«Σαν τον κάβουρα»: ζητήματα μνήμης

Ο Γκύντερ Γκρας αγωνίστηκε από την αρχή της συγγραφικής του πορείας για την ανάληψη ευθύνης των Γερμανών για τα ναζιστικά εγκλήματα καθώς και για την αποφυγή της λήθης. Μάλιστα αποκαλούνταν «η φωνή της συνείδησης», επειδή τόνιζε στα λογοτεχνικά του έργα, όπως και στις πολυάριθμες ομιλίες του με πολιτικό-κοινωνικό χαρακτήρα, την ενοχή των Γερμανών σε σχέση με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Η κριτική του απευθυνόταν όχι μόνο στους ναζί και αυτούς που στήριξαν φανερά το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, αλλά και στους απλούς Γερμανούς, που με την σιωπή τους συναίνεσαν στα φοβερά και φρικαλέα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Η δημοσίευση της νουβέλας Σαν τον κάβουρα[1] τον Φεβρουάριο του 2002 σηματοδοτεί μια αλλαγή, όχι τόσο στη δική του στάση απέναντι στα ιστορικά γεγονότα, αλλά σε ό,τι αφορά τη διεύρυνση της λεγόμενης „Vergangenheitsbewältigung“ (επεξεργασία του παρελθόντος) των Γερμανών ως προς την ενσωμάτωση της μαρτυρίας των θυμάτων του άμαχου γερμανικού πληθυσμού στην επίσημη εθνική μνήμη. Το λογοτεχνικό κείμενο του Γκρας αποτελεί μια ισχυρή συμβολή στην αλλαγή της δημόσιας συζήτησης γύρω από το παρελθόν των Γερμανών που είναι συνυφασμένο με το ζήτημα της ενοχής.[2] Το βάρος της ευθύνης για τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων υπαγόρευε στους Γερμανούς ως το τέλος της χιλιετίας τη σιωπή σχετικά με τα θύματα πολέμου από τις ίδιες τους τις τάξεις – ένα ταμπού το οποίο ο Γκρας σπάει στη νουβέλα του. Οι μέχρι τότε συζητήσεις περί Γερμανών θυμάτων διεξάγονταν ως επί το πλείστον στον ακροδεξιό χώρο και η προσπάθεια του συγγραφέα ήταν ακριβώς να αποδυναμώσει αυτόν τον χώρο μεταφέροντας την αναγνώριση των εν λόγω θυμάτων –μιλάμε πάντα για τον άμαχο πληθυσμό– στην δημόσια εθνική μνήμη. Στο Σαν τον κάβουρα ο συγγραφέας αναβιώνει το ιστορικό γεγονός της βύθισης του γερμανικού πλοίου «Γκούστλοφ» από σοβιετική τορπίλη κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τα χιλιάδες θύματα Γερμανών προσφύγων, αφενός για να καταθέσει ένα λογοτεχνικό μνημείο για τους νεκρούς εκείνης της τραγωδίας δίνοντας φωνή στη μαρτυρία των επιζησάντων και αφετέρου για να θέσει τον προβληματισμό του σχετικά με τα επίκαιρα ζητήματα περί μνήμης, που είναι συνυφασμένα με την αποσιώπηση της βύθισης: τον ανταγωνισμό μεταξύ περιθωριακής μνήμης και επίσημης δημόσιας μνήμης, τις παθογένειες της οικογενειακής και γενεαλογικής μνήμης και, τέλος, το ρόλο της διαμεσολάβησης της μνήμης, ιδίως σε σχέση με την μετατροπή από την επικοινωνιακή της διάσταση σε πολιτισμική. Με μαεστρία συνθέτει λοιπόν ο γερμανός συγγραφέας στη νουβέλα του ιστορικά γεγονότα με μια μυθοπλαστική οικογενειακή ιστορία, με ήρωες τις τρεις γενεές της οικογένειας Ποκρήφκε: την φιγούρα της μάνας, της Τούλας, του γιού της Παύλου και του εγγονού Κονράδου, που τον φωνάζουν Κόνυ. Μέσω της βιογραφίας της οικογένειας αυτής η σύνθετη πλοκή απλώνεται στο παρελθόν, συντελείται η αφήγηση του παρόντος, ενώ διαγράφεται και το μέλλον, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. Κομβικό γεγονός αποτελεί η τραγωδία της βύθισης, σηματοδοτώντας το σημείο τομής μεταξύ ιστορικής πραγματικότητας και μυθοπλασίας, όπως και μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος. Απεγνωσμένα ζητάει η μάνα από τον δημοσιογράφο γιο της να καταγράψει αυτό που έζησε η ίδια εκείνη τη νύχτα, όμως αυτός παραμένει σιωπηλός επί δεκαετίες επιλέγοντας τη λήθη, έως ότου να αναλάβει σε επαγγελματικό επίπεδο να γράψει για αυτό. Θα αποδειχτεί ότι είναι πλέον πολύ αργά, διότι ανεξέλεγκτα και κρυφά έχει αναλάβει ήδη ο εγγονός να εκπληρώσει την επιθυμία της γιαγιάς του, αλλά με τον πιο ακραίο και λανθασμένο τρόπο, με έναν φόνο που πηγάζει από την λήθη τόσων χρόνων. 1. Ιστορικό παρελθόν και μυθοπλαστικό παρόν Σημείο αναφοράς στο λογοτεχνικό κείμενο αποτελεί η τραγωδία της Τούλας, που ξεφεύγει από το μυθοπλαστικό πλέγμα και παραπέμπει στο ιστορικό γεγονός της βύθισης του παλιού κρουαζιερόπλοιου «Βίλχελμ Γκούστλοφ» στις 30 Ιανουαρίου του 1945 στα παγωμένα νερά της Βαλτικής. Το πλοίο μετέφερε εκτός από τους άρρωστους και τραυματισμένους στρατιώτες χιλιάδες Γερμανούς πρόσφυγες από το Ντάντσιχ προς τα δυτικά λιμάνια της Γερμανίας και τορπιλίσθηκε από ένα σοβιετικό υποβρύχιο με επικεφαλής τον Αλεξάντερ Μαρινέσκο.[3] Το κύμα των προσφύγων από τα ανατολικά, στην προσπάθειά του να διαφύγει από τις σοβιετικές δυνάμεις που είχαν αποκλείσει τους δρόμους προς τη Δύση, επέλεγε ως επί το πλείστον την θαλάσσια οδό καθώς θεωρούνταν πιο σίγουρη. Στην προκειμένη όμως περίπτωση το αποτέλεσμα ήταν μια τραγωδία με περίπου 9.000 νεκρούς Γερμανούς, η οποία αποτέλεσε τη μεγαλύτερη καταστροφή στη ιστορία της ναυτιλίας.[4] Παρ’ όλο που ήταν το πιο πολύνεκρο ατύχημα επί θαλάσσης έμεινε σε μια σχετική αφάνεια[5] λόγω της ενοχής των Γερμανών που –όπως προαναφέραμε– επέβαλε μια σιωπή γύρω από το ζήτημα των θυμάτων ανάμεσα στους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, όπως και λόγω του ότι δεν πρόκειται για ένα έγκλημα πολέμου, διότι το πλοίο λειτουργούσε ως πλωτό νοσοκομείο για τους στρατιώτες. Το όνομα του πλοίου προέρχεται από το ιστορικό πρόσωπο του Γουλιέλμου Γκούστλοφ, ο οποίος ήταν ιδρυτής του ελβετικού ναζιστικού κόμματος και είχε ενεργή συμμετοχή στο Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (NSDAP). Ο έντονος αντισημιτισμός του ήταν η αιτία η οποία οδήγησε τον Εβραίο φοιτητή Δαβίδ Φρανκφούρτερ στην δολοφονία του στις 4 Φεβρουαρίου του 1936 μέσα στο σπίτι του στο Νταβός – γεγονός που τον καθιστά «μάρτυρα» όχι μόνο για τους ναζί του εθνικοσοσιαλιστικού κράτους του παρελθόντος, αλλά και για τους λεγόμενους νεοναζί, δηλαδή τους ναζί της σύγχρονης Γερμανίας. Ο συμβολικός του πλέον ρόλος μετά θάνατον ως θύματος του σημιτισμού γίνεται και η αιτία για την μετονομασία του πλοίου το οποίο στην συνέχεια θα φέρει το όνομά του. Εκτός από τη βύθιση ο συγγραφέας «παίζει» με τις ιστορικές ημερομηνίες και τις δένει με τη μυθοπλαστική πλοκή. Έτσι η ημερομηνία της 30 Ιανουαρίου έχει τριπλή ιστορική αναφορά: στις 30 Ιανουαρίου του 1945 πραγματοποιείται η βύθιση του πλοίου «Γουλιέλμος Γκούστλοφ», στις 30 Ιανουαρίου του 1895 χρονολογείται επίσης η γέννηση του ιστορικού προσώπου Γουλιέλμου Γκούστλοφ, ενώ είναι πάλι 30 Ιανουαρίου όταν ο Χίτλερ παίρνει την εξουσία στα χέρια του. Στο μυθοπλαστικό επίπεδο προστίθεται την ίδια μέρα με τη βύθιση η γέννηση του Παύλου Ποκρήφκε. Επίσης σημασιολογικά φορτισμένη είναι η ημερομηνία της 20 Απριλίου. Το 1889 γεννιέται εκείνη τη μέρα ο Αδόλφος Χίτλερ και το 1997 –στην «πραγματικότητα» της νουβέλας αυτή τη φορά– λαμβάνει χώρα η δολοφονία του Βόλφγκανγκ Στρέμπλιν, ο οποίος φέρει το εικονικό «διαδικτυακό» όνομα του Δαβίδ Φρανκφούρτερ, από τον Κόνυ, με το εικονικό «διαδικτυακό» όνομα του Γουλιέλμου Γκούστλοφ αντίστοιχα. Η πλοκή παραπέμπει με αυτό τον τρόπο στην ήδη αναφερθείσα ιστορική δολοφονία, αυτής του Γουλιέλμου Γκούστλοφ από τον Εβραίο φοιτητή Δαβίδ Φρανκφούρτερ και, μαζί με την συμμετρία των γεγονότων και των ημερομηνιών, υποδηλώνει τη συνέχιση του κύκλου του αίματος και βίας. 2. Γενεαλογική και οικογενειακή μνήμη Τα τρία μυθοπλαστικά πρόσωπα της οικογένειας Ποκρήφκε παραπέμπουν στις τρεις γενεές –με χρονολογική ακολουθία– στη σημερινή Γερμανία, μετρώντας από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά.[6] Η φιγούρα της Τούλας ανήκει στην λεγόμενη «πρώτη γενιά» των Γερμανών που έζησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και βίωσε την βύθιση του πρώην κρουαζιερόπλοιου «Γουλιέλμος Γκούστλοφ». Πρόκειται για μια μορφή η οποία παρουσιάζεται με μιαν αφέλεια από τη μία, αλλά και με μια ψυχική ισορροπία από την άλλη, που την καθιστά αλώβητη απέναντι στα πολιτικά ταμπού της εποχής. Έτσι περιγράφεται να μην έχει κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα ούτε με το χιτλερικό καθεστώς, ούτε αργότερα με το ανατολικογερμανικό, και να απολαμβάνει τις πολυάριθμες σχέσεις της με το ανδρικό φύλο, αψηφώντας τα στερεότυπα περί ελεύθερων γυναικών εκείνης της εποχής όπως και την «political correctness» που δεν άφηνε τους γερμανούς θύτες να μιλήσουν για τα δικά τους θύματα. Με αυτή την άνεση και δίχως να περιγράφεται με ακροδεξιές διαθέσεις καταθέτει κάθε χρόνο την ημερομηνία της βύθισης ένα στεφάνι στο μνημείο των θυμάτων στην πόλη Σβερίν, αδιαφορώντας για τους ακροδεξιούς που καρπώθηκαν αυτήν την τελετή και παρευρίσκονταν εκεί. Αρπάζει κάθε ευκαιρία που της δίνεται για να διηγηθεί αρχικά στο γιο και μετέπειτα στον εγγονό την νύχτα της βύθισης, προσπαθώντας να κρατήσει ζωντανή την μνήμη της τραγωδίας που βίωσε. Σε σχέση με την πλειονότητα της πρώτης γενιάς στην Γερμανία[7] η ούλα διακρίνεται για την διάθεσή της να διηγηθεί την τραγωδία που βίωσε στην οικογένειά της. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αυτοπροσδιορίζει τον εαυτό της ως θύμα και όχι ως γερμανίδα πολίτη που δεν στάθηκε ενάντια στο χιτλερικό καθεστώς, θέση που θεωρείται από την επόμενη γενιά (του ’68) ως στάση συναίνεσης και καταδικάζεται ηθικά. Ο 53χρονος γιος της, Παύλος, γεννιέται εκείνο το βράδυ μες στην καταστροφή της βύθισης και στο χαμό της διάσωσης λιγοστών ανθρώπων, γεγονός που θα τον στοιχειώνει για όλη του τη ζωή. Η επιθυμία της μάνας του να καταγράψει όλες τις μνήμες της από εκείνη τη νύχτα στη Βαλτική, να μετατρέψει την προφορική της μαρτυρία σε γραπτή μορφή, του γίνεται ένα βάρος στο οποίο δεν μπορεί να ανταποκριθεί έως ότου εμφανίζεται ο «γέρος», που μοιάζει να είναι ο ίδιος ο συγγραφέας.[8] Αυτός αναθέτει στον Παύλο –σε επαγγελματικό πια επίπεδο– να γράψει για την βύθιση του πλοίου με τους χιλιάδες νεκρούς. Έτσι ξεκινάει ο Παύλος τελικά την διήγηση της τραγωδίας που είναι συνυφασμένη με την οικογενειακή του ιστορία –και σε αυτό το σημείο ξεκινά η νουβέλα– διαπιστώνοντας ότι δεν είναι καθόλου εύκολο μετά από τόσα χρόνια: «Γιατί τώρα; Γιατί με τόση καθυστέρηση;» ρώτησε κάποιος που δεν είμαι εγώ. Επειδή η μητέρα ανέκαθεν μου … Επειδή, όπως τότε, που σηκώθηκε πάνω απ’ το νερό εκείνη η κραυγή, ήθελα να φωνάξω αλλά δεν μπορούσα … Επειδή η αλήθεια δεν θέλει πάνω από τρεις αράδες … Επειδή τώρα μόνο … … ακόμα οι λέξεις δυσκολεύονται μαζί μου.» (σ. 7) Η περιγραφή της προσπάθειάς του να μιλήσει για εκείνη τη νύχτα που τον σημάδεψε φανερώνει αφενός μια τραυματική εμπειρία που την κληρονόμησε από την μητέρα του – αν λάβουμε υπόψη ότι μόλις είχε γεννηθεί και δύσκολα θα είχε τέτοιες καθαρές μνήμες.[9] Αφετέρου προστίθεται όμως και μια άλλη διάσταση που τον μπλοκάρει, διότι ως μέλος της οικογένειάς του ανήκει μεν στην ομάδα των θυμάτων, αλλά, σύμφωνα με την αντίληψη της γενιάς του, ανήκει στην ομάδα των θυτών, βάσει της επίσημης εθνικής μνήμης. Η δεύτερη γενιά στην οποία ανήκει ο Παύλος δείχνει μεγάλη δυσκολία να χειριστεί το ενοχικό παρελθόν των γονέων. Πρόκειται για τη γενιά του ’68, της οποίας τα μέλη εστίαζαν μόνο στην ενοχή και τη μετάνοια των γονέων τους, παραμερίζοντας την δική τους καταγωγή ή τη δική τους οικογενειακή ιστορία και αποκόπτοντας μέσα σε αυτό το σκοτεινό χάσμα τη δική τους ταυτότητα από τον οικογενειακό και εθνικό ιστό.[10] Αυτή η ελλιπής ταυτότητα που χαρακτηρίζει τη δεύτερη γενιά στη Γερμανία με τη σιωπή της[11] φαίνεται και στο μυθοπλαστικό πρόσωπο του Παύλου και στις αποτυχίες του.[12] Σε επαγγελματικό επίπεδο η δημοσιογραφική του πορεία δείχνει μια πολιτική αστάθεια – έχει γράψει στο παρελθόν για τον δεξιό εκδοτικό οίκο Springer και αργότερα για το περιοδικό Der Spiegel, που για τα γερμανικά δεδομένα θεωρούνταν τότε αριστερό περιοδικό. Αλλά και η προσωπική του ζωή, με έναν χωρισμό και έναν απομακρυσμένο γιο, δεν διακρίνεται από σταθερότητα. Κατά την διάρκεια των ερευνών του για την βύθιση του «Γκούστλοφ» όμως ανακαλύπτει ότι ο γιός του Κόνυ δρα μέσω διαδικτύου ως υπέρμαχος των Γερμανών θυμάτων του πολέμου και σοκάρεται. Τον παρακολουθεί στο διαδίκτυο, αλλά αποτυγχάνει και εκεί, διότι δεν μπορεί να τον σώσει από την λανθασμένη του επιλογή πολιτικού χώρου, με δραματικές τελικά συνέπειες για όλη την οικογένεια. Και αυτή η φιγούρα του εγγονού παραπέμπει στην αντίστοιχη γενιά της, εδώ την τρίτη γενιά Γερμανών, αφού σε αντίθεση με τον πατέρα του ψάχνει για την προέλευσή και την ιστορία της οικογένειας του.[13] Τα στοιχεία που βρίσκει είναι όμως δημοσιευμένα στο διαδίκτυο κάτω από τη νεοναζιστική ομπρέλα και έτσι «υιοθετεί» αυτή την ιδεολογική οπτική προς την ιστορία και ανοίγει την ιστοσελίδα «www.Blutzeuge.de» που παραπέμπει στον δήθεν μαρτυρικό θάνατο του Γουλιέλμου Γκούστλοφ. Με το ψευδώνυμο του Γουλιέλμου Γκούστλοφ ανοίγει μια συζήτηση στο διαδικτυακό chatroom με έναν συνομήλικό του ονόματι «Δαβίδ Φρανκφούρτερ». Έτσι υπάρχει μια ιστορική προέλευση και εξήγηση για την κορύφωση της πλοκής, που είναι η συνάντηση των δύο νεαρών πέρα από τον εικονικό κόσμο, στην μυθοπλαστική πραγματικότητα, στο μνημείο θυμάτων του Γκούστλοφ στην πόλη Σβερίν, όπου ο Κόνυ αντιστρέφει την ιστορία και σκοτώνει τον Βόλφγκανγκ Στρεμπλίν που μπήκε στο ρόλο του Εβραίου. Δεν αντιστρέφονται μόνο οι ρόλοι στο παρόν –στο ιστορικό πρότυπο δολοφονείται ο Ναζί από τον Εβραίο, ενώ στο μυθοπλαστικό επίπεδο δολοφονείται ο φερόμενος Εβραίος–, αλλά ξαναζωντανεύει το παρελθόν που δεν είχε λήξει ποτέ και εισχωρεί με κάθε τρόπο στο παρόν. Αυτή τη διαπίστωση εκφράζει μια φιγούρα της νουβέλας που βρίσκεται εκτός οικογενειακού ιστού και είναι ο «γέρος», που διατυπώνει την λανθασμένη αποσιώπηση που έπραξε η γενιά του, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο μια εξήγηση στον αναγνώστη για τα όσα συμβαίνουν με τον Κόνυ: «Αυτή η σκέψη τον τρώει τον γέρο. Ουσιαστικά ήταν καθήκον της γενιάς του, λέει, να εκφράσει το δράμα των προσφύγων από την Ανατολική Πρωσία. Ατέλειωτες πομπές μες στο χειμώνα που βαδίζουν προς τη Δύση, προς τον θάνατο μέσα στη χιονοθύελλα, για να ξεψυχήσουν στην άκρη του δρόμου και σε τρύπες όταν αρχίζει να σπάζει ο πάγος στην επιφάνεια της Νέας Λιμνοθάλασσας από τις βόμβες που ρίχνουν ή κάτω από το βάρος των κάρων, και παρ’ όλα αυτά από το Χάιλινγκενμπάιλ και μετά όλο και περισσότεροι κινούνται πάνω σε ατέλειωτες χιονισμένες επιφάνειες σπρωγμένοι από τον φόβο της εκδίκησης των Ρώσων… Φυγή… Ο λευκός θάνατος… Δεν θα έπρεπε ποτέ, λέει, να αποσιωπηθεί μια τόσο μεγάλη τραγωδία, μόνο επειδή υπερίσχυσε η αίσθηση της δικής μας ενοχής και επειδή όλα τούτα τα χρόνια είχε προτεραιότητα η δήλωση μετάνοιας, δεν θα έπρεπε να απωθήσουμε το θέμα αυτό και να το αναθέσουμε στους ακροδεξιούς. Αυτή η παράλειψη ήταν τρομακτική …» (117) Είναι ολοφάνερο ότι το παρόν είναι άρρηκτα συνδεμένο με το παρελθόν και ότι υπάρχει μια συνεχόμενη αναβίωση ιστορικών γεγονότων που ζητούν την επαναδιαπραγμάτευσή τους. 3. Από την επικοινωνιακή μνήμη στην πολιτισμική μνήμη Οι τρεις γενεές της οικογένειας Ποκρήφκε δεν παραπέμπουν μόνο στην γενεαλογική ακολουθία στην Γερμανία, αλλά το κάθε μέλος της οικογένειας είναι συνδεμένο με ένα μέσο της μνήμης: η Τούλα με τον προφορικό λόγο, ο Παύλος με την γραφή και ο Κόνυ με τον κυβερνοχώρο. Λαμβάνοντας υπόψη το έργο του Γιαν Άσσμαν Das kulturelle Gedächtnis[14] και την θεωρία του περί επικοινωνιακής και πολιτισμικής μνήμης, κατά την γνώμη μου στο έργο του Γκρας βρίσκει λογοτεχνική έκφραση η μετάβαση από την επικοινωνιακή μνήμη στην πολιτισμική – μαζί με όλους τους προβληματισμούς που αυτή η κίνηση συνεπάγεται. Ερέθισμα για τον Άσσμαν ήταν η διαπίστωση ότι μετά από περίπου 40 χρόνια η φυσική παρουσία των μαρτύρων του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου αρχίζει να φθίνει και ότι ο προφορικός λόγος των μαρτυριών θα πρέπει να μετατραπεί σε μια μορφή που ανθίσταται στο πέρασμα του χρόνου, όπως είναι η γραφή, η αρχιτεκτονική κ.ά., ώστε να διασωθεί. Μια τέτοια ανησυχία, ότι με τον θάνατό της θα σβήσει και η μνήμη της τραγικής της εμπειρίας, κυριεύει την Τούλα και την εξωθεί στην πίεση του γιού της να μετατρέψει την προφορική της μαρτυρία σε γραπτή μορφή. Τόσο ο Παύλος όσο και ο Κόνυ θα βγάλουν την τραγική μνήμη από την «ρευστότητα» της επικοινωνιακής της διάστασης και θα την μεταφέρουν στην στέρεα πολιτισμική, αλλά με διαφορετικό τρόπο και με μια διαφορετική ερμηνεία ο καθένας τους. Για τον Παύλο η Τζιλ Ε. Τουώρκ διαπιστώνει ότι μετεωρίζεται μεταξύ «αφηγηματικής αβεβαιότητας και ένοχης συνείδησης»[15] και ότι το περπάτημα του καβουριού –ενός ζώου που ζει μεταξύ στεριάς και θάλασσας– παραπέμπει σε μεταφορικό επίπεδο στην αμφιταλάντευση του Παύλου. Δεν πρόκειται όμως για τη μόνη αμφιταλάντευση αυτής της λογοτεχνικής μορφής: κινείται επίσης στο μεταίχμιο μεταξύ της επίσημης εθνικής μνήμης και της προσωπικής μνήμης της μητέρας του που βρίσκεται στο περιθώριο, όπως και μεταξύ της μνήμης των θυτών (η επίσημη εθνική μνήμη) και των θυμάτων (η μνήμη των επιζησάντων)· παρουσιάζεται, τέλος, αναποφάσιστος ως προς τη διαδικασία μεταφοράς από την επικοινωνιακή στην πολιτισμική μνήμη. Πάνω, ο Γκρας, το 1944, σε ηλικία 17 ετών, όταν είχε στρατολογηθεί στην Υπηρεσία Εργασίας. Φωτογράφος Καρλ-Χάιντς Καλκμπρένερ. Κάτω: Έγγραφο με τα προσωπικά στοιχεία του Γκύντερ Γκρας από την εποχή που ήταν αιχμάλωτος πολέμου των Αμερικανών στην Υπηρεσία Πληροφοριών της Βέρμαχτ στο Βερολίνο. Τα έγγραφα αποδεικνύουν ότι ο συγγραφέας ήταν μέλος των SS – για πρώτη φορά μίλησε δημόσια για αυτό το γεγονός το 2006. Πέρα από τον Παύλο και τη μνήμη του, με αυτή την ιδιόμορφη κίνηση της καρκινοβασίας περιγράφεται και ο τρόπος αφήγησης της νουβέλας, που άπτεται της ίδιας τη σχέσης μεταξύ μνήμης και ιστορίας. Αυτό που ισχύει «για το κάπως πλάγιο περπάτημα του κάβουρα, που ενώ φαινομενικά μοιάζει να οπισθοχωρεί στην πραγματικότητα κινείται μπροστά (όπως υποδεικνύει κι ο τίτλος „Im Krebsgang“)», θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τον τρόπο διήγησης του έργου με το συνεχόμενο μπρος-πίσω στον χρόνο,[16] ως συμβολισμό της σχέσης μνήμης και ιστορίας. Πρόκειται για ένα παιχνίδι μόνιμης επαναδιαπραγμάτευσης, όπως φαίνεται και στην πλοκή της νουβέλας. Για παράδειγμα, στη διάσταση της επικοινωνιακής μνήμης τίθεται το ζήτημα ποιος θα υπερισχύσει με τη μαρτυρική φωνή του, αν θα ακουστεί ή αν θα αποσιωπηθεί. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η «φωνή» της Τούλας, που ναι μεν ακούγεται μέσα στην ίδια της την οικογένεια, αλλά προσδοκά σε μεγαλύτερη εμβέλεια. Στη διάσταση της πολιτισμικής μνήμης προβληματίζει η ερμηνεία που δίνεται στα ιστορικά γεγονότα για να καταγραφούν ανάλογα, όπως διαγράφεται στις αμφιβολίες του Παύλου σχετικά με το αν οι επιζήσαντες αποτελούν τελικά θύτες ή θύματα. Κυρίως όμως φανερώνεται στη διαφορά μεταξύ της ερμηνείας του Παύλου και του γιού του Κόνυ, ο οποίος όχι μόνο προσλαμβάνει το συμβάν της βύθισης με την οπτική του ακροδεξιού χώρου, αλλά του δίνει και μια στέρεα και μόνιμη μορφή στο διαδίκτυο που θα επιδρά και στο μέλλον. Σε αυτό το σημείο προστίθεται το πρόβλημα της εικονικής πραγματικότητας που καθιστά ακόμα πιο δύσκολη αυτή τη μόνιμη διαπραγμάτευση της μνήμης, καθώς οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ εικονικού και πραγματικού επιπέδου είναι ρευστές. Λαμβάνοντας, όμως, υπόψη όλη τη διαδρομή του ιστορικού γεγονότος και της μνημόνευσής του προκύπτουν ερωτήματα για το ποια είναι τελικά η αλήθεια και πού βρίσκεται το όριο μεταξύ πραγματικότητας και ιδεατής ερμηνείας.[17] Η Τζιλ Ε. Τουώρκ διαπιστώνει ότι «το Σαν τον κάβουρα δεν είναι απλά μια νουβέλα με θέμα τη βύθιση ενός πλοίου και τα επακόλουθά της, αλλά είναι και μια, σε μεγάλο βαθμό, έντεχνη μετα-αφήγηση που φωτίζει τους πολλαπλούς τρόπους κατασκευής της γερμανικής ιστορίας στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον».[18] Η κατασκευή της ιστορίας αλλά και της μνήμης ανακινούνται στο Σαν τον κάβουρα σε πολλαπλά επίπεδα, όμως η νουβέλα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο πώς επιδρά η διαπραγμάτευση της μνήμης στο μέλλον, που απαιτεί την προσοχή όλων μας. Εκεί που φαινόταν ότι η εμπλοκή του Κόνυ στον ακροδεξιό χώρο είχε σταματήσει μέσα στην φυλακή, ο Παύλος βλέπει ότι ακολουθεί μια τρομακτική συνέχεια, στην οποία ο γιός του έχει πρωταγωνιστικό ρόλο ως νέος μάρτυρας της νεοναζιστικής σκηνής. Έτσι η νουβέλα τελειώνει με τα απαισιόδοξα λόγια του Παύλου: Χρειάστηκε να σερφάρω πολύ. Είχα συχνά το όνομα του καταραμένου πλοίου στο παράθυρο. Και ύστερα τα πράγματα αποδείχτηκαν χειρότερα από ό,τι φοβόμουν. Υπό την ιδιαίτερη διεύθυνση «www.kameradschaft-konrad-pokrifke.de» συστηνόταν μια ιστοσελίδα στα γερμανικά και στα αγγλικά που διαφήμιζε κάποιον ο οποίος είχε επιδείξει υποδειγματική στάση και ιδεολογία και γι’ αυτό το μισητό σύστημα τον είχε φυλακίσει. «Σε πιστεύουμε, σε περιμένουμε, σε ακολουθούμε…». Και τα λοιπά, και τα λοιπά. Έτσι συνεχίζει δίχως να τελειώνει ποτέ. (255) [1] Γκύντερ Γκρας, Σαν τον κάβουρα, Οδυσσέας, Αθήνα 2002. [2] Ο πρώτος συγγραφέας ήταν ο W.G. Sebald που διατύπωσε τους προβληματισμούς του για το ζήτημα των θυμάτων ανάμεσα στους Γερμανούς στις διαλέξεις του στην Ζυρίχη (Züricher Poetikvorlesungen) το 1997 ως προς τα θύματα αμάχων των βομβαρδισμών, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στο δοκίμιο «Luftkrieg und Literatur» το 1999. [3] https://goo.gl/JcCu3Z και http://goo.gl/xJBR2O (τελευταία πρόσβαση: 13.2.2016). [4] http://goo.gl/PVSL5D (τελευταία πρόσβαση: 13.2.2016). [5] Υπάρχει μια κινηματογραφική ταινία από το 1959 «Nacht fiel über Gotenhafen» του Frank Wisbar, η οποία δεν είναι πολύ γνωστή. [6] Aleida Assmann, Generationsidentitäten und Vorurteilsstrukturen in der neuen deutschen Erinnerungsliteratur. Wiener Vorlesungen, Picus, Wien 2006: 30ff. [7] Jörn Rüsen, Friedrich Jäger, Erinnerungskultur. In: Karl-Rudolf Korte / Werner Weidenfeld, Deutschland-TrendBuch. Fakten und Orientierungen, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2001: 395-428. Εδώ: 397. Επίσης: „Cornelia Blasberg, Geschichte als Palimpsest. Schreiben und Lesen über die ‚Kinder der Täter’‟. In: Deutsche Vierteljahresschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte 76.3, September 2002: 464-95. [8] Hannes Fricke, Bernhard Schlink: Der Vorleser. Interpretationen. Romane des 20. Jahrhunderts, Bd.3, Reclam, Stuttgart 2003: 274-94. Εδώ: 359ff. [9] Ό.π., 358. [10] Aleida Assmann, ό.π., 33. [11] Sigrid Weigel, Genea-Logik. Generation, Tradition und Evolution zwischen Kultur- und Naturwissenschaften, Wilhelm Fink, München 2006: 98. [12] Άξιο να σημειωθεί είναι το γεγονός ότι και στο μυθιστόρημα Himmelskörper (2003) της Tanja Dückers που πραγματεύεται την βύθιση του «Γκούστλοφ», η δεύτερη γενιά περιγράφεται αντίστοιχα σιωπηλή και «προβληματική». [13] Η Sigrid Weigel περιγράφει τα χαρακτηριστικά της τρίτης γενιάς στην μονογραφία της, ό.π., 90ff. [14] Jan Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen, Beck, München 1992. [15] Jill E. Twark, „Landscape, Seascape, Cyberspace: Narrative Strategies to Dredge up the Past in Günter Grass’s Novella Im Krebsgang‟. In: P.M. Lützeler / S.K. Schindler (Hg.), Gegenwartsliteratur. Ein germanistisches Jahrbuch, Stauffenburg Verlag, Tübingen, 3/2004: 143-168. Εδώ: 152. [16] Ό.π., 150. [17] Για τον προβληματισμό αυτό βλέπε: Sascha Feuchert, „Faction oder Fiction? Grundsätzliche Überlegungen zum Umgang mit Texten der Holocaustliteratur im Deutschunterricht‟. In: Jens Birkmeyer (Hg.), Holocaustliteratur und Deutschunterricht. Perspektiven schulischer Erinnerungsarbeit, Schneider Verlag, Hohengehren 2008: 129-143. [18] Jill E.Twark, ό.π., 147.

«Σαν τον κάβουρα»: ζητήματα μνήμης

Σύνδεση