ουσιαστικό είναι η δυνατότητα να συμφιλιωθεί η λειτουργία μιας αυθεντικής δημοκρατίας με την αποτελεσματικότητα μιας σύγχρονης κυβερνητικής εξουσίας.»Πιερ Μαντές Φρανς[2] Αποδεικνύεται, ολοένα και πιο απροκάλυπτα πλέον στη χώρα μας, πως το να είσαι αριστερός σημαίνει να πουλάς αλτρουισμό για να βολέψεις την πάρτη σου. Βεβαίως, υπήρξαν πολλοί που πλήρωσαν με τη ζωή τους τη στράτευσή τους στην Αριστερά και άλλοι που την πλήρωσαν με φυλακίσεις, εξορίες, βασανισμούς, ενόσω αντιμετώπιζαν αυταρχικά καθεστώτα. Υπήρξαν επίσης κάποιοι που αρνήθηκαν να εξαγοράσουν με αξιώματα αυτή τους τη στράτευση, σε μέρη όπου η Αριστερά έφτασε στην εξουσία για μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα. Πολύ περισσότεροι όμως έγιναν με τη σειρά τους τύραννοι, σε τέτοιες περιπτώσεις, συχνά χειρότεροι από εκείνους εναντίον των οποίων είχαν στρατευτεί. Αυτό, γενικά, είναι το πρόβλημα με την Αριστερά. Με το να παίρνει ευλόγως το μέρος του Σπάρτακου ενάντια στους Καίσαρες, παραβλέπει πως αν είναι να γίνει ο Σπάρτακος Καίσαρ και σκλάβος ο Λικίνιος Κράσσος ή οι λοιποί Καίσαρες, μπορεί να προκύψει μια στιγμιαία αίσθηση δικαιοσύνης μα η ανθρωπότητα δεν κερδίζει τίποτε. Στην Ελλάδα το ζήσαμε τρεις φορές. Στην «ΕΑΜοκρατία», μεταξύ 1944-49, όπου τις αριστερές θηριωδίες τις δικαίωνε ως ένα βαθμό η προηγούμενη γερμανική κατοχή· στην «ΠαΣοΚοκρατία», μεταξύ 1981-89 κυρίως, όπου τη σοσιαλιστική χυδαιότητα πολύ αμφίβολα δικαίωνε η προηγούμενη στρατιωτική χούντα· και στην επικράτηση του ΣΥΡΙΖΑ, από τον Ιανουάριο του 2015, όπου τα ρουσφέτια, τη μικρόνοια και τον ευτελισμό κάθε αριστερής μεγαθυμίας ουδόλως δικαιώνει η οικονομική κρίση των τελευταίων έξι ετών. Ιδίως με την τρίτη εμπειρία και τη συνεργασία ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ έγινε ολοφάνερο ότι το βόλεμα της πάρτης είναι το κεντρικό ζητούμενο, κι αλίμονο στους ελάχιστους αυθεντικούς αλτρουιστές. Μπορεί, πάντως, αυτή η ροπή ενός αλτρουισμού που μονίμως εξοκέλλει στην υπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων να χαρακτηρίζει μόνο περιπτώσεις μέτρια αναπτυγμένων χωρών, σαν τη δική μας. Όπου ο ανορθολογισμός, τροφοδοτημένος από τη θρησκευτική πίστη, η αγραμματοσύνη, τροφοδοτημένη από δασκάλους που εντάσσουν τις ανεπάρκειές τους στη διδακτέα ύλη, και η απληστία, τροφοδοτημένη από μακρές σειρές γενεών σε ανέχεια, να ευνοούν εξαπατήσεις και αλλεπάλληλες απογοητεύσεις των ψηφοφόρων, επ’ ωφελεία όσων θριαμβεύουν εκλογικά. Μπορεί σε χώρες όπου άνθισε ο Διαφωτισμός, όπου οι δάσκαλοι δεν βάζουν τους μαθητές να παπαγαλίζουν τις δικές τους εμμονές και μια σχετική ευζωία μακροημέρευσε στην πλειονότητα της κοινωνίας, η Αριστερά να μην έμεινε να διεκδικεί διαρκώς το ή όλα ή τίποτε – ή αλλάζουμε τον κόσμο ή τελούμε σε ακατάπαυστους αγώνες γι’ αυτή την αλλαγή. Ούτε να πίστεψε, σε οποιαδήποτε στιγμή των διαδρομών της, πως «ο πιο κακός σοσιαλισμός είναι προτιμότερος από έναν καλό καπιταλισμό». (Επειδή ένας καλός καπιταλισμός αναστέλλει τον αγώνα για τον σοσιαλιστικό παράδεισο και στερεί από την Αριστερά τη δυνατότητα να μοιάζει δημοκρατική, κάτι που δεν είναι σε θέση να πετύχει παρά μόνον όσο μάχεται απολυταρχικά καθεστώτα.) Το βιβλίο του Ζυλιάρ μας δίνει την ευκαιρία να διερωτηθούμε γι’ αυτό ακριβώς το ενδεχόμενο, συγκρινόμενοι με τη Γαλλία. Ο Πιερ Μαντές Φρανς (1907-1982). Διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου υπό τον Λ. Μπλουμ και πρωθυπουργός το 1954-55. Να τονίσω, πρώτα απ’ όλα, πως πρόκειται για εκδοτικό άθλο, λαμβανομένων υπ’ όψιν του όγκου του βιβλίου και της ταχύτητας κυκλοφορίας του στα ελληνικά (ούτε τρία χρόνια μετά την έκδοση του πρωτότυπου). Από τους άθλους που συνηθίζουν οι εκδόσεις Πόλις στον χώρο του γαλλικού πολιτικού δοκιμίου, όπως με Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα του Τομά Πικεττύ το 2014 (πρωτότυπο 2013) ή το Η άνοδος της Δημοκρατίας του Μαρσέλ Γκωσέ το 2009 (πρωτότυπο το 2007). Και να προσθέσω πως αυτό ειδικά το βιβλίο, γραμμένο από κάποιον που πέρασε όλη του τη ζωή στους κόλπους της Αριστεράς (από τους αντιαποικιακούς αγώνες της Αλγερίας μέχρι την τρέχουσα αρθρογραφία του στο εβδομαδιαίο περιοδικό Marianne), διακρίνεται από μια καλοδουλεμένη, αποφθεγματική πρόζα και καλεί σε μια μάλλον μελαγχολική περίσκεψη τους ανά τον κόσμο αριστερούς. Σε αντίθεση με έναν Ροζέ Γκαρωντύ, λ.χ., που το 1955 καλούσε κι αυτός τους ανά τον κόσμο αριστερούς, με ανάλογα αποφθεγματικό οίστρο, να υποτάξουν την ελευθερία τους στις αναγκαιότητες του σταλινισμού.[3] Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ζυλιάρ αρχίζει την εισαγωγή του βιβλίου με μια επισήμανση του Ορτέγκα υ Γκασέτ, ο οποίος αρνήθηκε να διαλέξει πλευρά στην αρχή του ισπανικού εμφυλίου το 1936, εξηγώντας ότι: «Το να είναι κανείς αριστερός ή δεξιός είναι σαν να επιλέγει έναν από τους αναρίθμητους τρόπους που προσφέρονται στον άνθρωπο για να γίνει ηλίθιος. Και οι δυο είναι, τελικά, μορφές ηθικής ημιπληγίας.» (σ. 13) Δικαίως ίσως οι Γάλλοι διεκδικούν τη δόξα των πιο μεγάλων επαναστάσεων, αφού παραδοσιακά γράφουν γι’ αυτές τα πιο ποιητικά μανιφέστα. Αλλά και αυτό να μην ισχύει, σίγουρα στα γαλλικά διατυπώθηκε πρώτη φορά η ιδέα μιας κοινωνίας ελεύθερα συμβαλλομένων ατόμων. Κοινωνίας που υπερέβη τη συνοχή της αγελαίας κοινότητας και των ηγεμόνων της, με τον θάνατο κάθε βασιλιά να συνοδεύεται από ευχές μακροζωίας για τον διάδοχό του. Κι ακόμα, η συγκυριακή διάταξη γάλλων βουλευτών στο μετά το 1789 κοινοβούλιο είναι αυτή που μετέτρεψε την ως προς το προεδρείο «δεξιά» και «αριστερή πλευρά» (όπου συνέβη να μαζευτούν, αντίστοιχα, οι πιο μετριοπαθείς και οι πιο ριζοσπάστες επαναστάτες) σε «Δεξιά» και «Αριστερά» με την έννοια που αυτοί οι χαρακτηρισμοί απέκτησαν σταδιακά στην πολιτική και την κοινωνιολογική σκέψη. Με άλλα λόγια, η ιστορία της Αριστεράς ξεκινά με τον Βολταίρο και τον Ρουσσώ –την ιδέα της πνευματικής ελευθερίας κι εκείνη του κοινωνικού συμβολαίου– και σημαδεύεται από τις θέσεις των πρώτων αντιπροσώπων στο γαλλικό κοινοβούλιο, για να δώσει έκτοτε στην «αριστερή πλευρά» (ιδίως στη διάρκεια του 19ου αιώνα) ένα πλήθος εσωτερικών διαβαθμίσεων, που την επιμερίζουν σε «Αριστερές». Αυτές τις «Αριστερές» εξετάζει διά μακρών ο Ζυλιάρ στο βιβλίο του, από τις αρχικές τους εμφανίσεις, στις αναδιαμορφώσεις, στις μεταλλάξεις και στις σημερινές εκδοχές τους. Χάρη στην πληρότητα και τον όγκο του, το πόνημα ανταποκρίνεται σε ό,τι χαρακτηρίζεται opus magnum, για οποιονδήποτε μελετητή ή συγγραφέα. (Αφού, μετά τα 75 του, δύσκολα δίνει κανείς μιαν ακόμη μεγαλύτερη και σημαντικότερη πνευματική σύνθεση.) Αλλά εκείνο που επίσης κάνει το βιβλίο είναι ότι έρχεται να συμπληρώσει ένα βιβλιογραφικό κενό εξήντα χρόνων, απέναντι στη σπουδαία μελέτη του ακαδημαϊκού Ρενέ Ρεμόντ, με τον απολύτως συμμετρικό τίτλο Οι Δεξιές στη Γαλλία.[4] Όπου ο Ρεμόντ διαχώριζε τρεις κατηγορίες «Δεξιάς» μετά το 1789 και, λίγο-πολύ, μέχρι τις μέρες μας: μία «νομιμόφρονα» (légitimiste), βασιλόφρονα κι αντεπαναστατική, που μετά το 1815 και τον Ναπολέοντα επανήλθε κι εξακολούθησε να επιμένει στην αποκατάσταση της απόλυτης μοναρχίας των Βουρβόνων· μία Δεξιά των Ορλεανιστών (orléaniste), εξαρχής υπέρμαχο της συνταγματικής μοναρχίας και του φιλελευθερισμού· και μία Δεξιά των Βοναπαρτιστών (bonapartiste), δηλαδή μια λαϊκή Δεξιά, που πιστεύει στις δημοψηφισματικές ετυμηγορίες και στην συναίρεση των ελίτ με τον λαό, δίνοντας την προτεραιότητα στους άξιους, κάτι που την καθιστά τέκνο του Διαφωτισμού ισότιμο προς ορισμένες εκδοχές της Αριστεράς. Με εφάμιλλα καρτεσιανή μεθοδικότητα, ο Ζυλιάρ απαντά κατά κάποιο τρόπο στον Ρεμόντ διακρίνοντας, από την πλευρά του, τέσσερις κατηγορίες Αριστεράς: την φιλελεύθερη (libérale), γειτονική προς τη φιλελεύθερη Δεξιά αλλά προσηλωμένη στην αρχή των ελεύθερων αγορών όσο και σ’ εκείνη της «laïcité» –του κοσμικού κράτους, με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία μακριά από θρησκευτικές ή μοναρχικές ιερότητες· την ιακωβίνικη (jacobine), κρατικιστική στη διαχείριση της οικονομίας, βολονταριστική ως προς την ιδεολογία κι εσωστρεφή στις αντιλήψεις· την κολεκτιβιστική (collectiviste), δογματική, ενίοτε οπορτουνιστική, αφοσιωμένη στην οργάνωση του προλεταριάτου και καχύποπτη απέναντι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία· και την ελευθεριακή (libertaire), εξωκοινοβουλευτική και κατά κανόνα αναρχοσυνδικαλιστική (στην οποία, εν μέρει σωστά και εν μέρει υπερβάλλοντας, ο Ζυλιάρ περιλαμβάνει και το κίνημα του Μάη του ’68). Τέσσερις «Αριστερές» που δεν προέκυψαν βέβαια εξαρχής όπως σήμερα τις καταλαβαίνουμε, αλλά διαμορφώθηκαν από τη δράση προσωπικοτήτων και μέσα σε ιστορικά γεγονότα τα οποία δεν περιορίζονται μόνο στον χώρο της Γαλλίας. Γι’ αυτό ο Ζυλιάρ χωρίζει το πόνημά του σε τρία μέρη –ένα σχετικό με τις ιστορικές φάσεις σχηματισμού των «Αριστερών», ένα σχετικό με τον ρόλο τους στο γαλλικό πολιτικό σύστημα, μέχρι τη σταδιακή τους σύγκλιση προς το κέντρο, κι ένα σχετικό με τις συνθήκες εκφυλισμού τους, όσο πλησιάζουμε στις μέρες μας– ενώ συνοδεύει την κατάληξη των κεφαλαίων κάθε μέρους με τις βιογραφίες προσώπων που έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο στα καθέκαστα των όσων περιγράφει το αντίστοιχο κεφάλαιο. Αντιπαραθέτει, έτσι, την ορθολογική Αριστερά του Βολταίρου στη συναισθηματική του Ρουσσώ, στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου, την αδέκαστη του Ροβεσπιέρου στη φιλήδονη του Δαντών, στο τέλος του δεύτερου, κ.ο.κ. μέχρι τη συνετά συμβιβαστική Αριστερά της κοινωνίας των πολιτών, του Μαντές Φρανς, στην πανούργα Αριστερά του Μιτεράν, ο οποίος ήξερε ότι η δυστυχούσα ανθρωπότητα χρειάζεται εξουσία, μυστήριο και ποδηγέτηση. Με κορυφαίες, κατά τη γνώμη μου, τις αντιπαραθέσεις Μπλανκί και Θιέρσου στην περίοδο της παρισινής κομμούνας το 1871, Μορίς Τορέζ και Λεόν Μπλουμ στην περίοδο του μεσοπολέμου και, κυρίως, εκείνες του «ένδοξου Ζαν-Πωλ Σαρτρ» και του «ενάρετου Αλμπέρ Καμύ» στη δεκαετία του 1950. Όπου αναδεικνύεται λαμπρά η διαφορά του φιλοσόφου-συγγραφέα, που βλέπει τον κόσμο μέσα από το πρίσμα των ιδεών και διδάσκει με υπεροψία τη στράτευση, προς τον συγγραφέα-φιλόσοφο, που βλέπει τον κόσμο όπως πραγματικά είναι και τη δράση του την κινητοποιεί πηγαία η ανθρώπινη συμπόνια[5]. Με αυτή τη δομή όμως, το βιβλίο δεν καταφέρνει να αποφύγει τις συχνές επαναλήψεις καταγραφών και σχολιασμών που εμφανίζονται μία φορά στις περί τα γεγονότα κάθε περιόδου ενότητες και μία δεύτερη εκεί όπου γίνεται λόγος για τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν σ’ αυτά τα γεγονότα. Ο Ζυλιάρ έχει βέβαια την ικανότητα να διανθίζει με διαφορετικά ιστορικά παραδείγματα και νέες συγκρίσεις αυτές τις επαναλήψεις, αλλά δεν παύει να δημιουργείται συχνά στον αναγνώστη η εντύπωση ενός «déjà vu». Από την άλλη μεριά όμως, με την ιστορία του κόσμου γεμάτη επαναλήψεις, γιατί να μην ισχύσει το ίδιο με την ιστόρηση των «Αριστερών» της Γαλλίας; Παρά την ιλιγγιώδη ευρυμάθεια του συγγραφέα και τη διεισδυτική γλαφυρότητα των ιστορικών του αναλύσεων, το βιβλίο δεν είναι βιβλίο ιστορίας. Είναι, κυρίως, βιβλίο συνειδητοποίησης. Βιβλίο ενός αριστερού, ο οποίος μάλιστα φτάνει να δηλώσει πως «στη Γαλλία η Δεξιά εκπροσωπεί τα συμφέροντα, η Αριστερά τις ιδέες και τα άκρα, αριστερά και δεξιά, εκπροσωπούν το πάθος», χωρίς ωστόσο να διστάζει να μεμφθεί όλη την αποβλακωμένη κι αποβλακωτική πλευρά της Αριστεράς. Καγχάζει έτσι μια «Αριστερά των διανοουμένων [που] συνεχίζει να τριγυρνά γύρω από τα καπνίζοντα ερείπια του Ακατονόμαστου, προσπαθώντας να περισώσει έστω και το ελάχιστο ψήγμα ανόητης αυταπάτης» (σ. 839-40)· ομολογεί πως «το κίνημα της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης, που έρχεται να μας υπενθυμίσει ότι ο κόσμος δεν είναι εμπόρευμα, ότι τα εμπορεύματα φτιάχνονται για τον άνθρωπο κι όχι ο άνθρωπος για τα εμπορεύματα, οφείλει σήμερα πολύ περισσότερα στον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄ και στον Μαντές Φρανς παρά στον Μαρξ ή τον Κάστρο» (σ. 812)· και παραδέχεται ότι «ο άνθρωπος που θέσπισε τη διχοτόμηση Αριστεράς-Δεξιάς στην πολιτική ζωή της σύγχρονης Γαλλίας είναι ο Ντε Γκωλ, ο κορυφαίος εκφραστής της εθνικής ενότητας» (σ. 818). Γενικά, το βιβλίο βρίθει από έξοχα διατυπωμένα αποφθέγματα στα οποία, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο εύλογα, συνοψίζονται προηγούμενες αναλύσεις. Κι εκείνο που προκύπτει, τελικά, είναι ότι η Γαλλία είχε την τύχη, αλλά διέθετε και τις προϋποθέσεις, να παραμένουν οι «Αριστερές» της προσηλωμένες στη «φιλοσοφία της Δημοκρατίας» και στις αξίες του κοινοβουλευτισμού. «Ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα κυριαρχίας της λογικής είναι ότι δεν μπορούμε να ορίσουμε τον δικαιούχο της. Η διακήρυξη της κυριαρχίας του Λόγου καταλήγει στην άρνηση της ίδιας της έννοιας της κυριαρχίας» (σ. 201). «Η διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου μέχρι την επίτευξη της καθολικής ανδρικής ψηφοφορίας το 1848 αποτελεί αναμφισβήτητα έργο της Αριστεράς» (σ. 199). «Ο Ροβεσπιέρος δεν έχει δρόμο με το όνομά του στο Παρίσι, ενώ το άγαλμα του Δαντών δεσπόζει στην πλατεία Odéon. … Όσο η επανάσταση άνοιγε βήμα, τόσο ο Δαντών βάδιζε προς το πεπρωμένο του με απαράμιλλη τόλμη, μια τόλμη που επισκίασε τελικά τις ιερεμιάδες του Ροβεσπιέρου» (σ. 189). Ο Ροζέ Γκαρωντύ κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα τον Μάιο του 1965 στην «Α΄ Εβδομάδα Σύγχρονης Σκέψης». Τη δεκαετία του 1950 κήρυσσε την τυφλή υπακοή στην έλευση του σοσιαλισμού, τη δεκαετία του 1960 αρνούνταν την ύπαρξη των Γκουλάγκ, τη δεκαετία του ’70 αρνούνταν το εβραϊκό Ολοκαύτωμα και τη δεκαετία του ’80, ενώ κατέρρεε ο κομμουνιστικός κόσμος του, ασπάστηκε το Ισλάμ! Ακόμη κι όταν υποπίπτουν σε ακρότητες ή ενδίδουν στο θυμικό, οι γαλλικές «Αριστερές» το συνειδητοποιούν εγκαίρως και δεν παύουν να αναζητούν τρόπους συνύπαρξης των αντίθετων συμφερόντων στην ίδια κοινωνία. «Ο πραγματικός κληρονόμος της Αικατερίνης των Μεδίκων και όλης της γενεαλογίας των βασιλέων που υπέτασσαν τη θρησκεία στην πολιτική δεν είναι άλλος από τον Ροβεσπιέρο. Η κρυμμένη όψη του ιακωβινισμού είναι, επομένως, ο καθολικισμός» (σ. 91). «Η γαλλική επανάσταση δεν είναι μόνο πολιτική υπόθεση. Είναι ένα θρησκευτικό δράμα που εκτυλίσσεται στα τρίσβαθα των ατομικών συνειδήσεων, ανεβάζοντας στη σκηνή όλες τις πνευματικές αξίες που παρέμεναν βαθιά ριζωμένες στις ψυχές των ατόμων. Τίποτε δεν παραλείπεται: ούτε η εμφάνιση ενός δόγματος σωτηρίας, ούτε το δημόσιο κήρυγμα, ούτε η θυσία των κύριων υπαιτίων, ούτε η κατήχηση, το τελετουργικό και, τέλος, η ανανέωση της θυσίας υπό τη μορφή μιας επαναστατικής Θείας Ευχαριστίας» (σ. 166). «Παρά τον φόρο τιμής που ο Maurice Thorez αποτίει στον Καρτέσιο, οι κομμουνιστές ποτέ δεν υπήρξαν ορθολογιστές. Τόσο στην προπαγάνδα όσο και στην ιδεολογική συγκρότηση προέκριναν πάντα την πρωτοκαθεδρία του συναισθήματος έναντι του Λόγου» (σ. 50). «Δύο κουλτούρες συνυπάρχουν στους κόλπους της Αριστεράς. Η πρώτη, συγκεντρωτική, κατάγεται απευθείας από τον ιακωβινισμό. Εκχωρεί στο κράτος τη διαχείριση της κοινωνίας. Η δεύτερη αντιμετωπίζει δύσπιστα την αρχή της συγκεντρωτικής εξουσίας. Δίχως να αρνείται τον ρόλο του κράτους υποστηρίζει την αποκέντρωση και τις μεμονωμένες πρωτοβουλίες» (σ. 123). «Ο Κρέων ήταν εκ φύσεως Ιακωβίνος, η Αντιγόνη συγκαταλέγεται στους προγόνους της δεύτερης Αριστεράς» (σ. 807). «Το ότι η Αριστερά υπενθυμίζει διαρκώς πως είναι ακόμη γόνιμη η κοιλιά από όπου βγήκε το κακό, δηλαδή ο φασισμός, αποσιωπώντας την κοιλιά που υποτίθεται ότι είναι πλέον στείρα, δηλαδή τον σταλινισμό, είναι μια στάση που θα αφήσει άναυδες τις επόμενες γενιές» (σ. 839). «Είναι ευγενές να μάχεται κανείς για τις ιδέες του, αλλά είναι μεγαλειώδες να παράγει μέσα από αυτές ένα έργο συμφιλίωσης» (σ. 380). Αυτό το τελευταίο παράθεμα νομίζω πως συνιστά επιτομή των «Αριστερών» της Γαλλίας. Στη χώρα του Καρτέσιου και του Μονταίνιου, τα μεγαλειώδη οράματα ποτέ δεν απεμπόλησαν τον ορθολογισμό και τον σεβασμό του ατόμου. Το ιδεώδες της ελευθερίας δεν υποχώρησε μπρος στο ιδεώδες της ισότητας. Αντί να μπει η ελευθερία στην υπηρεσία της Αριστεράς και των σκοπών της, η Αριστερά παρέμεινε στην υπηρεσία της ελευθερίας. Έστω σε βάρος των σκοπών της, έστω κι αν όφειλε να υποχωρήσει η ισότητα, για να μην υποσταλεί η σημαία της ελευθερίας. Αυτή είναι η στάση και του ίδιου του Ζυλιάρ, ως Αριστερού[6]. Σε πολύ κρίσιμη διαφορά δηλαδή με τη χώρα ενός Γρηγόριου Παλαμά ή ενός γέροντος Παϊσίου, όπου η αοριστία «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» γίνεται μεταφυσική βεβαιότητα κι η Αριστερά, από πολιτική και φιλοσοφική στάση, μεταμορφώνεται σε ιερό δόγμα. Στο κλίμα μιας μεσογειακής ανεμελιάς, εδώ, κι ενός όψιμου ρομαντισμού, ο οποίος δεν εννοεί να εγκαταλείψει τη χαρακτηριστική για κάθε ρομαντισμό νοσταλγία της ολότητας, οι δικές μας «Αριστερές» δεν κατάφεραν να εμπεδώσουν πως είναι αντιφατικό να διεκδικείς τον σοσιαλιστικό παράδεισο δίχως να πάψεις να διεκδικείς και τον χριστιανικό. Ίσως γιατί εδώ δεν γνωρίσαμε ποτέ εκείνον τον «αριστοκρατικό αθεϊσμό», τον οποίο παρεμπιπτόντως κατήγγελλε και ο Ροβεσπιέρος, ούτε κάτι από τη διερευνητική έφεση των Εγκυκλοπαιδιστών οι οποίοι, όπως μας θυμίζει ο Ζυλιάρ, «ανακηρύσσουν βασικό εχθρό τους την Εκκλησία, θεωρώντας την προπύργιο του φανατισμού, ενώ αντιμετωπίζουν πιο διαλλακτικά τον μοναρχικό θεσμό» (σ. 730). Σε περίοδο 1ης ή 2ης ή και 5ης φοράς Αριστερά που διανύουμε στην Ελλάδα, με πλήρη αδιαφορία για το αν η απώλεια της αριστερής εξουσίας δεν θα σημάνει απλή επάνοδο σε κάποια «αστική Δεξιά» αλλά θα φέρει μια ριζοσπαστική ακροδεξιά σε κυρίαρχο ρόλο, το βιβλίο του Ζυλιάρ αποτελεί ό,τι καλύτερο για ένα αριστερό, κυρίως, κοινό. Εκείνο που κατεξοχήν δείχνει για τη Γαλλία είναι η έφεσή της να κυβερνάται στο Κέντρο, είτε κυβερνάται από Δεξιούς είτε από Αριστερούς (χωρίς να κυβερνάται από το Κέντρο). Εκεί, οι πολιτικοί ποιμένες μοιάζει να κατανοούν πως απώτατος σκοπός δεν είναι η Γη της Επαγγελίας, είναι η ευωχία του κοπαδιού. Η δική μας Αριστερά, αντίθετα, μολονότι βλέπει να θεριεύει η φασιστική ακροδεξιά καλεί τα άλλα κόμματα να προσέλθουν στους κόλπους της, αντί να καταλάβει πως γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο πρέπει η ίδια να συγκλίνει προς το Κέντρο. Το όραμα της ειδυλλιακής ισότητας δεν εννοεί να το υποστείλει[7]. Προτιμά, όπως δείχνει η πρόσφατη, αγωνιώδης έφεσή της να ελέγξει το τηλεοπτικό τοπίο, να περιστείλει την ελευθερία. [1] Από τον πρόλογό του στο βιβλίο του Ροζέ Γκαρωντύ, Η ελευθερία, μτφρ. Φωφώ Σακελλάρη - Σωτήρης Τούτουνας, Κυψέλη, Αθήνα 1960. [2] Βλ. Pierre Mendès France, La république moderne, éditions Gallimard, Παρίσι 1966, σ. 10. [3] «Η ελευθερία αρχίζει από τη στιγμή που γινόμαστε ικανοί να θέλουμε με πάθος, αφιερώνοντας γι’ αυτήν όλες μας τις δυνάμεις κι αποδεχόμενοι όλες τις θυσίες, την καινούργια πραγματικότητα που γεννιέται και αναπτύσσεται στη Σοβιετική Ένωση, στην Κίνα και στις Λαϊκές Δημοκρατίες.» (ό.π., σ. 475). Κι όταν κηρύσσεις το ’50 την τυφλή υπακοή στην έλευση του σοσιαλισμού είναι επόμενο να αρνείσαι την ύπαρξη των Γκούλαγκ την δεκαετία του ’60, το εβραϊκό Ολοκαύτωμα τη δεκαετία του ’70 και τη δεκαετία του ’80, ενώ καταρρέει ο σοβιετικός κόσμος, να ασπάζεσαι το Ισλάμ! [4] Βλ. René Rémond, Les Droites en France, éd. Aubier, 1954 η πρώτη έκδοση (540 σελίδες), με τρεις αναθεωρήσεις, το 1963, το 1968 και το 1982, ανάλογα με τις εξελίξεις οι οποίες μετά την ανεξαρτησία της Αλγερίας έφεραν το τέλος της 4ης Δημοκρατίας και το 1981, με τη νίκη του Φρανσουά Μιτεράν, οδήγησαν τη γαλλική Δεξιά στην αντιπολίτευση. [5] Ιδίως για ανθρώπους της γενιάς μου, που στα νιάτα μας είχαμε ενθουσιωδώς προσυπογράψει τη δήλωση του Σαρτρ, ότι «κάθε αντικομμουνιστής είναι ένα σκυλί», το παράλληλο πορτρέτο Σαρτρ και Καμύ αποτελεί αυτό που λέμε «όλα τα λεφτά» για το συγκεκριμένο βιβλίο. Μας δίνει την ευκαιρία να κατανοήσουμε, επιτέλους, το τι θα πει να έχεις ρόλο θεσμικού αντιφρονούντος σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, κατηγορώντας δικαίως τη γαλλική αποικιοκρατία ή τον μακαρθισμό των ΗΠΑ, παραβλέποντας όμως τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό του Στάλιν, το τυραννικό καθεστώς του Μάο ή την αστυνομοκρατούμενη Κούβα του Φιντέλ Κάστρο. [6] «Δεν είναι το Σύνταγμα αυτό που μας δίνει την ελευθερία του Τύπου», επισημαίνει παραπέμποντας στον Σατωβριάνδο, «αντιθέτως, η ελευθερία του Τύπου είναι αυτή που μας δίνει το Σύνταγμα» (σ. 209). [7] «Στόχος της Αριστεράς είναι να μειώσει την ψαλίδα φτωχών-πλουσίων», ακούει συχνά κανείς να δηλώνουν βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ. Παραβλέποντας, όλοι τους, πως είναι η φιλοδοξία του φτωχού να γίνει πλούσιος αυτή που έδωσε τις τεχνικές επινοήσεις, από την ιατρική ως την αστροφυσική, οι οποίες βελτιώνουν τη ζωή όλων, και όχι, δυστυχώς, η ανιδιοτελής παρόρμηση κάθε ατόμου να ευνοήσει τους συνανθρώπους του.

Πρώτα ελευθερία, μετά ισότητα

Σύνδεση