«Το μειδίασμα του θεού των ερώτων»

Δύο είναι οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους η ποίηση του Κάλβου ηχεί πολλές φορές δυσνόητη ή ακόμη και σκοτεινή. Ο πρώτος είναι γλωσσικός: ο Κάλβος δεν είχε επαρκή γνώση της ελληνικής όταν έγραφε τις Ωδές, με αποτέλεσμα το ακριβές νόημα ορισμένων λέξεων και φράσεων να γίνεται κατανοητό μόνον από όσους γνωρίζουν ιταλικά και είναι σε θέση να ιχνηλατήσουν την καταγωγή και την τεθλασμένη διαδρομή τους (από την αρχαία ελληνική στη λατινική, στην ιταλική, στη νέα ελληνική). Ο δεύτερος είναι διακειμενικός: πίσω από μια περιγραφή, μιαν εικόνα ή μια μεταφορά, μπορεί να κρύβεται ένα ιταλικό ποιητικό χωρίο, συνήθως του Φώσκολου. Στην περίπτωση αυτή, αν ο αναγνώστης ή ο ερευνητής δεν γνωρίζει το συγκεκριμένο διακείμενο, είναι αδύνατο να κατανοήσει την καλβική ιδέα· και το πιθανότερο είναι να προτείνει υποθέσεις που αντλεί από την αρχαιογνωσία του ή από τη νεότερη λογοτεχνική και ιδεολογική θεματολογία, οι οποίες όμως δεν ερμηνεύουν ικανοποιητικά το περιεχόμενο του υπό εξέταση κειμένου. Η αφήγηση της ησιόδειας Θεογονίας που πραγματεύεται τη γέννηση και τις πρώτες εμφανίσεις της θεάς Αφροδίτης στα Κύθηρα και την Κύπρο (188-200) αποτελεί την αφετηρία του «Πρώτου Ύμνου» των Χαρίτων του Φώσκολου. Ο Φώσκολος τροποποίησε την αφήγηση αυτή, αξιοποιώντας μεταγενέστερα μυθολογικά και λογοτεχνικά στοιχεία και δικές του επινοήσεις. Δημιούργησε έτσι μια νέα ποιητική μυθολογία, οι αφετηρίες της οποίας προηγούνται του χρόνου σύλληψης των Χαρίτων ως αυτοτελούς έργου (1812-1813). Με τη σειρά της η μυθολογία αυτή επηρέασε βαθύτατα τις Ωδές του Κάλβου. Την αναπαρήγαγε κυρίως στις Ωδές «Ὁ Φιλόπατρις», «Εἰς Μούσας» και «Εἰς Πάργαν», ενώ απηχήσεις της εμφανίζονται και σε άλλες Ωδές.[1] Στην παρούσα σύντομη μελέτη θα παρουσιάσω άγνωστες επιδράσεις της φωσκολικής μυθολογίας των Χαρίτων, οι οποίες υπόκεινται στις στρ. ιζ΄ - ιη΄ της Ωδής «Εἰς Μούσας». Στις εν λόγω στροφές υποκρύπτεται μια απρόσμενη, για τον ανυποψίαστο αναγνώστη, μεταφορά στοιχείων από το θαλασσινό ταξίδι της Αφροδίτης και των Χαρίτων, όπως εκτυλίσσεται στην ποιητική μυθολογία του Φώσκολου, στον βοιωτικό Κιθαιρώνα, δηλαδή στην επικράτεια του Διονύσου. Με άλλα λόγια, ο καλβικός Κιθαιρώνας αποτελεί μεταμόρφωση των φωσκολικών Κυθήρων, τόσο από θεματική όσο και από γλωσσική άποψη. Ας δούμε την πρώτη στροφή: Ἀλλ’ ὅτε τὸ μειδίασμα[2] τοῦ θεοῦ τῶν ἐρώτων, τὸν Κιθαιρῶνα ἐσκέπασε μὲ’ θύμον καὶ μὲ’ κλήματα σταφυλοφόρα· («Εἰς Μούσας», 81-85) Το γονιμοποιό μειδίαμα Σύμφωνα με τον Ιωάννη Περυσινάκη, οι στροφές ιζ΄ - ιη΄ της Ωδής «Εἰς Μούσας» του Ανδρέα Κάλβου αναφέρονται στην εκπολιτιστική δύναμη του Διονύσου, και η πρώτη ειδικότερα στο δώρο προς τους ανθρώπους της αμπέλου και του οίνου.[3] Όμως, η παραπάνω στροφή εμφανίζει στοιχεία ανεξήγητα, ή έστω δυσεξήγητα, με βάση την αρχαία μυθολογική και λογοτεχνική παράδοση για τον Διόνυσο. Ξεκινώ με το πιο ενδιαφέρον από ερευνητική σκοπιά: ο θεός επενεργεί στη φύση και την κάνει να βλαστήσει με το μειδίαμά του, στοιχείο για το οποίο δεν υπάρχει, εξ όσων γνωρίζω, κάποια αρχαία μαρτυρία. Η μνεία του Κιθαιρώνα στο παρόν χωρίο παραπέμπει εκ πρώτης όψεως στον θηβαϊκό μύθο της εισαγωγής της καλλιέργειας της αμπέλου. Στην περίπτωση αυτή μπορεί κανείς να διαπιστώσει, με μια απλή ματιά, ότι η φρασεολογία που χρησιμοποιείται, για τις σχετικές ενέργειες του Διονύσου στις Βάκχες του Ευριπίδη, δηλαδή στο πιο αντιπροσωπευτικό αρχαίο κείμενο για το θέμα, είναι εντελώς διαφορετική από την καλβική διατύπωση.[4] Οι αναζητήσεις στις αρχαίες πηγές δεν έχουν όμως ιδιαίτερο νόημα, γιατί ο Κάλβος δεν συνέθεσε την παραπάνω στροφή έχοντας προ οφθαλμών την εκτενή διονυσιακή μυθολογία και λογοτεχνία. Η ιδέα του γονιμοποιού μειδιάματος κατάγεται από την ποιητική μυθολογία του Φώσκολου, στην οποία αναφέρθηκα παραπάνω. Πρωτοεμφανίζεται στο προσφιλές στον Κάλβο σονέτο «Α Ζacintο» (1803), το οποίο αξιοποίησε και αλλού στις Ωδές.[5] Γράφει εκεί ο Φώσκολος για την Αφροδίτη ότι «η θεά γονιμοποίησε εκείνα τα νησιά [= τα Ιόνια] με το πρώτο της μειδίαμα» (e fea quelle isole feconde / col suo primo sorriso). Παραθέτω τους στ. 3-6 του σονέτου: Zacinto mia, che te specchi nell’onde Del greco mar da cui vergine nacque Venere, e fea quelle isole feconde Col suo primo sorriso, […] Ζάκυνθος αγαπημένη, που καθρεφτίζεσαι στου ελληνικού πελάγους τα νερά, απ’ όπου γεννήθηκε παρθένα η Αφροδίτη, και γονιμοποίησε εκείνα τα νησιά με το πρώτο της χαμόγελο, […] Το «γονιμοποιό μειδίαμα» της Αφροδίτης αποτελεί έμπνευση του Φώσκολου και ειδικότερα προέκυψε ως ευφυής τροποποίηση της αφήγησης του Ησιόδου για τη γέννηση της Αφροδίτης (Θεογονία 188-200 Most):[6] Το τυπικό επίθετο της Αφροδίτης φιλομμειδής σημαίνει «αυτή που της αρέσει να μειδιά (ή να γελάει)». Η αιτιολογική αφήγηση του Ησιόδου υπαινίσσεται διαφορετική ετυμολογία, που συμπαρέσυρε και την ορθογραφία στα χφφ. του Ησιόδου, δηλαδή φιλο(μ)μηδέα,[7] επειδή γεννήθηκε από τα μήδεα (= τους όρχεις) του Ουρανού, που έκοψε και πέταξε στη θάλασσα ο γιος του ο Κρόνος. Ο Φώσκολος συνδύασε τις δύο ετυμολογίες, προσδίδοντας στο μειδίαμα της Αφροδίτης την ιδιότητα των όρχεων, και έτσι προέκυψε στο σονέτο το «μειδίαμα που γονιμοποίησε τα νησιά» του Ιονίου. Ο ποιητής επεξέτεινε την εμβέλεια της επίδρασης της Αφροδίτης από τα Κύθηρα σε όλο το Ιόνιο Πέλαγος και ειδικότερα στη Ζάκυνθο, με στόχο να προσδώσει στον γενέθλιο τόπο του αρχέγονη ιερότητα. Κατασκεύασε έτσι τον νεότερο μύθο της Ζακύνθου, που έλαβε την τελική του μορφή στις Χάριτες. Εκεί εμφανίζει τον εαυτό του να λατρεύει την Αφροδίτη στα παιδικά ζακυνθινά του χρόνια![8] Ο Κιθαιρώνας και τα Κύθηρα Ο Κάλβος μετέφερε τη γονιμοποιό ιδιότητα του μειδιάματος της Αφροδίτης στον θεό Διόνυσο. Τη σύνδεση αυτή διευκόλυνε η ορθογραφική σύγχυση που εντοπίζεται στον Κάλβο ανάμεσα στον Κιθαιρώνα (την επικράτεια του Διονύσου)[9] και τα Κύθηρα (την επικράτεια της Αφροδίτης). Στο βιβλίο μου Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο σημείωσα το εξής σχετικά με τη σύγχυση ανάμεσα στον Κιθαιρώνα και την Κυθέρεια (Αφροδίτη): O βαρβαρισμός «’ς τὸν Κυθερῶνα» (XVI 79), αντί «’ς τὸν Κιθαιρῶνα», προήλθε μάλλον από ορθογραφική σύγχυση με το όνομα «Κυθέρεια»: ο ανορθόγραφος τύπος συμπίπτει σε δύο σημεία με το όνομα αυτό, πράγμα που υποδεικνύει ως αφετηρία το ιταλικό παράλληλο Citerone (=Κιθαιρών) / Citerea (= Κυθέρεια).[10] Ο Κάλβος μετέφερε στον Κιθαιρώνα αυτό που έγινε στα Κύθηρα, στον τόπο όπου, σύμφωνα με τον Φώσκολο, ο Διόνυσος εισήγαγε για πρώτη φορά την καλλιέργεια της αμπέλου στην Ελλάδα, προσκεκλημένος από τη θεά Δήμητρα. Με άλλα λόγια, ο Κάλβος δεν εμπνεύστηκε από την αρχαία διονυσιακή μυθολογία αλλά υιοθέτησε και τροποποίησε τη φωσκολική επινόηση. Η πεζή αφήγηση του Φώσκολου, που ανάγεται στα 1822, μνημονεύει την πρωτόγονη κατάσταση που επικρατούσε στα Κύθηρα, τη μάταιη προσπάθεια της Δήμητρας να την αλλάξει καλώντας σε βοήθεια τον Διόνυσο, και πώς τελικά οι Χάριτες εκπολίτισαν το νησί. Στον καλβική ωδή η άφιξη του Διονύσου λειτουργεί αποτελεσματικά, αλλά πρόκειται για έναν Διόνυσο πλασμένο με βάση τη φωσκολική Αφροδίτη και τις Χάριτες (βλ. επίσης παρακάτω). Ακολουθεί η κύρια εκπολιτιστική δράση από τις Μούσες, που είναι και αυτές φωσκολικό παράγωγο. Παραθέτω το σχετικό χωρίο του Φώσκολου:[11] There — no prayers to the gods had ever been heard — no gay dances seen, no hymeneals sung! howlings of beasts of prey, and yellings of dogs, continually pierced the air; and terror and dread were felt on every side, from the whizzing of arrows, the shouts of men contending for the bear which they had slain, and the groans of wounded hunters. Ceres had in former times bestowed on them the gift of the plough — and that provident goddess had also called Bacchus to adorn the hills of Cythera with vineyards — but in vain. The iron ploughshare lay rusting in the furrow, which it had hardly begun to trace — and the grapes had been devoured, even before they had received the first tint of purple, from the rays of an autumnal sun. But as soon as Venus appeared with the Graces, among the inhabitants of Cythera, the hunters, the damsels, the children let fall their arrows and their bows; and passed in an instant, from terror to admiration, from ferocity to gentleness. They gave up the pursuit of the chase, and became shepherds. Ακολουθεί η αφήγηση σε ιταλικούς στίχους, όπως εμφανίζεται στο χφ. του Quadernone («Inno primo – Venere», στ. 101-116).[12] Με μικρές διαφορές οι στίχοι απαντούν επίσης στην Έκδοση Κάλβου, στ. 102-116.[13] Τεκμήριο για την εξάρτηση του Κάλβου από την αφήγηση του Φώσκολου, και συνεπώς για τη μεταφορά της εισαγωγής της καλλιέργειας της αμπέλου από τα Κύθηρα στον Κιθαιρώνα, αποτελεί το γεγονός ότι ο Φώσκολος, όταν στην ποιητική αφήγηση μιλάει για τον Διόνυσο, αντί για το όνομα «Dioniso» ή «Bacco», χρησιμοποιεί το «Bassaréo», που προέρχεται από το λατινικό «Bassareus» και αυτό από το αρχαιοελληνικό Βασσαρεύς. Είναι το μοναδικό που χρησιμοποιεί ο Κάλβος, όταν αναφέρεται στον Διόνυσο: «τὸν μέγαν / μελίφρονα ἀμφορέα / τοῦ Βασσαρέως ἀδράξατε» (XII 17-19). Όπως έχω υποστηρίξει, ο Φώσκολος υπήρξε η πηγή των περισσότερων αρχαίων ονομάτων που απαντούν στις Ωδές.[14] Το γονιμοποιό βάδισμα Είδαμε παραπάνω ότι στον Ησίοδο η κυπριακή γη βλαστάνει στο διάβα της Αφροδίτης (Θεογονία 194-195). Η αφήγηση του Ησιόδου έγινε αργότερα πιο γνωστή χάρη στους στ. 7-8 του προοιμίου του πρώτου βιβλίου του De rerum natura (Περί φύσεως) του Λουκρητίου, που αναφέρονται και πάλι στην Αφροδίτη. Γράφει εκεί ο ποιητής: «tibi suavis daedala tellus / summittit flores», δηλαδή «για σένα βγάζει η τεχνήτρα γη / λουλούδια μυρωδάτα». Στις Χάριτες ο Φώσκολος προχώρησε σε έναν νέο συνδυασμό. Τώρα τη γονιμοποιό επίδραση πάνω στη γη των Κυθήρων ασκεί το βάδισμα της Αφροδίτης μαζί με το μειδίαμα των Χαρίτων (που αποτελεί κεντρικό στοιχείο της φωσκολικής μυθολογίας για τις Χάριτες). Πρόκειται για τη συνέχεια της εκπολιτιστικής δράσης των Χαρίτων, που ξεκίνησε στο χωρίο που προανέφερα.[15] Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα από την Έκδοση Κάλβου (1846): Μa come l’orme della Diva, e il riso Delle vergini sue fer di Citera Sacro il lito, un’ignota vïoletta Spuntò a’ piè de’ cipressi, e d’improvviso Molte purpuree rose amabilmente Si conversero in candide. Αλλά καθώς τα πατήματα της θεάς και το μειδίαμα των παρθένων συνοδών της έκαναν ιερή την ακτή των Κυθήρων, μια άγνωστη βιολέτα φύτρωσε στη ρίζα των κυπαρισσιών, και ξαφνικά πολλά ρόδα που ήταν πορφυρά με χάρη έγιναν κατάλευκα. O Κάλβος δεξιώθηκε όχι μόνο το γονιμοποιό μειδίαμα, όπως είδαμε, αλλά και το γονιμοποιό βάδισμα της θεάς Αφροδίτης. Όπως απέδωσε το μειδίαμα στον Διόνυσο, αντίστοιχα απέδωσε το βάδισμα στην Ελευθερία και τη Νίκη. Είναι ένα ακόμη δείγμα της τεθλασμένης διακειμενικότητας στις Ωδές, καθώς ο ποιητής οικειοποιείται στοιχεία της ελληνικής αρχαιότητας μέσω της (λατινικής και της) ιταλικής ποίησης. Παραθέτω τις δύο στροφές των Ωδών: Ἐκεῖ ὅπου ἐπατήσατε ἰδοὺ οἱ καρποὶ φυτρώνουν, καὶ τ᾿ ἄνθη ἰδοὺ σκορπίζουσι τὰ κύματα εὐτυχῆ τῆς μυρωδίας. (IX 51-55) Λευκὰ καὶ δροσερώτατα, ’σὰν ἄστρα αὐγερινὰ, ὑπὸ τὰ θεῖα φυτρόνουσι πατήματα, καὶ πέφτουσι συχνὰ εἰς τὸν κόσμον. (XVIII 86-90) Για την καλύτερη κατανόηση των παραπάνω εικόνων, προσθέτω ότι ήδη το 1803 ο Φώσκολος, στο επιστολικό του μυθιστόρημα Ultime lettere di Jacopo Ortis, είχε προχωρήσει σε μια τολμηρή αξιοποίηση της εικόνας του Ησιόδου και του Λουκρητίου.[16] Παραθέτω απόσπασμα από επιστολή του Jacopo στην αγαπημένη του, με ημερομηνία 15 Μαΐου 1798:[17] Dopo quel baccio io son fatto divino. Le mie idee sono più sublimi e ridenti, e il mio aspetto più gajo, il mio cuore più compassionevole. Mi pare che tutto s’abbelisca a’ miei sguardi, il lamentar degli augelli, e il bisbiglio de’ zefiri fra le frondi son oggi più soavi che mai; le piante si fecondano, e i fiori si colorano sotto a’ miei piedi; […] Μετά από εκείνο το φιλί έγινα θεός. Οι ιδέες μου είναι τώρα πιο θείες και γελαστές, η όψη μου πιο πρόσχαρη, η καρδιά μου πιο φιλεύσπλαχνη. Μου φαίνεται πως το βλέμμα μου ομορφαίνει τα πάντα· το παράπονο των πουλιών και ο ψίθυρος του ζέφυρου στα φυλλώματα σήμερα μου φαίνονται πιο γλυκά από ποτέ. Τα φυτά γονιμοποιούνται και τα λουλούδια χρωματίζονται στο βάδισμά μου· […] Ο θεός των ερώτων Στη μυθολογία και τη λατρεία του Διονύσου μνημονεύεται το ερωτικό στοιχείο, ενώ εμφανίζονται και αναφορές στην Αφροδίτη και τον γιο της τον Έρωτα. Στις Βάκχες του Ευριπίδη ο χορός δονείται από την επιθυμία να μεταβεί στην Κύπρο της Αφροδίτης και των Ερώτων,[18] στην Πιερία των Χαρίτων και του Πόθου (412-415). Όμως δύσκολα θα αποκαλούσε κανείς τον Διόνυσο «θεό των ερώτων», γιατί έτσι θα του έδινε την υπόσταση της θεάς Αφροδίτης. Η έμμεση ταύτιση του Διονύσου με την Αφροδίτη πρέπει να ερμηνευτεί σε συνδυασμό με όσα ανέφερα παραπάνω, δηλαδή με την απόδοση στον Διόνυσο του γονιμοποιού μειδιάματος της θεάς Αφροδίτης. Το θυμάρι και το σταφύλι Στον Κάλβο ο Διόνυσος «σκεπάζει» τον Κιθαιρώνα όχι μόνο με αμπέλια αλλά και με θυμάρι. Ο Δάλλας κατατάσσει το θυμάρι στα ιερά φυτά του Διονύσου, χωρίς όμως να μνημονεύει την πηγή του.[19] Υπάρχει κατ’ αρχάς μια παραδοξότητα στην καλβική στροφή, με την έννοια ότι το θυμάρι είναι, ή τουλάχιστον ήταν, άγριο και αυτοφυές, ενώ το αμπέλι καλλιεργείται. Επίσης, δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι ο Διόνυσος έκανε να βλαστήσει θυμάρι στον Κιθαιρώνα ή κάπου αλλού. Ακόμη το θυμάρι δεν εμφανίζεται, εξ όσων γνωρίζω, στους καταλόγους με τα ιερά φυτά του Διονύσου, ενώ μια μαρτυρία που συνδέει τον ἕρπυλλο (είδος θυμαριού) με τους φαλλοφόρους[20] είναι εντελώς απίθανο να αποτέλεσε την πηγή της έμπνευσης του Κάλβου. Και πάλι η πηγή έμπνευσης ήταν ο Φώσκολος. «Το θυμάρι είναι η αγάπη των μελισσών» (il timo amor dell’api) γράφει ο ποιητής στις Χάριτες.[21] Είναι γνωστό ότι οι μέλισσες αποτελούν κεντρικό στοιχείο της ποιητικής μυθολογίας των Χαρίτων. Συνδέονται με τις Χάριτες και τις Μούσες, με τις οποίες, σε κάποιες φάσεις της ποιητικής δημιουργίας του Φώσκολου, ταυτίζονται. Οι Μούσες-μέλισσες είναι η πηγή της ποίησης, δημιούργησαν την αρχαία ελληνική ποίηση και μετά την οθωμανική κατάκτηση της Ελλάδας μετανάστευσαν στη Δύση. Η απεικόνισή τους στο έργο του Φώσκολου επηρέασε αποφασιστικά τις αναφορές που απαντούν στις καλβικές Ωδές.[22] Στο φως αυτών των δεδομένων, o συνδυασμός του θυμαριού με τα «σταφυλοφόρα / κλήματα» μπορεί στο βάθος να μην είναι τόσο παράδοξος όσο δείχνει. Εννοώ ότι στην Ωδή «Εἰς Πάργαν» (στροφή θ΄) οι μέλισσες δεν εξορμούν στα εαρινά άνθη αλλά στα άφθονα σταφύλια:’ Ἔχεον πολυάριθμα μελισσῶν ἔθνη οἱ σίμβλοι τῆς Πάργας, βομβηδὸν εἰς τὸν πολὺν ἐπέταον καρπὸν λυαῖον. Όπως έχω εξηγήσει αλλού, η παραπάνω εικόνα προέκυψε όταν ο Κάλβος αποφάσισε να μετατρέψει σε κυριολεξία μια έμμεση μεταφορά του Φώσκολου, όπου οι μέλισσες εμφανίζονται να ρουφούν το νέκταρ όπως το κρασί.[23] Αλλά αν το σταφύλι λειτουργεί ποιητικά ως τροφή για τις μέλισσες, ο συνδυασμός με το θυμάρι αποκτά νόημα. Φυσικά αυτή η ερμηνεία τροποποιεί τη λειτουργία του δώρου του Διονύσου στους ανθρώπους, καθώς το συνδέει διακειμενικά με τη δράση των Χαρίτων και των Μουσών όπως απεικονίζονται στον Φώσκολο. Τὸ βλέμμα τῶν γηγενέων δρακόντων Ἐκεῖ ὁ ρυθμὸς ἐπέραστος καταβαίνων, τὸ βλέμμα τῶν γηγενέων δρακόντων ἐχάθη, ὡς τὰ χαράγματα χάνεται ὁ ὕπνος. («Εἰς Μούσας», 86-90) Σύμφωνα με τον Ιωάννη Περυσινάκη, οι «γηγενεῖς δράκοντες» του Κάλβου θα μπορούσαν να ταυτιστούν με τον Πύθωνα ή τους Τιτάνες. Ως προς την καλβική εικόνα, ο Περυσινάκης σχολιάζει ότι χάρη στις εκπολιτιστικές δραστηριότητες του Διονύσου «οι δράκοντες κοιμήθηκαν ή νικήθηκαν».[24] Κατά τη γνώμη μου, η ερμηνεία της παραπάνω στροφής συνδέεται με την ερμηνεία της στρ. ε΄ της ίδιας Ωδής. Εκεί ο ήχος της λύρας των Μουσών εμφανίζεται να έχει τέτοια δύναμη, ώστε προκαλεί την εξαφάνιση θηρίων και δασών: Σεῖς τὰ αἰθέρια νεῦρα τῆς φόρμιγγος κροτεῖτε, καὶ τὰ θηρία, καὶ τ᾿ ἄλση χάνονται ἀπὸ τὸ πρόσωπον τῆς γῆς πλατείας. Εξήγησα αλλού ότι, σύμφωνα με τον Φώσκολο, όταν η Αφροδίτη έφτασε για πρώτη φορά στα Κύθηρα με τις Χάριτες, ο τόπος δεν ήταν ακόμα νησί· ένα σκοτεινό, σκιερό δάσος εκτεινόταν ως τη Λακωνία και τον συνέδεε με τη στεριά. Οι κάτοικοι του δάσους δεν λάτρευαν τους θεούς, πολεμούσαν μεταξύ τους μέχρι θανάτου και ο νικητής έτρωγε τις σάρκες του ηττημένου. Όταν οι πρωτόγονοι είδαν το άρμα των Χαρίτων και της Αφροδίτης, έβγαλαν μια τρομερή κραυγή και άπλωσαν τα χέρια τους να πιάσουν τα όπλα. Τότε η Αφροδίτη προστάτεψε τις φοβισμένες Χάριτες και φώναξε «Βυθίσου δάσος!» (Sink down, o forest / Sprofondati, o foresta). Αμέσως το δάσος, μαζί με το έδαφος πάνω στο οποίο βρισκόταν και που τότε συνέδεε τα Κύθηρα με τη Λακωνία, εξαφανίστηκε (disappeared / disparve) και άνοιξε τον δρόμο στη θάλασσα. Αυτή είναι μια πεζή αφήγηση από τη «Διατριβή πάνω σε έναν αρχαίο ύμνο στις Χάριτες» που μνημόνευσα παραπάνω.[25] Ακολούθως ο Φώσκολος δίνει το χωρίο σε ποιητική μορφή,[26] που απαντά και στην Έκδοση Κάλβου, με ελάχιστες διαφορές (στ. 131-142). Κοινό σημείο ανάμεσα στην ε΄ και την ιη΄ στροφή της καλβικής Ωδής είναι το ρήμα «χάνομαι» (χάνονται / ἐχάθη): οι δυνάμεις της άγριας και πρωτόγονης φύσης δεν εξοντώνονται ούτε εκτοπίζονται σε τόπο τιμωρίας, αλλά εξαφανίζονται από το πρόσωπο της γης. Την εξαφάνιση προκαλεί η εκπολιτιστική δύναμη της Αφροδίτης και των Χαρίτων στον Φώσκολο και των Μουσών στον Κάλβο, χαρακτήρων που αλληλοεπικαλύπτονται ως προς τις δραστηριότητές τους. Πορτρέτο του Ούγκο Φόσκολο από τον Φρανσουά Ξαβιέ Φαμπρ, μολύβι σε χαρτί, 21,4 x 14,8 cm, Βιβλιοθήκη Πωλ Μαρμοττάν, Ακαδημία Καλών Τεχνών, Γαλλία. Οι πρωτόγονοι κάτοικοι του ισθμού των φωσκολικών Κυθήρων με τα άγρια και ανθρωποφάγα τους ένστικτα επανεμφανίζονται στον Κάλβο πρώτα ως «θηρία» και έπειτα ως «γηγενεῖς δράκοντες». Το επίθετο «γηγενέων» αποδίδει την πεζή έκφραση του Φώσκολου «children of the earth» και την ποιητική «figli della terra». Το κείμενο του Φώσκολου, πεζό και ποιητικό, περιέχει επίσης μια πληροφορία σχετική με το «βλέμμα» αυτών των αγρίων. Παραθέτω το σχετικό ποιητικό απόσπασμα από την Έκδοση Κάλβου (στ. 138-142): Videro il cocchio, e misero un ruggito Palleggiando la clava.[27] Al petto strinse Sotto il suo manto accolte le gementi Sue giovinette; e, o selva, si sommergi; Venere disse, e fu sommersa. Είδαν το άρμα, και έβγαλαν μουγκρητό, κραδαίνοντας τα ρόπαλα. Η Αφροδίτη κάλυψε με τον μανδύα της και έσφιξε στο στήθος τις μικρούλες Χάριτες που έκλαιγαν, και είπε: «Βυθίσου, δάσος». Και το δάσος βυθίστηκε. Ο τρόμος που προκαλούν οι πρωτόγονοι ξεκινάει από το βλέμμα τους (videro) και συνεχίζεται με απειλητικές κραυγές και χειρονομίες. Η στάση τους εκφράζει την ύψιστη ύβρη προς τις ευγενικές Χάριτες και η Αφροδίτη προκαλεί την εξαφάνιση του δάσους μαζί με τους άγριους κατοίκους τους. Ο Κάλβος εστίασε την περιγραφή του στην απειλή που εξέφραζε το «βλέμμα» των «γηγενέων [< figli della terra] δρακόντων» και την εξαφάνιση αυτής της απειλής (ἐχάθη). Και τα δύο είναι στοιχεία που μπορούν να ερμηνευτούν, τουλάχιστον στην αφετηρία τους, μέσα από την ποιητική μυθολογία του Φώσκολου για την Αφροδίτη και τις Χάριτες. Στον Κάλβο την εξαφάνιση προκαλεί «ὁ ρυθμὸς ἐπέραστος» που οι Μούσες κομίζουν στη γη από τον ουρανό (καταβαίνων). Επισημαίνω ότι το επίθετο «ἐπέραστος» αποδίδει πιθανότατα το φωσκολικό «amabile», που απαντά συχνά στις Χάριτες και αναφέρεται στην Αφροδίτη, τις Χάριτες, τις Μούσες και άλλες μορφές του έργου, προσδιορίζοντας πρόσωπα, έργα και δραστηριότητες. Η ονομαστική απόλυτος (ὁ ρυθμὸς ἐπέραστος / καταβαίνων, […] ἐχάθη) είναι ενοχλητική, αλλά ο Κάλβος δεν είχε αίσθηση της διαφοράς της ονομαστικής από τη γενική απόλυτο, επειδή στην ιταλική η απόλυτη χρήση της μετοχής είναι ενιαία. Συμπέρασμα Στη στρ. ιζ΄ της καλβικής Ωδής «Εἰς Μούσας» έχουμε συνολική υποκατάσταση του διονυσιακού στοιχείου από την ποιητική μυθολογία του Φώσκολου για την Αφροδίτη και τις Χάριτες: ως προς το γονιμοποιό μειδίαμα, ως προς την αντονομασία «θεός των ερώτων» και ως προς τον συνδυασμό του σταφυλιού με το θυμάρι, την αγαπημένη τροφή των μελισσών. Από θεματική αλλά και από γλωσσική άποψη ο Κάλβος μεταμόρφωσε τον Κιθαιρώνα σε Κύθηρα. Στη στρ. ιη΄ η αρμονία των Μουσών εξημερώνει την άγρια φύση, με τρόπο που ανακαλεί τη δράση της Αφροδίτης στα Κύθηρα. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι η Ωδή συνεχίζει με τη δράση των Μουσών-μελισσών, που εναποθέτουν στα χείλη του Ομήρου το πρώτο μέλι. Ο ποιητής ρωτάει τις μέλισσες γιατί δεν φύλαξαν τις κηρήθρες τους στον κορμό της δάφνης (το δέντρο του Απόλλωνα), ώστε η ποίηση να μείνει για πάντα στην Ελλάδα, και κλείνει με τη φυγή των Μουσών στη Δύση μετά την οθωμανική κατάκτηση και τη χαρμόσυνη αγγελία της επιστροφής τους στον τόπο που γεννήθηκαν, στη γη του Απόλλωνα. Ο Διόνυσος που παρεμβλήθηκε δεν ήταν παρά μια μετάλλαξη της Αφροδίτης και των Χαρίτων-Μουσών. [1] Για τα παραπάνω, βλ. Μιχαήλ Πασχάλης, Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο: ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013. [2] Ο τύπος «μειδίασμα», αντί για «μειδίαμα», είναι μεταγενέστερος και σπάνιος. Στον ηλεκτρονικό Thesaurus Linguae Graecae εμφανίζονται 9 μόνο παραδείγματα, και άλλα 11 του τύπου «μειδιασμός». Ο Κάλβος άντλησε πιθανότατα τη λέξη από κάποιο λεξικό. [3] I. N. Περυσινάκης, «Η Ωδή Εις Μούσας του Α. Κάλβου. Πηγές και επιδράσεις», Δωδώνη («Φιλολογία») 14 (1985) 9-38, ιδ. 22-25. [4] 11-12 ἀμπέλου δέ νιν / πέριξ ἐγὼ ᾽κάλυψα βοτρυώδει χλόῃ· 651 ὃς τὴν πολύβοτρυν ἄμπελον φύει βροτοῖς· 772 τὴν παυσίλυπον ἄμπελον δοῦναι βροτοῖς. [5] Βλ. Πασχάλης, Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό. π., 19, 162, 166-168, 175, 206-208, 212, 220-226, 229, 233-236. [6] Η μετάφραση είναι του Σταύρου και του Άγγελου Βλάχου, αλλά τροποποιημένη και συμπληρωμένη. [7] Η γραφή φιλομμειδέα αποτελεί διόρθωση του Bergk. [8] Βλ. Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό. π., 220-222. [9] Βλ. τις Βάκχες του Ευριπίδη, 62-63 (ομιλεί ο Διόνυσος): ἐγὼ δὲ βάκχαις, ἐς Κιθαιρῶνος πτυχὰς / ἐλθὼν ἵν᾽ εἰσί, συμμετασχήσω χορῶν. Ως γνωστόν στον Κιθαιρώνα εκτυλίσσεται μέρος της τραγωδίας, αυτό που αφορά τα όργια των μαινάδων και τον σπαραγμό του Πενθέα. [10] Ό. π., 19. [11] «Dissertation on an Ancient Hymn to the Graces by Ugo Foscolo», Edizione Nazionale delle Opere di Ugo Foscolo, τ. Ι, Poesie e carmi, a cura di F. Pagliai, G. Folena e M. Scotti, Le Monnier, Φλωρεντία, 1985, 1102-1103. Η αφήγηση γίνεται σε γλώσσα αγγλική, με εμβόλιμα ιταλικά ποιητικά παραθέματα. Η ιταλική μετάφραση που τυπώνεται αντικριστά αποδίδεται στον Cesare Agostini. [12] Για παραλλαγές του διονυσιακού μύθου στον Φώσκολο που δεν αναφέρονται στα Κύθηρα, βλ. Edizione Nazionale, ό. π., 861-862, 869-870. [13] Πρόκειται για τα αποσπάσματα των Χαρίτων που ο Κάλβος εξέδωσε το 1846 στο Giornale di Legislazione, Giurisprudenza, Letteratura, Scienze e varietà di utili conoscenze, έτος Α΄, τ. 2, Κέρκυρα, σ. 248-261. [14] Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό. π., 29. [15] Στη «Διατριβή» του 1822 ο Φώσκολος θα γράψει: «It was also at this appearance of the Graces that the earth was covered with its first flowers» (ό. π., 1103). [16] Ο Vincenzo di Benedetto, Lo scrittoio di Ugo Foscolo, Τορίνο, Einaudi, 1990, 156 παραπέμπει μόνο στον Λουκρήτιο. [17] Το παράθεμα είναι από τη β΄ έκδοση του 1802, 88. [18] Ο πληθυντικός εμφανίζεται ήδη στον Πίνδαρο (Νεμεόνικος 8, στ. 5). [19] Γ. Δάλλας (επιμ.), Ανδρέας Κάλβος, Ωδαί. Η Λύρα. Λυρικά – Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος, Ωκεανίδα, Αθήνα 1997, 271. [20] Σήμος ο Δήλιος, FGrH 396 F 24 οἱ δὲ φαλλοφόροι (φησίν) προσωπεῖον μὲν οὐ λαμβάνουσιν, προσκόπιον δ᾽ ἐξ ἑρπύλλου περιτιθέμενοι καὶ παιδέρωτος ἐπάνω τούτου ἐπιτίθενται στέφανον [τε] δασὺν ἴων καὶ κιττοῦ. [21] Quadernone, «Inno secondo – Vesta», 247. [22] Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό. π., 33-35, 96-98 [23] Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό. π., 61-72. [24] Ό. π., 23-25. Σύνδεση με τον Πύθωνα κάνει και ο Μ. Μερακλής, Ανδρέα Κάλβου Ωδαί (1-20), Αθήνα χ.χ. (νεότερη έκδοση, διορθωμένη), 85. [25] Ό. π., 1107-1108. [26] Συμπίπτει, με μικρές διαφορές, με τους στ. 131-142 του «Πρώτου Ύμνου» («Inno Primo – Venere») της τριμερούς μορφής των Χαρίτων. [27] Στο πρωτότυπο υπάρχει «dava» αντί για «clava»· βλ. Πασχάλης, Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό. π., 152.