Αυτονομία ή καθοδήγηση;

Tzvetan Todorov, Οι εσωτερικοί εχθροί της Δημοκρατίας, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, Μαριάννα Κούταλου, Πατάκη, Αθήνα 2015, σελ. 275 Ο συγγραφέας γεννήθηκε το 1939 και δηλώνει από την αρχή του έργου του ότι «το ζήτημα της ελευθερίας εισέβαλε πολύ νωρίς στη ζωή μου. Μέχρι την ηλικία των είκοσι τεσσάρων ετών ζούσα σε μια χώρα με ολοκληρωτικό καθεστώς, την κομμουνιστική Βουλγαρία». Η δήλωση μας δίνει αμέσως το στίγμα ενός φιλοσόφου που, αντίθετα από τους δυτικούς συναδέλφους του, δεν θεώρησε την πολιτική ελευθερία ως δεδομένο αγαθό στη ζωή του. Αυτή η ξεχωριστή οπτική γωνία διαφοροποιεί γενικά τους διανοητές από τις πρώην χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού έναντι όσων αναζητούσαν την ελευθερία σε αθέατες και αστάθμητες πτυχές κοινωνικής καταπίεσης. Είναι άραγε φυσικό στοιχείο στην ανθρώπινη συμπεριφορά η αναζήτηση νέων οριζόντων απελευθέρωσης όταν ικανοποιηθεί η εξασφάλιση των βασικών ελευθεριών; Η βούληση του λαού ως νομιμοποιητικό στοιχείο της δημοκρατίας αποτελεί ήδη μια κατάκτηση που υπερβαίνει την οικογένεια, τη φατρία, τη φυλή και το έθνος. Υπερβαίνει ακόμα και την ελευθερία του ατόμου, όταν αυτό βρίσκεται απορροφημένο από την ικανοποίηση των ορέξεών του. Οι δημοκρατίες, κατά τον Τοντορόφ, ευδοκιμούν σε χώρες που έχουν επιλύσει τις βασικές ανάγκες των πολιτών, ώστε αντίθετα από τις θεοκρατικές και ολοκληρωτικές δικτατορίες να μην υπόσχονται σωτηριακές λύσεις για τα κοινωνικά προβλήματα. Οι δημοκρατίες, μολονότι συνοδεύουν συντηρητικά, φιλελεύθερα ή σοσιαλιστικά καθεστώτα, απορρίπτουν τις μοιρολατρικές στάσεις υπακοής. Το κυριότερο μέλημα των δημοκρατιών, κατά τον συγγραφέα, είναι να μην επιτρέψουν να χειραφετηθεί ένα από τα κύρια συστατικά τους στοιχεία εις βάρος των άλλων: ο λαός, η ελευθερία ή η αναζήτηση της προόδου. Αν ένα από αυτά αναδειχθεί ως μοναδική αρχή του συστήματος, υπάρχει ο κίνδυνος να κυριαρχήσει ο λαϊκισμός, η παραβατικότητα ή ο μεσσιανισμός. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν το μέτρο ως τη μεγαλύτερη κατάκτηση μιας πολιτισμένης και ενάρετης κοινωνίας. Οι χριστιανοί αντίθετα δυσπιστούν στην ικανότητα του ανθρώπου να ξεπεράσει τις αδυναμίες του προπατορικού αμαρτήματος, που συνοψίζει όλη την ανασφάλεια και τα πάθη που τον δεσμεύουν. Ο καλός χριστιανός, συνεπώς, για να ξεπεράσει τις φυσικές αδυναμίες του οδηγείται σε ακραίες συμπεριφορές αποχής, ανοχής και υπομονής, που καταργούν το μέτρο στη ζωή του. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου αυτού του Τοντορόφ ασχολείται με δύο διαμετρικά αντίπαλες ιδεολογικές ερμηνείες των δυνατοτήτων του ανθρώπου που διατυπώθηκαν κατά τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. Η μια διατυπώθηκε από τον Πελάγιο, που έφτασε στη Ρώμη από την Βρετανία το 380 μ.Χ., και προκάλεσε εντύπωση στους νέους με την έμφαση που έδωσε στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου να σωθεί από την αμαρτία. Ο Πελάγιος πίστευε ότι ο Θεός δημιούργησε τους ανθρώπους με την ικανότητα της σωτηρίας και τους άφησε ελεύθερους να επιλέξουν την ορθή διαδρομή του βίου, η οποία βρισκόταν μέσα τους. Την ίδια περίπου εποχή στη Βόρεια Αφρική ο προσήλυτος στον Χριστιανισμό Αυγουστίνος, βαθύς γνώστης του κλασικού πολιτισμού, έγραψε το βιβλίο του Εξομολογήσεις, στο οποίο αντιλαμβάνεται ότι χωρίς τη θεία χάρη οι άνθρωποι δεν μπορούν να απαλλαγούν από τη δουλεία του προπατορικού αμαρτήματος. Η διαφορά των δυο θεολόγων είναι θεμελιακή, αφού ο Πελάγιος πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ελεύθερος, ενώ ο Αυγουστίνος θεωρούσε ότι είναι υπόδουλος στα πάθη του. Ο Πελάγιος βάσισε την άποψή του για την ελευθερία της βούλησης στην εκδοχή του Εκκλησιαστή, ότι ο Θεός «αφού δημιούργησε τον άνθρωπο, τον άφησε στο έλεος της ίδιας του της απόφασης». Αποφάνθηκε συνεπώς ότι δεν μπορούμε να κάνουμε ούτε το καλό ούτε το κακό χωρίς την άσκηση της βούλησής μας και έχουμε πάντοτε την ευκαιρία να κάνουμε το ένα από τα δύο (Δημητριάδα). Έτσι η κύρια αρετή του ανθρώπου δεν είναι η υποταγή αλλά η αυτονομία. Ο Πελάγιος, με τις σκέψεις αυτές, πλησιάζει τους Στωικούς μάλλον παρά τους Χριστιανούς. Υπολογίζει, όπως και οι αρχαίοι, σε ανθρώπινα μέσα για τον δρόμο προς την αρετή. Εκπαίδευση, κοινωνία, ατομική προσπάθεια. Ο ίδιος ο Χριστός προτρέπει τους μαθητές του να γίνουν σαν τον Θεό: «Ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι ὡς ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος τέλειός ἐστιν» (κατά Ματθαίον Ε, 48). Αν συνεπώς το άτομο αποτύχει στη θέωσή του, υπεύθυνο είναι μόνο το ίδιο – ένα αυτοδύναμο ον μπορεί εύκολα να αγνοήσει τον ρόλο της Εκκλησίας στη σωτηρία των ανθρώπων. Αντίθετα, η αντίληψη του Αυγουστίνου για τη θεία χάρη ενδυναμώνει τον εκκλησιαστικό θεσμό. Πιστεύει ότι «υπάρχουν στον άνθρωπο πράγματα που ακόμα και η ίδια η ψυχή του δεν τα γνωρίζει». Ο άγιος Αυγουστίνος («Ιερός» και όχι άγιος για τους Ορθόδοξους) πιστεύει ότι δεν ελέγχουμε τις αρνητικές δυνάμεις που υπάρχουν μέσα μας. Ενδεχομένως, τον καταδίωκε η δική του σχέση με μια γυναίκα που η μητέρα του τον ανάγκασε να εγκαταλείψει μαζί με το παιδί τους. Έτσι καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να εμπιστευθεί τον εαυτό του ή την βούλησή του, ούτε να απαιτεί από αυτήν τη σωτηρία του. «Ποτέ άνθρωπος δεν θα πλησιάσει τη θεϊκή βούληση» (σ. 35). Το προπατορικό αμάρτημα φανερώνει μια έμφυτη αδυναμία του ανθρώπου που κληρονόμησε με τη γέννησή του και τον εμποδίζει από κάθε έργο σωτηρίας της ψυχής του. Για τον Πελάγιο ο ιδεώδης άνθρωπος είναι ο ώριμος που κατέκτησε την αυτονομία του, ενώ για τον Αυγουστίνο όλοι οι άνθρωποι είναι σαν τα παιδιά που κρύβονται γιατί ντρέπονται για την αδυναμία τους. Το 418 μ.Χ. ο Πελάγιος χαρακτηρίστηκε από τους άλλους χριστιανούς αιρετικός. «Η ετερονομία, η υποταγή σε νόμο που προέρχεται από αλλού, νικά την αυτονομία, τον νόμο που επιβάλλει ο άνθρωπος στον εαυτό του». Η αντιπαράθεση όμως του Αυγουστίνου με τον Πελάγιο συνεχίζεται σε άλλους αιώνες με διαφορετικούς όρους. Ο Λούθηρος συνεχίζει το έργο του Αυγουστίνου, όμως με την επανάστασή του κατά της Εκκλησίας προετοιμάζει την ανεξαρτησία της εγκόσμιας ιδεολογίας. Ο Έρασμος εκπροσωπεί την Αναγέννηση με τη ρήση: «Τι αξίζει ο άνθρωπος αν ο Θεός ενεργεί επ’ αυτού, όπως ο αγγειοπλάστης στον άργιλο;» (σ. 42). Οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού ασχολούνται με την ελευθερία της βούλησης και συνήθως πιστεύουν ότι το άτομο μπορεί να βελτιωθεί και να βελτιώσει την κοινωνία μέσα στην οποία ζει. Στο Πνεύμα των Νόμων ο Μοντεσκιέ τονίζει: «Κάθε άνθρωπος που έχει ελεύθερη ψυχή πρέπει να κυβερνάται από τον εαυτό του» (σ. 44). Παράλληλα θυμάται και τις αμφιβολίες για την ικανότητα του ατόμου να ελέγχει μόνο του την πλεονεξία και την τάση του προς την αυταρχικότητα. Η πολιτική παίζει συνεπώς τον ρόλο του ελέγχου των εξουσιών σε κάθε σύστημα. Η ισορροπία δυνάμεων αντί του Θεού ελέγχει τις αμετροέπειες των ατόμων. Ο Διαφωτισμός ως «θρησκεία» της λογικής ασχολείται λιγότερο με την ατομική ψυχολογία και περισσότερο με τις κοινωνίες, λιγότερο με την ηθική και περισσότερο με την πολιτική. Η πίστη στην πρόοδο των κοινωνιών αντικαθιστά την πίστη του Πελάγιου στην πρόοδο του ατόμου. Με τον Διαφωτισμό πραγματοποιείται για πρώτη φορά η μετάβαση από το θρησκευτικό πνεύμα στο κοσμικό. Όταν τελικά οι γάλλοι επαναστάτες του 1789 ριχτούν στην κατασκευή συνταγμάτων και εθνοσυνελεύσεων και οδηγηθούν άθελά τους στο βασίλειο του Τρόμου, καθώς αναζητούν τους αψεγάδιαστους επαναστάτες, ξεπέφτουν σε ένα μεσσιανισμό χωρίς μεσσία. Στη θεωρία επικρατεί ο Πελάγιος, αλλά στην πράξη δικαιώνεται ο Αυγουστίνος. Η Γαλλία θα επιβάλει στην Ευρώπη (και τη Ρωσία) είκοσι τρία χρόνια πολέμου (1792-1815), με αποτέλεσμα ένα πρωτοφανές αιματοκύλισμα. Και όλα αυτά στο όνομα του θριάμβου του Διαφωτισμού. Η μετακίνηση του μεσσιανικού σχεδίου από το εσωτερικό μιας κοινωνίας στον αδαή εξωτερικό κόσμο θα συνεχιστεί για πολύ ακόμα, από τον κόσμο των όπλων στον κόσμο των ιδεών. Το 1848 κυκλοφόρησε στο Λονδίνο από τον Καρλ Μαρξ και τον Φρίντριχ Ένγκελς, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Σύμφωνα με την επαναστατική αυτή μπροσούρα τίποτα δεν είναι κοινό σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Πρόκειται για την αέναη μάχη στρατοπέδων για την κατάκτηση της Εξουσίας και όλων των αγαθών που την παρακολουθούν. Οι δυο επαναστάτες και άλλοι σύγχρονοί τους οπαδοί του σοσιαλισμού κατάφεραν να κατακερματίσουν την ιστορία ανάλογα με το ποιες άρχουσες τάξεις διαδέχονταν η μια την άλλη στον ταξικό αγώνα, που θα τερματιζόταν μόνον όταν θα έμενε ένας κυρίαρχος στο πεδίο του αλληλοσπαραγμού. Η κατάργηση της ηθικής και της δικαιοσύνης ως έργων μιας ταξικής κοινωνίας οδηγούν στη νίκη του ισχυρότερου στην ιστορία. Η δικαιοσύνη ταυτίζεται αυτόματα με το δίκαιο που θα θεσπίσει ο ισχυρότερος ταξικός νικητής. Ο κομμουνισμός χρησιμοποιεί το οποιοδήποτε ιστορικό αποτέλεσμα ως ορθό, αφού η ύπαρξή του και μόνο αποδεικνύει ότι έτσι έπρεπε να συμβεί. Η φράση του Λένιν στο μνημείο του Μαρξ τα λέει όλα: «Ο μαρξισμός είναι πανίσχυρος γιατί είναι αληθινός». Τι θα έγραφε άραγε ο Λένιν αν επέστρεφε στη σημερινή Ρωσία και δεν έβρισκε κανένα από τα παλιά μνημεία; «Ήταν αληθινός όσο ήταν πανίσχυρος» ίσως. Βρισκόμαστε πάλι στο αρχικό δίλημμα ανάμεσα στον Πελάγιο και τον Αυγουστίνο. Εδώ η ανθρώπινη βούληση δεν έχει σχέση με τους νόμους στους οποίους υπακούει η ιστορία. Πρόκειται άραγε για τον ντετερμινισμό του μεσσιανισμού ή για τον πατροπαράδοτο βολονταρισμό των επαναστάσεων του Διαφωτισμού; Ο Λένιν θέλοντας και μη απέδειξε ότι μια πεφωτισμένη ομάδα επιλέκτων μπορεί να ανατρέψει τα δεδομένα της Ιστορίας σε μια αγροτική χώρα με ελάχιστο προλεταριάτο. Ο βολονταρισμός εδώ νικά τον ντετερμινισμό και η επανάσταση επιβάλλεται. Η δικτατορία που εγκαθιδρύει η ομάδα αυτή θα είναι τόσο μακροχρόνια ώστε να μην τελειώσει παρά μόνον όταν καταρρεύσει. Στο μεταξύ ο Στάλιν πέτυχε τον πλήρη έλεγχο της κοινωνίας δια της εξολόθρευσης ολόκληρων κατηγοριών του πληθυσμού: Κουλάκους, Εβραίους και αγρότες που αντιστάθηκαν στην κολεκτιβοποίηση. «Ο ολοκληρωτικός μεσσιανισμός διαφέρει ριζικά τόσο από τον προκάτοχό του όσο και από τους διαδόχους του, ενώ έχουν προέλθει όλοι από το ίδιο καλούπι: τις πελαγιανές αρχές, αναζωογονημένες κατά την εποχή του Διαφωτισμού και μετασχηματισμένες σε πρόγραμμα συλλογικής δράσης» (σ. 67). Το κενό που άφησε η έκλειψη της θρησκείας θα καταλάβει ο κομμουνιστικός μεσσιανισμός, ο οποίος θα ενσαρκώσει την απόλυτη βεβαιότητα ενός προσεχούς θριάμβου. Η παρακμή αρχίζει με τον θάνατο του Στάλιν το 1953. Η βεβαιότητα κλονίζεται. Η πρώτη εκδήλωση του τρίτου κύματος του μεσσιανισμού υπήρξε η επιβολή της δημοκρατίας με βόμβες. Στο Ιράκ οι απώλειες των Αμερικανών δεν ξεπέρασαν τις 4.500, ενώ μέσα σε ελάχιστα χρόνια οι Ιρακινοί έχασαν 450.000 ανθρώπους από τρομοκρατικές ενέργειες. Το κακό συνεχίζεται. Η κατάληψη του Αφγανιστάν είναι η συνέπεια των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στη Νέα Υόρκη. Ακόμα και ο Πρόεδρος Ομπάμα που καταδίκασε την επίθεση στο Ιράκ, επικαλέστηκε μια συλλογική πίστη στις αρχές του φιλελεύθερου διαφωτισμού για να δικαιολογήσει την εκστρατεία στο Αφγανιστάν. Ο Τοντορόφ επισημαίνει: «Δεν υπάρχουν ανθρωπιστικές βόμβες, ούτε φιλεύσπλαχνοι πόλεμοι, οι πληθυσμοί που τους υφίστανται μετράνε τα πτώματα και αγνοούν τους ανώτερους σκοπούς …» (σ. 107). Η διεθνής δικαιοσύνη εξάλλου δεν τιμωρεί τους ισχυρούς ηγέτες που παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο, όπως ο Τζορτζ Μπους. Η τυραννία των ατόμων στη δημοκρατία είναι ένας ακόμα εσωτερικός εχθρός της. Οι φιλελεύθεροι παρουσίαζαν πάντοτε τη θεωρία τους σαν υποταγή στους νόμους της φύσης, η οποία είναι καλοπροαίρετη και οδηγεί στην πρόοδο. Άλλωστε η θέληση είναι φυσική στον άνθρωπο, συνεπώς δεν έρχεται σε αντίθεση με τη φύση. Η αντίθεση βρίσκεται ανάμεσα στη συλλογική (κρατική) βούληση των ατόμων. Ο βολονταρισμός των φιλελεύθερων και των σοσιαλιστών είναι ατομικός αφενός και συλλογικός αφετέρου. Ο κλασικός φιλελευθερισμός ασχολήθηκε περισσότερο με την ετερογένεια του σώματος της κοινωνίας και την εξισορρόπηση των ειδικών συμφερόντων, ενώ ο νεοφιλελευθερισμός ασχολείται κυρίως με τους οικονομικούς νόμους που διέπουν την αγορά. Στις ΗΠΑ η ελευθερία της αγοράς από κρατικές παρεμβάσεις ταυτίστηκε με την ατομική ελευθερία του κάθε Αμερικανού, ανεξάρτητα από την οικονομική του κατάσταση. Πρόκειται άραγε για μνημειώδη παρεξήγηση των συμφερόντων του μέσου ατόμου ή για την ψευδαίσθηση του μικρού ότι θα γίνει και αυτός μέρος του αμερικανικού ονείρου αν ταυτιστεί με τα οικονομικά συμφέροντα των ισχυρών ατόμων; Το αποτέλεσμα είναι ότι η ταύτιση των αδυνάτων με τους ολίγους ισχυρούς προκαλεί βλάβη στα συμφέροντα της πλειονότητας ακόμα και όταν οι πολλοί αγνοούν αυτή την πραγματικότητα. Έτσι η ατομική παρεξήγηση βλάπτει το συλλογικό συμφέρον. Είχε άραγε δίκιο ο Αυγουστίνος, ότι η ελευθερία της βούλησης δεν μπορεί παρά να παραστρατήσει κινούμενη από τις κυρίαρχες αδυναμίες του ανθρώπου; Αν η αγορά είναι το υποκατάστατο του εγγυητή Θεού, τότε η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας ενδυναμώνει τα άτομα τα οποία συνάπτουν διεθνείς συμφωνίες με κίνητρο το συμφέρον τους. «Οι υπερασπιστές της απεριόριστης ελευθερίας αγνοούν τη στοιχειώδη διάκριση μεταξύ ισχυρών και ανίσχυρων» (σ. 190). «Η ελευθερία της κότας να πιάσει την αλεπού είναι μια αστειότητα, αφού η κότα δεν έχει αυτή την ικανότητα· η ελευθερία της αλεπούς όμως είναι πραγματικά επικίνδυνη» (σ. 193). Η τυραννία των ατόμων είναι, κατά τον Τοντορόφ, λιγότερο καταθλιπτική από των ολοκληρωτικών κρατών, όμως μπορεί εύκολα να καταργήσει τη νομική ισότητα ανάμεσα στους πολίτες. Οικονομία που ελέγχεται ολοκληρωτικά από το κράτος φέρνει συνήθως στασιμότητα και πενία, όπως η αρρύθμιστη και ασύδοτη αγορά δεν προάγει την ευζωία μιας δημοκρατικής χώρας. «Αν αποφασίσουμε να εγκαταλείψουμε τις τελεολογικές ερμηνείες της ιστορίας, μπορούμε να ενθαρρύνουμε την ελευθερία των επιθυμιών, όπως ήθελε ο Πελάγιος, βάζοντάς τους ταυτόχρονα ένα όριο, όπως έκανε ο Αυγουστίνος» (σ. 197). Αυτό δεν σχετίζεται με το προπατορικό αμάρτημα αλλά με το κοινό συμφέρον, χαρακτηριστικό της κοινωνίας στην οποία ζούμε.

Σύνδεση