Να μην αφήσουμε την κρίση να πάει χαμένη

1. Εισαγωγή Το 1979 είχα πρόσφατα επιστρέψει από δωδεκαετή παραμονή στο εξωτερικό, όταν μου ζητήθηκε από την Κυβέρνηση να αναλάβω Διευθύνων Σύμβουλος της Εμπορικής Τράπεζας, μια θέση πολύ σημαντική για την εποχή εκείνη, καθώς η τράπεζα είχε υπό τον έλεγχό της τέσσερις άλλες τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, ένα μεγάλο εργοστάσιο λιπασμάτων, δύο ναυπηγεία και άλλες μικρότερες εταιρείες. Το συνολικό προσωπικό που απασχολούσε ξεπερνούσε τα 20.000 άτομα. Λίγα χρόνια πριν είχε κρατικοποιηθεί κι αυτό είχε γίνει με τρόπο αμφιλεγόμενο, όμως ήταν κάτι που δεν με ενοχλούσε ιδιαίτερα καθώς τότε πίστευα ότι ο συνδυασμός της δημόσιας ιδιοκτησίας με τη σωστή διαχείριση αξιοποιούσε τα καλύτερα στοιχεία των δύο αυτών κόσμων. Ως νέος τραπεζίτης άδραξα την πρόκληση με αποφασιστικότητα, νιώθοντας ταυτόχρονα μεγάλο δέος. Την πρώτη μέρα στο νέο γραφείο μου δέχθηκα ένα τηλεφώνημα από τον Διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας. Επρόκειτο για έναν άνθρωπο που έχαιρε μεγάλου σεβασμού, και κολακεύτηκα διότι φαντάστηκα ότι θα με συγχαρεί ή θα μου προσφέρει τη σοφή συμβουλή του. Αντίθετα με ό,τι περίμενα, εκείνος μου ζήτησε χωρίς περιστροφές να βοηθήσω ένα γνωστό έντυπο με κακή φήμη δίνοντάς του διαφήμιση. Έτσι άρχισα να μαθαίνω τι σήμαινε ελληνική πραγματικότητα. Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας βρέθηκα αρκετές φορές καλεσμένος για να κάνω ομιλίες στην αγγλική γλώσσα, σε φοιτητές ΜΒΑ και για θέματα που αφορούσαν τη διοίκηση επιχειρήσεων. Έχοντας αποφασίσει να τυπώσω κάποιες από αυτές τις ομιλίες, τις ξαναδιάβασα και με εντυπωσίασε ένα κοινό σημείο τους, το οποίο δεν είχα συνειδητοποιήσει πλήρως όταν τις έκανα. Ανεξάρτητα από το συγκεκριμένο θέμα της καθεμιάς, αυτό που πραγματικά με απασχολούσε ήταν το ερώτημα κατά πόσο η σωστή διοίκηση μπορούσε να συνυπάρξει με την πολιτική όπως αυτή ασκείται στην Ελλάδα. Το ερώτημα εδώ είναι ρητορικό διότι ήδη από αρκετά νωρίς είχα καταλήξει ότι αυτά τα δύο είναι ασύμβατα μεταξύ τους. Το συμπέρασμά μου δεν στηρίζεται σε θεωρητική ή ιδεολογική βάση, αλλά σε πρακτική εμπειρία που απόκτησα επί δεκαετίες σε σημαντικές διοικητικές θέσεις στον κρατικό και τον ιδιωτικό τομέα. Έχοντας δουλέψει τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, μπορώ επιπλέον να κάνω συγκρίσεις. Ο όρος «διοίκηση» εδώ χρησιμοποιείται με την ευρεία έννοια και περιλαμβάνει τη χάραξη πολιτικής, τη διακυβέρνηση και την διοικητική διαχείριση, αυτό που λέμε management. Δεδομένου του μεγέθους του δημόσιου τομέα, στην Ελλάδα, και του πεδίου επιρροής του κράτους πέρα από τα στενά όρια των δημόσιων υπηρεσιών και των κρατικών επιχειρήσεων –για να αναφέρω μόνο το τεράστιο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης–, ο τρόπος με τον οποίο ασκείται η διοίκηση επιδρά καθοριστικά στην πορεία της χώρας και την ποιότητα της ζωής των κατοίκων της. Η επίδρασή της είναι αρνητική και αποτελεί τη βασική αιτία των σημερινών προβλημάτων μας. Η κακοδιαχείριση δεν συμβαίνει εν κενώ. Πίσω της βρίσκονται οι άνθρωποι, εν ζωή ή όχι σήμερα, εκείνοι που κυβέρνησαν την Ελλάδα από την πτώση της χούντας το 1974 και μετά. Είναι η συμπεριφορά των πολιτικών και της πολιτικής τάξης συλλογικά αυτή που μας οδήγησε στη χρεοκοπία. Κατά τα τελευταία 6 χρόνια χάσαμε το 25% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος μας, η ανεργία κόλλησε πάνω από το 25%, η παραγωγική μας ικανότητα καταστράφηκε, οι τράπεζες λειτουργούν με δυσκολία. Η Ελλάδα βρίσκεται σε μια από τις χαμηλότερες θέσεις στις διεθνείς κατατάξεις ως προς την ανταγωνιστικότητα και την ελκυστικότητα των επενδύσεων. Καθώς τα γράφω αυτά, οι προοπτικές να ξεφύγουμε από το τέλμα παραμένουν ισχνές. Εάν κοιτάξει κανείς την πολιτική από την οπτική γωνία της διοικητικής διαχείρισης, προκύπτει ένα ακόμη βασικό ερώτημα. Έως ποιον βαθμό ευθύνονται για την κακοδιαχείριση οι θεσμοί και ιδιαίτερα, στην περίπτωση της Ελλάδας, το Σύνταγμα; Το τελευταίο σημείο είναι καίριας σημασίας διότι οι θεσμοί διαμορφώνουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων και μπορούν να διορθωθούν ευκολότερα και γρηγορότερα απ’ ό,τι οι άνθρωποι. 2. Πού να κοιτάξουμε Η απόδοση κρίνεται από τα αποτελέσματα και η ευθύνη για τη διαχείριση της χώρας ανήκει σε εκείνους που κατέχουν τα αξιώματα. Είναι λογικό να θεωρήσουμε ότι υπαίτια για τη σημερινή καταστροφή είναι η πολιτική τάξη. Κατά τα τελευταία 50 χρόνια δεν είχαμε πολέμους ή άλλες καταστροφές για να αποδώσουμε εκεί τις ευθύνες. Το να διατυπώνουμε όμως μόνο κατηγορίες δεν οδηγεί πουθενά. Εάν υπάρχει έστω κάποια ελπίδα να διορθωθούν τα πράγματα, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να βρούμε τι δεν πήγε καλά στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες και γιατί. Από τη στιγμή που, καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα συμφωνούσαμε εκεί, το επόμενο βήμα είναι να υποδείξουμε τις απαραίτητες αλλαγές. Είναι άραγε μάταιο όλο αυτό; Ακούμε συνέχεια το εξοργιστικό επιχείρημα ότι τίποτα στην Ελλάδα δεν μπορεί να βελτιωθεί όσο η νοοτροπία των Ελλήνων παραμένει ίδια. Το επιχείρημα προβάλλεται από ανθρώπους που προφανώς δεν διακατέχονται οι ίδιοι από την «ελληνική» νοοτροπία. Βάσει όσων πιστεύει σήμερα η πλειονότητα του κόσμου, ο τυπικός Έλληνας είναι ένας κακομαθημένος εγωκεντρικός, χωρίς κοινωνική συνείδηση, ειδικός στην εξαπάτηση, κ.λπ., κ.λπ. Αυτοί είναι κάποιοι από τους χαρακτηρισμούς που μας αποδίδονται από τρίτους, αλλά και από εμάς τους ίδιους. Υπάρχουν φορές που μπαίνω σε πειρασμό να συμφωνήσω και να προσθέσω μερικούς ακόμη. Ναι, η κατάσταση δείχνει μάλλον απελπιστική. Το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα παράγει ασταμάτητα, γενιά προς γενιά, ημιμαθείς και κακομαθημένους αποφοίτους, η κοινωνική και πολιτική ελίτ δίνει ένα πρότυπο ψευτιάς, κυνισμού και εκμετάλλευσης, ενώ η μαζική ανεργία και η ανασφάλεια των τελευταίων ετών έχει καλλιεργήσει στοιχεία βίας και έλλειψης ευαισθησίας σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Από πού θα προέλθει η αλλαγή στη νοοτροπία; Πρέπει άραγε, εντέλει, να σηκώσουμε τα χέρια ψηλά; Lasciate ogni speranza… Αποστρέφομαι αυτή τη μοιρολατρική θεώρηση γιατί γνωρίζω από πρώτο χέρι –και αποδεικνύεται σε μεγάλο βαθμό– ότι στο κατάλληλο περιβάλλον μπορούμε να είμαστε αποδοτικοί, όχι μόνο ο καθένας ανεξάρτητα αλλά επίσης δουλεύοντας μέσα σε ομάδα. Δεν είμαστε χειρότεροι από τους άλλους. Επιπλέον, δεν έχουμε άλλη εναλλακτική πέρα από το προσπαθήσουμε να βγούμε από τη σημερινή μίζερη κατάσταση, για να δώσουμε ξανά ζωή στη χώρα και την οικονομία μας, και να ανακτήσουμε τον αυτοσεβασμό μας. Ο κόσμος δεν σταματά να κινείται, ζούμε σε εποχές ταραχώδεις και καθοριστικές για το μέλλον, σε ένα πολύ όμορφο κομμάτι γης. Θα μπορούσαν να πάνε πολλά ακόμη πράγματα στραβά αν συνεχίσουμε όπως σήμερα. Ας δούμε κάποια διαφορετικά στοιχεία που μας αφορούν. Το ότι οι Έλληνες διαπρέπουν στο εξωτερικό και αποτελούν υποδειγματικούς πολίτες είναι κάτι που ακούμε συχνά να αναφέρεται, όμως, για να έρθουμε στη χώρα μας, χιλιάδες ιδιωτικές επιχειρήσεις και μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί διοικούνται σωστά και λειτουργούν με επιτυχία. Από το 1990, πολλές ελληνικές επιχειρήσεις έχουν ιδρύσει υποκαταστήματα στα Βαλκάνια και παραδίδουν στους γείτονές μας μαθήματα καλών επιδόσεων και υπευθυνότητας. Θα χρησιμοποιήσω εδώ και την προσωπική εμπειρία μου στον ΟΤΕ, έναν ισχυρό επιχειρηματικό παράγοντα στην περιοχή μας, για να υποστηρίξω την άποψή μου ότι δεν έχουμε φτάσει σε σημείο όπου η κατάσταση δεν μπορεί να διορθωθεί. Έως πρόσφατα, ο Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος αποτελούσε συνώνυμο όλων όσων πήγαιναν στραβά στην Ελλάδα, όμως με δικές του προσπάθειες κατάφερε σήμερα να θεωρείται μια από τις καλύτερες τηλεπικοινωνιακές εταιρείες στην Ευρώπη. Χρησιμοποίησα παραπάνω τον όρο «κατάλληλο περιβάλλον», λέγοντας ότι εκεί οι Έλληνες αποδίδουν καλά. Το κοινό σημείο στα θετικά παραδείγματά μου είναι η απουσία του κράτους. Η κακή, εγωιστική και διεφθαρμένη ηγεσία έχει στρεβλώσει τη νοοτροπία και τις αξίες όσων την υφίστανται. Εκεί ακριβώς πρέπει να αναζητήσουμε τις λύσεις στα προβλήματά μας. 3. Σε ποιον ανήκει η Ελλάδα; Για να επιστρέψω στα πρώτα χρόνια μου στην Εμπορική Τράπεζα, το τηλεφώνημα με το οποίο με καλωσόριζε ο Διοικητής ήταν προάγγελος όσων θα ακολουθούσαν. Κατά τα δύο χρόνια που έμεινα στην Τράπεζα υπολογίζω ότι πάνω από το ένα τρίτο του χρόνου μου σπαταλήθηκε στο να χειρίζομαι αιτήματα πολιτικών και να συναντώ άτομα που παρέπεμπαν σε μένα. Τα αιτήματα ξεκινούσαν από τα πιο «κοινότοπα», που αφορούσαν προσλήψεις, μεταθέσεις, προαγωγές προστατευομένων και δάνεια, και έφταναν στα πιο «εξωτικά», όπως μεταθέσεις διευθυντών υποκαταστημάτων από και προς τις εκλογικές τους περιφέρειες. Μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα κατηγορία πιέσεων αφορούσε την παρέμβαση στα αποτελέσματα των διαγωνισμών για πρόσληψη στην τράπεζα. Καθώς αυτή δεν ήταν δυνατή, οι πολιτικοί που τη ζητούσαν θα συμβιβάζονταν με το να μαθαίνουν πρώτοι εκείνοι τα αποτελέσματα, ώστε με τη σειρά τους να τα ανακοινώνουν πρώτοι στους επιτυχημένους υποψήφιους, αφήνοντάς τους να εννοήσουν ότι είχαν παίξει και οι ίδιοι ρόλο στην επιτυχία τους. Πολύ αρρωστημένο. Η ποικιλία των ρουσφετιών ήταν ατελείωτη, και το κοινό τους σημείο ήταν ότι η ικανοποίησή τους συνεπαγόταν την παράβαση κάποιου νόμου ή κανονισμού, δηλαδή την εξαπάτηση. Το να αρνηθείς δεν ήταν εύκολη υπόθεση, γιατί οι πολιτικοί διαθέτουν εξουσία και είναι σε θέση να βλάψουν όχι μόνο τον ίδιο τον άνθρωπο που αρνήθηκε αλλά και τον οργανισμό που αυτός διοικεί. Θυμάμαι μια παραλίγο ματαιωμένη καθέλκυση ενός πλοίου στα Ναυπηγεία Ελευσίνας, με τις σημαίες να κυματίζουν, την ορχήστρα του δήμου να παιανίζει, κι έναν υπουργό να αρνείται να υπογράψει επίσημη άδεια για την καθέλκυση εάν δεν προσλαμβάναμε τους παρατρεχάμενούς του. Εκ των υστέρων ακούγεται αστείο, όμως τη στιγμή εκείνη δεν ήταν. Ένα ενδιαφέρον ερώτημα είναι, γιατί να πρέπει ο υπουργός να υπογράψει για μια καθέλκυση σε ναυπηγείο; Το πολιτικό σύστημα έχει δημιουργήσει χιλιάδες τρόπους για να εξασφαλίζουν όσοι βρίσκονται στην εξουσία ανταλλάγματα για την υπογραφή τους. Το νόμισμα της συναλλαγής αυτής είναι οι χάρες για εκείνους και τους φίλους τους, τις οποίες με τη σειρά τους εξαργυρώνουν σε ψήφους και σε χρηματοδότηση των πολιτικών εκστρατειών τους. Το πέρασμά μου από την Εμπορική Τράπεζα με απάλλαξε από τις ψευδαισθήσεις ως προς τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος. Η διοίκηση ενός κρατικά ελεγχόμενου ιδρύματος είχε λιγότερο να κάνει με τα αποτελέσματα και τις υπηρεσίες προς το κοινό και πολύ περισσότερο με την εξυπηρέτηση των πολιτικών και των κομμάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα δύο χρόνια που παρέμεινα εκεί δεν ένιωσα ούτε μια φορά ότι μια ενδεχόμενη κακή απόδοση στα καθήκοντά μου ως τραπεζίτη και θεματοφύλακα των δημοσίων συμφερόντων θα μπορούσε να απειλήσει τη θέση μου. Οι πολιτικοί προϊστάμενοί μου ενδιαφέρονταν για τις υπηρεσίες που αφορούσαν εκείνους και το κόμμα, και με βάση αυτές κρινόμουν. Και όλα ετούτα συνέβαιναν κατά τη «χρυσή εποχή», όταν ο παλιός Καραμανλής ήταν ακόμη εν ενεργεία και υπήρχε κάποιος στον οποίο να παραπονεθείς. Τζορτζ Τούκερ, Αίθουσα αναμονής ΙΙ (λεπτομέρεια), 1982, αυγοτέμπερα, 48,26 x 93,98 cm, ιδιωτική συλλογή. Το ΠΑΣΟΚ ήρθε τον Οκτώβριο του 1981 και το φράγμα έσπασε. Το κράτος υποτάχθηκε πλήρως στο κόμμα που κατείχε την εξουσία. Προηγουμένως, οι πολιτικοί λειτουργούσαν περισσότερο σαν επιχειρηματίες στον ιδιωτικό τομέα. Ο ανταγωνισμός μεταξύ τους γινόταν στις πλάτες του δημόσιου τομέα, καθώς προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν οφέλη για την πελατεία τους. Η τακτική τους έμοιαζε με ανταρτοπόλεμο, με εφόδους λεηλασίας. Τα προσχήματα εγκαταλείφθηκαν ή, μάλλον, αντικαταστάθηκαν από το επίσημο δόγμα. Τα καινούργια παιδιά μπούκαραν σαν οργανωμένος στρατός κατοχής. Μετά το 1981 η μισθολογική δαπάνη στον προϋπολογισμό εκτοξεύθηκε. Το κράτος μπήκε βαθύτερα στους τομείς της παραγωγής και των υπηρεσιών, οι συνδικαλιστικές ενώσεις του δημόσιου τομέα κατάφεραν να καταργήσουν την αξιολόγηση της απόδοσης και εξασφάλισαν, όπου δεν υπήρχε από πριν, καθεστώς μονιμότητας για τα μέλη τους. Όλα αυτά είχαν αποτέλεσμα την αύξηση του εθνικού χρέους, το οποίο υπερτριπλασιάστηκε από το 1981 έως το 1990, ενώ το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν παρέμεινε σχεδόν σταθερό κατά τη διάρκεια της δεκαετίας. Όπως θα δούμε μετά, το ΠΑΣΟΚ κατέστρεψε επίσης κάθε εναπομείναν ίχνος ανεξαρτησίας της δημόσιας διοίκησης. Η δεκαετία του 1980 δημιούργησε τη δυναμική που οδήγησε την Ελλάδα στη σημερινή πραγματικότητα. Η δυναμική αυτή είναι πλέον μόνιμη κατάσταση και υπαγορεύει τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού. Από τα 9 εκατομμύρια εγγεγραμμένων ψηφοφόρων ψηφίζουν στην πράξη περίπου τα δύο τρίτα, ενώ περίπου 3,5 εκατομμύρια εξαρτώνται άμεσα από το κράτος για την επιβίωσή τους. Και ο αριθμός είναι μεγαλύτερος αν προσθέσουμε τους αγρότες και τις ένοπλες δυνάμεις. Οι συνταξιούχοι και οι δημόσιοι υπάλληλοι αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα συμφερόντων και κανείς από όσους επιδιώκουν την άνοδο στην εξουσία δεν μπορεί να τους αγνοήσει. Δεν παράγουν τίποτα, όμως πρέπει να τραφούν, και το γεγονός ότι καθορίζουν την πολιτική κάνει το κράτος να γίνεται φτωχότερο και περιθωριοποιεί το έθνος. Μετά από τέσσερις δεκαετίες ανεξέλεγκτων πελατειακών σχέσεων το πολιτικό σύστημα βρίσκεται αιχμάλωτο στα χέρια του τέρατος που το ίδιο εξέθρεψε. 4. Ένα αυτοκίνητο χωρίς φρένα Ο σκωτσέζος Αλεξάντερ Φρέιζερ Τάιτλερ (Alexander Fraser Tytler), έγραφε το 1770: «Μια δημοκρατία είναι πάντοτε προσωρινή από τη φύση της· δεν γίνεται να υφίσταται ως μόνιμη μορφή διακυβέρνησης. Μια δημοκρατία θα συνεχίσει να υπάρχει έως ότου οι ψηφοφόροι ανακαλύψουν ότι μπορούν με την ψήφο τους να εξασφαλίζουν πλούσια δώρα από το δημόσιο ταμείο. Από τη στιγμή αυτή και μετά, οι περισσότεροι ψηφίζουν τους υποψήφιους που υπόσχονται τα περισσότερα οφέλη από το δημόσιο ταμείο, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα να καταρρέουν εντέλει όλες οι δημοκρατίες λόγω χαλαρής δημοσιονομικής πολιτικής…». Στις περισσότερες περιπτώσεις η πρόβλεψη δεν επαληθεύθηκε διότι καθώς ωρίμαζαν οι δημοκρατίες επινοούσαν τρόπους για να εμποδίσουν το άμεσο νταραβέρι μεταξύ πολιτικού και ψηφοφόρου. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να γίνει αυτό είναι η ανεξάρτητη δημόσια διοίκηση. Το επίπεδο των ελληνικών δημόσιων υπηρεσιών δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα υψηλό, όμως είμαι αρκετά μεγάλος σε ηλικία για να θυμάμαι ότι υπήρχαν μόνιμοι προϊστάμενοι τμημάτων και μάλιστα είχα συνεργαστεί με κάποιους από αυτούς. Προέρχονταν από το ίδιο το σύστημα και το γνώριζαν καλά. Διέθεταν εξουσία και διεκδικούσαν τον σεβασμό. Οι υφιστάμενοι τούς φοβούνταν ενώ, όταν χρειαζόταν, ύψωναν το ανάστημά τους στους ανωτέρους τους. Οι υπουργοί έρχονταν και παρέρχονταν, όμως εκείνοι παρέμεναν στις θέσεις τους, κρατώντας το σύστημα στη θέση του. Η ισχύς τους πήγαζε από το ότι κανείς δεν μπορούσε να τους μετακινήσει, καθώς προστατεύονταν από τον νόμο. Αυτά καταργήθηκαν το 1982 από το ΠΑΣΟΚ. Ήταν ένα σαφές μήνυμα ότι η δημόσια διοίκηση θα γινόταν πλέον υπηρέτης του κυβερνώντος κόμματος. Όταν η Νέα Δημοκρατία διαδέχθηκε το ΠΑΣΟΚ, άφησε τα πράγματα όπως ακριβώς ήταν. Ο πλήρης έλεγχος της διοίκησης συμφέρει ιδιαίτερα την πολιτική τάξη, ανεξάρτητα από την ιδεολογική προέλευσή της. Με το που ορίζεται ένας νέος υπουργός, φέρνει τη δική του ομάδα και απολύει την προηγούμενη. Χιλιάδες θέσεις στον δημόσιο τομέα, από γενικούς γραμματείς υπουργείων έως διοικητές νοσοκομείων στο εθνικό σύστημα υγείας, αλλά και θέσεις κάθε βαθμίδας, καλύπτονται ξανά και ξανά με βάση πολιτικά κριτήρια και προσωπικές υποχρεώσεις. Αν σκεφτεί κανείς πόσο συχνά αλλάζουν οι υπουργοί και οι κυβερνήσεις, η διαδικασία είναι αδιάκοπη. Ακόμα και όταν τυχαίνει να προσληφθούν άνθρωποι αξιόλογοι, σπάνια μένουν στη θέση τους για διάστημα αρκετό ώστε να προλάβουν να μάθουν τη δουλειά και να αποδώσουν σε αυτήν. Όμως, ελάχιστοι αξιόλογοι διορίζονται. Προσόντα όπως η προηγούμενη εμπειρία, ένα καλό βιογραφικό κ.λπ., δεν παίζουν συνήθως ρόλο στην επιλογή και ενδέχεται να λειτουργήσουν ακόμα και εις βάρος του υποψηφίου. Η Σιγκαπούρη επιλέγει τα στελέχη της διοίκησης, ακόμα και τους υπουργούς, μέσω αυστηρών συνεντεύξεων που διεξάγονται από επαγγελματίες στην αναζήτηση στελεχών. Στην Ελλάδα συνήθως τους ανασύρουμε από μια δεξαμενή άνεργων κομματικών οπαδών και δευτεροκλασάτων ακαδημαϊκών, γρανάζια μιας χαλασμένης μηχανής που το ένα υποκαθιστά το άλλο. Η συνταγή των συνεχών αλλαγών καταργεί κάθε μορφή συνέχειας και κάθε πιθανότητα να υπάρξει μακροχρόνιος σχεδιασμός. Η ΕΕ και το ΔΝΤ, που προσπαθούν να καταλάβουν τι ακριβώς συμβαίνει εδώ, υποστηρίζουν ότι τουλάχιστον δύο υπηρεσίες θα πρέπει να είναι ανεξάρτητες και οι επικεφαλής τους να είναι άτομα με προσόντα και με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Η μία είναι η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, έτσι ώστε να μπορεί κανείς να βασιστεί στην αξιοπιστία των στοιχείων της. Η άλλη είναι οι φορολογικές αρχές, ένας τομέας όπου οι πολιτικοί έχουν πολύ μεγάλη ανάμιξη. Ο επικεφαλής της Στατιστικής Υπηρεσίας διώκεται με κατηγορίες που υποκρύπτουν πολιτικά συμφέροντα και δεν θα ανανεώσει τη σύμβασή του. Στις φορολογικές αρχές, δύο διαδοχικοί επικεφαλής τους προτίμησαν να παραιτηθούν πριν τη λήξη της θητείας τους παρά να υποκύψουν σε πιέσεις, ενώ η τρίτη έπεσε θύμα κυβερνητικής σκευωρίας και της αποδόθηκαν ψεύτικες κατηγορίες. Η επαγγελματική επάρκεια και η ανεξαρτησία δημιουργούν ανασφάλεια στους πολιτικούς. Στους κύκλους τους, ο όρος «τεχνοκράτης» υποδηλώνει έναν εχθρό, ένα άτομο που μπορεί να τα καταφέρει μόνο του, και το οποίο δεν είναι δυνατόν να ελεγχθεί. Μια εν δυνάμει απειλή. Η πολιτική τάξη έχει σκόπιμα αποδυναμώσει την ανεξαρτησία της διοίκησης γιατί την εμποδίζει να ασκεί η ίδια άμεση διαχείριση. Όμως, για τη διαχείριση αυτή τα στελέχη της δεν είναι ούτε κατάλληλα ούτε εκπαιδευμένα. Ο μέσος πολιτικός έχει προσχωρήσει σε ένα κόμμα από νεαρή ηλικία και από εκεί έχει κατόπιν ανέβει στην ιεραρχία. Οι κύριες δεξιότητές του αφορούν την επικοινωνία, τις τεχνικές πώλησης και την εκμετάλλευση ανθρώπων και καταστάσεων. Το σοβαρότερο ζήτημα που τον απασχολεί είναι οι επόμενες εκλογές. Όσο βρίσκεται στο αξίωμά του χρησιμοποιεί την ευκαιρία για να χτίσει γρήγορα πολιτικό κεφάλαιο, εξυπηρετώντας και αυξάνοντας την πελατειακή του βάση και εξασφαλίζοντας τη μέγιστη δυνατή έκθεση στα ΜΜΕ. Οι επαγγελματίες πολιτικοί περνούν τον περισσότερο χρόνο τους μιλώντας (και όχι ακούγοντας) και ταξιδεύοντας για συναντήσεις. Δεν διαθέτουν τον χρόνο, την υπομονή, την πειθαρχία και την ισορροπημένη προσωπικότητα που χρειάζεται ώστε να μπορέσουν να διοικήσουν σωστά. Ως προς τα παραπάνω, οι Έλληνες δεν διαφέρουν τόσο από τους ομολόγους τους σε άλλες δημοκρατίες, εκτός από ένα πράγμα. Σε άλλες χώρες οι πολιτικοί είναι αρκετά έξυπνοι ώστε να αφήνουν τη διοίκηση σε επαγγελματίες. Μια άλλη διαφορά έγκειται στον τρόπο με τον οποίο ο μέσος έλληνας πολιτικός διαμορφώνει κρίσεις για τους ανθρώπους. Καθώς διαθέτει μικρή εμπειρία διοίκησης και επιφανειακή εκπαίδευση, εντυπωσιάζεται από τους ακαδημαϊκούς τίτλους και εμπιστεύεται υπερβολικά τους πανεπιστημιακούς. Θα μπορούσε κάποιος να προσπεράσει τη διόλου κολακευτική περιγραφή της παραπάνω ανάλυσης και να καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα παρατηρώντας τον τρόπο με τον οποίο διοικούν τα ίδια τους τα κόμματα. Τόσο η Νέα Δημοκρατία όσο και το ΠΑΣΟΚ, τα οποία κυβέρνησαν την Ελλάδα κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια, είναι καταχρεωμένα, χρεοκοπημένα και βρίσκονται σε διοικητικό χάος. Το πώς τα δύο μεγάλα κόμματα άφησαν τα πράγματα να αποδιοργανωθούν είναι ενδεικτικό της νοοτροπίας τους. Διότι στηρίζονταν πάντοτε στην επιστροφή τους στην εξουσία, η οποία θα τους επέτρεπε να διασωθούν από το κράτος. Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πώς θα τα βγάλουν πέρα τώρα που οι συνθήκες έχουν αλλάξει. Το μόνο κόμμα που είναι νοικοκυρεμένο είναι το Κομμουνιστικό, διότι ακολουθεί αυστηρά καπιταλιστικές μεθόδους σε ό,τι αφορά τη διαχείριση των εσωτερικών του ζητημάτων. Χωρίς την καθοδήγηση και την πειθαρχία που μπορεί να επιβάλει μια ανεξάρτητη διοίκηση, τα μόνα εμπόδια στο να χρησιμοποιούν οι πολιτικοί το κράτος για προσωπικό και κομματικό όφελος θα μπορούσαν να προέλθουν από την Δικαιοσύνη και τον Τύπο. Δεν θα ασχοληθώ ιδιαίτερα μαζί τους εδώ, παρά μόνο θα επισημάνω ότι έως τώρα και αυτά δεν έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματικά ή ανεξάρτητα. Το όχημα του ελληνικού κράτους δεν έχει φρένα. 5. Παραδείγματα Η διοίκησή μας μοιάζει με μια μηχανή που διαφημίζεται ότι λειτουργεί στις 3000 στροφές το λεπτό, ενώ στην πραγματικότητα δεν λειτουργεί με πάνω από 1000. Εάν την ζορίσουμε για να αντιμετωπίσουμε μια ιδιαίτερη ανάγκη ή μια επείγουσα κατάσταση, τότε σπάει. Κάθε πρόκληση αποκαλύπτει νέα επίπεδα ανικανότητας. Δεν υπάρχει σχεδόν κανένας τομέας όπου οι κυβερνήσεις μας να έχουν δείξει αποτελεσματικότητα ή ικανότητα πρόβλεψης. Από τη διαχείριση των απορριμμάτων έως τον αστικό σχεδιασμό, το σύστημα υγείας και την εκπαίδευση, τους μετανάστες, παντού συμβαίνουν τα ίδια. Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο σε αυτό. Μίλησα ήδη για το χαμηλό επίπεδο των ανθρώπων, την έλλειψη συνέχειας, την ανικανότητα σχεδιασμού. Κρυφές ατζέντες που εξυπηρετούν προσωπικούς σκοπούς, και πάσης φύσεως συμφέροντα που παρεμβαίνουν στη σωστή λειτουργία της διοίκησης. Για να υποστηρίξω ακόμα καλύτερα την άποψή μου θα αναφέρω δύο παραδείγματα, τον χειρισμό του Ασφαλιστικού και του δημόσιου χρέους. Τα επέλεξα εξαιτίας της κεφαλαιώδους σημασίας τους για τη μοίρα της χώρας, αλλά και για ακόμα έναν λόγο. Και στις δύο περιπτώσεις, η χαώδης κατάσταση που επικρατεί ήταν προβλέψιμη. Τα προβλήματά τους χρειάστηκαν δεκαετίες για να δημιουργηθούν και υπήρχε άφθονος χρόνος για να γίνουν διορθώσεις. Υπήρξαν αρκετές προειδοποιήσεις και οι συνέπειες της κυβερνητικής δράσης ή αδράνειας μπορούσαν να μετρηθούν προκαταβολικά, όπως και έγινε. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τη στάση των κυβερνήσεών μας στις δύο αυτές περιπτώσεις με κάποιον που βλέπει ένα μωρό να σκαρφαλώνει στο κιγκλίδωμα ενός μπαλκονιού, όμως εκείνος συνεχίζει αμέριμνος το δείπνο του. Ήδη από τη δεκαετία του 1970 υπήρχαν ενδείξεις ότι το Ασφαλιστικό θα χρειαζόταν ιδιαίτερη προσοχή. Ο σοβαρότερος λόγος γι’ αυτό ήταν ότι ο ρυθμός γεννήσεων μειωνόταν ενώ το προσδόκιμο ζωής αυξανόταν. Οι τάσεις αυτές προβλεπόταν να συνεχιστούν και στο μέλλον, καθώς οι συνθήκες ζωής θα βελτιώνονταν. Έπρεπε επομένως να γίνουν οι απαραίτητες προσαρμογές που θα εξασφάλιζαν τη φερεγγυότητα των ταμείων, την οποία διέθεταν ακόμα την εποχή εκείνη. Αυτά που έπρεπε να γίνουν ήταν να αυξηθεί η ηλικία συνταξιοδότησης, να συγκρατηθούν οι αυξήσεις στις συντάξεις και να ανατεθεί η διαχείριση σε επαγγελματίες. Ένα ζήτημα εσωτερικής διαχείρισης και αριθμητικής. Κι ενώ έγιναν μελέτες και αναλύσεις από ακαδημαϊκούς και άλλους, οι οποίες έδειχναν με ποιον τρόπο θα μπορούσε αυτό να επιτευχθεί, όλες οι κυβερνήσεις από τη δεκαετία του 1970 έως τις αρχές του 2000 έκαναν ακριβώς το αντίθετο. Μείωναν τα όρια συνταξιοδότησης και αύξαναν τις συντάξεις, ιδιαίτερα εκείνες του δημόσιου τομέα. Επιβάρυναν επίσης το σύστημα με μεγάλες κατηγορίες ανασφάλιστων ατόμων, χωρίς να εξασφαλίζουν την απαραίτητη χρηματοδότηση. Κι εδώ φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά το πώς ενέδιδαν σε πιέσεις πελατειακών ομάδων. Στις περιοδικές κρίσεις του συστήματος ανταποκρίνονταν με ημίμετρα, επιδιώκοντας έτσι να κερδίσουν χρόνο έως τις επόμενες εκλογές. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ η κυβέρνηση προσέλαβε ξένη εταιρεία αναλογιστικών μελετών για να μελετήσει τη βιωσιμότητα του συστήματος, διέκοψε τη συνεργασία μαζί της όταν η τελευταία προέβλεψε ότι το σύστημα οδηγούνταν στην καταστροφή. Στη θέση της ιδρύθηκε ένα «Τμήμα Αναλογιστικών Μελετών» μέσα στο Υπουργείο Εργασίας, κι εδώ τα σχόλια περιττεύουν. Όπως μπορούσε εύκολα να προβλέψει κανείς, το σύστημα σταδιακά κατέρρεε και τα ολοένα αυξανόμενα ελλείμματά του περνούσαν στον κρατικό προϋπολογισμό. Η επιχορήγηση των ασφαλιστικών ταμείων αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο κονδύλι του προϋπολογισμού, ένα βάρος δυσβάστακτο. Παρά τις συνεχείς μειώσεις στις συντάξεις από την αρχή της κρίσης του 2009, το σύστημα παραμένει χρεοκοπημένο, και αυτό ενώ οι Έλληνες πληρώνουν τις υψηλότερες ασφαλιστικές εισφορές στην Ευρώπη, τόσο οι εργαζόμενοι όσο και οι εργοδότες. Η ρίζα του προβλήματος της κοινωνικής ασφάλισης είναι ότι από πολύ νωρίς την ανέλαβε το κράτος, καταργώντας την αυτονομία των ασφαλιστικών ταμείων. Σήμερα η Ελλάδα βρίσκεται εγκλωβισμένη σε ένα σύστημα που δεν λειτουργεί, και που πρέπει να ξαναρχίσει από το μηδέν. Τα χρήματα που μπήκαν στην άκρη για τις μελλοντικές γενιές εξανεμίστηκαν. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, μια πολιτική προσωπικότητα άλλης εποχής, ήταν αλλεργικός στα χρέη. Η χώρα είχε χρεοκοπήσει το 1843, το 1860, το 1893, το 1932, το 1944 και σε όλες τις περιπτώσεις είχε χρειαστεί να παραχωρήσει μέρος της ανεξαρτησίας της στους δανειστές της. Ενώ όμως υπήρχαν πολλά ιστορικά προηγούμενα, κανείς δεν έμαθε το μάθημα. Και παρότι από τη δεκαετία του 1980 και μετά υπήρξαν επανειλημμένες προειδοποιήσεις για τον κίνδυνο αύξησης του δημόσιου χρέους, κανείς από όσους κυβέρνησαν την Ελλάδα δεν τις έλαβε υπόψη. Το 1981, λίγο διάστημα μετά την αποχώρηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή από την κυβέρνηση, το χρέος της Ελλάδας ως ποσοστό του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος ήταν γύρω στο 27% και αποτελούσε το χαμηλότερο στην Ευρώπη. Το 1990 ήταν το υψηλότερο, περίπου 90%, όμως η χώρα είχε ελάχιστα να επιδείξει ως προς τις υποδομές της και την ανάπτυξη της οικονομίας. Τα χρήματα είχαν κυρίως χρησιμοποιηθεί για την πρόσληψη δημόσιων υπαλλήλων, για την κάλυψη των ελλειμμάτων των ασφαλιστικών ταμείων και των κρατικοποιημένων επιχειρήσεων, ή είχαν εξαφανιστεί μυστηριωδώς. Η ευμάρεια μεταξύ του 1981 και του 2009 έχει χρηματοδοτηθεί με δανεικά που πήγαν στην κατανάλωση και τις εισαγωγές. Τις αρχές της δεκαετίας του 2000 το εθνικό χρέος είχε φτάσει σε μη βιώσιμα μεγέθη. Η εξυπηρέτησή του απορροφούσε τεράστιο μέρος των εσόδων του κράτους, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να αναγκάζεται διαρκώς να το ανακυκλώνει. Το παραμικρό θα μπορούσε να προκαλέσει κάποιο ατύχημα και αυτό έγινε το 2009, όταν οι αγορές σταμάτησαν να ανακυκλώνουν το ελληνικό χρέος. Σήμερα βρισκόμαστε και πάλι στα χέρια των πιστωτών μας, υφιστάμενοι για έκτη χρονιά μια υποβάθμιση στο επίπεδο ζωής μας, με ανεργία-ρεκόρ, σε κατάσταση εθνικής ταπείνωσης και ύφεσης. 6. Αλλάζει ο λύκος την προβιά του; Οι αρνητικές συνέπειες της απώλειας των αποταμιεύσεων της χώρας και της καθυπόταξής της στους δανειστές, αν μελετηθούν ιστορικά, είναι τόσο μεγάλες ώστε κάθε μία, και από μόνη της, να ακυρώνει κάθε σημαντικό επίτευγμα για το οποίο θα μπορούσαν να υπερηφανευθούν οι παλιές και οι σύγχρονες κυβερνήσεις μας. Η δικαιοσύνη, αλλά και το κοινό αίσθημα επιβίωσης, θα απαιτούσαν την αιώνια καταδίκη όσων μας κυβέρνησαν από το 1981, ή έστω την ισόβια εκδίωξή τους από κάθε αξίωμα. Αντίθετα όμως, αυτοί διατηρούν ακόμη κεντρικό ρόλο στην εξουσία ή στην αντιπολίτευση. Το 2015, οι ψηφοφόροι τιμώρησαν τα παλαιά κόμματα και επέλεξαν μια νέα ομάδα. Χρειάστηκαν λίγοι μόνο μήνες για να δείξουν ότι διαθέτουν κι εκείνοι τις χειρότερες ιδιότητες των προκατόχων τους και μια επικίνδυνη αδιαφορία για τη γεωπολιτική πραγματικότητα. Η Ελλάδα είναι μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, και αυτό υπαγορεύεται από τη γεωγραφία, την ιστορία και τις επιλογές της συντριπτικής πλειοψηφίας των κατοίκων της. Τυφλωμένοι από τη μαρξιστική άγνοιά τους, οι νεοφερμένοι επιχείρησαν την κατάληψη της χώρας χωρίς να γνωρίζουν και οι ίδιοι προς ποια κατεύθυνση ήθελαν να την οδηγήσουν. Πιθανώς προς την ΕΣΣΔ της δεκαετίας του 1930. Σε αυτό απέτυχαν, όμως στην πορεία η Ελλάδα παραλίγο να εκδιωχθεί από την ΕΕ, το χρέος της αυξήθηκε κι άλλο, ενώ έχασε σε μεγαλύτερο βαθμό την ανεξαρτησία της. Και όλα αυτά σε οκτώ σχεδόν μήνες. Τα γεγονότα του 2015 έδειξαν ότι η πολιτική τάξη της χώρας μας δεν μπορεί να προσφέρει ούτε τα ελάχιστα από όσα απαιτούνται για μια ασφαλή διακυβέρνηση. Αξιόλογα άτομα υπάρχουν σε κάθε κόμμα, όχι όμως σε αριθμό τέτοιο ώστε να μπορούν να αποτελέσουν την κρίσιμη μάζα που θα φέρει την αλλαγή. Επιπλέον, βρίσκονται συνήθως παραγκωνισμένα ή σε σύγκρουση μεταξύ τους. Τζορτζ Τούκερ, Κυβερνητικό γραφείο, 1956, αυγοτέμπερα σε ξύλο, 49,8 x 75,2 cm, ΜΕΤ, Νέα Υόρκη. Καφκική εικόνα για τη μεταχείριση των πολιτών από την κρατική γραφειοκρατία. Σε μια εποχή όπου η κρίση απαιτεί να καταβάλλονται ηράκλειες προσπάθειες είμαστε καταδικασμένοι να μας κυβερνούν ανθρωπάκια που καβγαδίζουν μεταξύ τους. Πρέπει να δεχθούμε το γεγονός αυτό και να σταματήσουμε να ελπίζουμε ότι η διοίκηση της χώρας μπορεί να βελτιωθεί χωρίς εξωτερική παρέμβαση. Δεν μπορεί να κατηγορήσει κάποιος ένα είδος για το ότι συμπεριφέρεται σύμφωνα με όσα υπαγορεύει το DNA του. Η συμπεριφορά όμως μπορεί να ελεγχθεί μέσω εξωτερικών περιορισμών και κανόνων. Αν οι κακές συνήθειες δεν ελεγχθούν, τότε επικρατούν. Έχει αποδειχθεί ότι ο μέσος Έλληνας μπορεί να γίνει υπεύθυνος φορολογούμενος πολίτης αν λειτουργεί στο πλαίσιο μιας σωστά διοικούμενης κοινωνίας. Η ίδια αρχή θα ίσχυε και για έναν πολιτικό εάν αυτός αναγκαζόταν να λειτουργήσει μέσα σε ένα καλύτερο θεσμικό πλαίσιο. Καθώς αυτό παρέχεται κατά κύριο λόγο από τα Συντάγματα, θα πρέπει να ψάξουμε στο δικό μας Σύνταγμα για να βρούμε τις απαντήσεις. 7. Καλύτερη διακυβέρνηση Το Σύνταγμα του 1975 είχε γραφτεί και ψηφιστεί την εποχή που η χώρα ανέκαμπτε από 7 χρόνια στρατιωτικής δικτατορίας και σε μια εποχή κατά την οποία ο σοσιαλισμός ήταν της μόδας στην Ευρώπη. Μετά από 40 χρόνια χρειάζεται ριζική αναθεώρηση. Ο στόχος μου εδώ είναι λιγότερο φιλόδοξος και αφορά αλλαγές που θα βελτίωναν την ποιότητα της διοίκησης της χώρας. Θα επισημάνω τις συνταγματικές εκείνες διατάξεις που η ύπαρξη ή η απουσία τους συμβάλλει στη δημιουργία του πελατειακού κράτους, στην έλλειψη διοικητικής συνέχειας και στην εκτελεστική αυθαιρεσία, μερικά από τα κακώς κείμενα που έχω ήδη αναφέρει εδώ. Έχω προσπαθήσει, όσο ήταν δυνατόν, να προσεγγίσω το θέμα από μια ουδέτερη τεχνοκρατική οπτική. Το πώς θα μπορούσαν δηλαδή τα πράγματα να λειτουργήσουν πιο αποτελεσματικά ανεξάρτητα από το χρώμα της κυβέρνησης. Αυτό δεν ήταν πάντα εφικτό διότι οι ιδεολογίες του λαϊκισμού και οι αρχές της σωστής διοίκησης συγκρούονται, όπως για παράδειγμα όταν έχει κανείς να αντιμετωπίσει το καθεστώς του δημόσιου τομέα ή το κρατικό μονοπώλιο της ανώτατης εκπαίδευσης. Δυστυχώς ο διαχωρισμός της πολιτικής από τη διοίκηση δεν είναι πάντα εφικτός. Άρθρο 32: Εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας. Αυτό που ισχύει σήμερα είναι ότι εάν μετά από τρεις ψηφοφορίες στο Κοινοβούλιο δεν λάβει κανείς πλειοψηφία 3/5 των βουλευτών (180 ψήφοι), το Κοινοβούλιο διαλύεται και ακολουθούν σύντομα εκλογές. Το άρθρο αυτό το χρησιμοποίησαν όλες οι πλευρές που βρίσκονταν στην αντιπολίτευση όταν ήθελαν να ρίξουν την κυβέρνηση, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τον Δεκέμβριο του 2014. Στο μέσο της θητείας τους, η δημοτικότητα των κυβερνήσεων είναι συνήθως χαμηλή και ο πειρασμός για την αντιπολίτευση πολύ μεγάλος. Η προοπτική όμως μιας πιθανής εκλογικής αναμέτρησης παραλύει τη διοίκηση για μεγάλα διαστήματα και επηρεάζει το νομοθετικό έργο. Οι συχνές εκλογές και οι μεγάλες περίοδοι αβεβαιότητας δημιουργούν ακόμα μεγαλύτερη αστάθεια, έλλειψη συνέχειας και λαϊκίστικα προγράμματα. Η ζημιά που γίνεται είναι ακόμα σοβαρότερη εξαιτίας της έλλειψης ισχυρών ανεξάρτητων δημόσιων υπηρεσιών που θα συνέχιζαν το εκτελεστικό έργο. Ο κανόνας των 3/5 αποτελεί κατάλοιπο μιας εποχής στην οποία ο Πρόεδρος είχε ουσιαστικές εξουσίες. Το άρθρο θα πρέπει να αλλάξει έτσι ώστε η εκλογή Προέδρου να μην οδηγεί σε εκλογές. Άρθρο 81: Θα πρέπει άραγε οι βουλευτές να γίνονται υπουργοί; Από τη στιγμή που ένας βουλευτής συμμετέχει στην κυβέρνηση, χρησιμοποιεί το αξίωμά του για να υπηρετήσει τις ανάγκες της εκλογικής πελατείας του. Αυτό αποτελεί μια από τις κύριες πηγές του «πελατειακού συστήματος». Πρέπει στο άρθρο 81 να προστεθεί μια διάταξη που να απαγορεύει στους βουλευτές να υπουργοποιούνται. Σε μια πιο ήπια εκδοχή θα μπορούσε να απαγορεύει στα μέλη της κυβέρνησης να κατεβαίνουν υποψήφιοι στις επόμενες εκλογές. Στην πιο ισχυρή θα μπορούσαν να ισχύουν και τα δύο. Άρθρο 103: Μόνιμοι Προϊστάμενοι. Θα πρέπει να δημιουργηθεί θέση Μόνιμου Προϊστάμενου που η διάρκεια της θητείας και η ανεξαρτησία του να προστατεύονται συνταγματικά. Στην ευθύνη του θα πρέπει να υπάγονται όλοι οι υπάλληλοι του Υπουργείου ή άλλης υπηρεσίας, μεταξύ των οποίων και οι έκτακτοι που έχουν φέρει οι νέοι υπουργοί. Θα πρέπει να απολαμβάνει τις ασυλίες που παρέχονται στους βουλευτές με το άρθρο 62, στον βαθμό που το άρθρο αυτό θα συνεχίσει να ισχύει. Η αναθεώρηση του Συντάγματος θα πρέπει να προβλέπει τον τρόπο επιλογής τους έτσι ώστε να διασφαλίζει, όσο το δυνατόν καλύτερα, την πολιτική ουδετερότητά τους και το ότι διαθέτουν τα κατάλληλα προσόντα για τη θέση. Άρθρο 103: Καθεστώς δημοσίων υπαλλήλων. Το πελατειακό σύστημα είναι τόσο παλιό όσο και το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μέχρι πριν 100 χρόνια κάθε αλλαγή του κόμματος που κατείχε την εξουσία είχε ως αποτέλεσμα μαζική αντικατάσταση προσωπικού στον δημόσιο τομέα. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έδωσε στους δημόσιους υπαλλήλους καθεστώς μονιμότητας, το οποίο σήμερα προστατεύεται από το άρθρο 103 του Συντάγματος. Το μέτρο αυτό, το οποίο στόχευε στην καταπολέμηση της πελατειακής σχέσης και τη βελτίωση της ποιότητας της διοίκησης, έφερε εντέλει αντίθετα αποτελέσματα. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν από την υιοθέτησή του, το κράτος γιγαντώθηκε και καλύπτει δραστηριότητες που έχουν ελάχιστη σχέση με τις «βασικές» διοικητικές λειτουργίες. Το καθεστώς μονιμότητας επεκτάθηκε σε όλους όσους η δουλειά τους είχε κάποια σχέση με το κράτος. Από τα σχεδόν ένα εκατομμύριο άτομα που πληρώνονται από την κεντρική κυβέρνηση και τους ΟΤΑ πάνω από το μισό ανήκει σε αυτές τις περιφερειακές κατηγορίες. Εκτός από την κατάκτηση της μονιμότητας, οι συνδικαλιστικές ενώσεις του δημόσιου τομέα κατάφεραν επίσης να καταργήσουν την αξιολόγηση της απόδοσης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να πέσει πολύ το επίπεδο της διοίκησης και των υπηρεσιών, όπως της δημόσιας εκπαίδευσης, της υγείας κ.λπ. Άλλο αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μιας προνομιούχας κάστας, με έντονη συνδικαλιστική παρουσία, αντιδραστικά συντηρητικής, που υποστηρίζει ένα άκαμπτο σύστημα για να προστατεύει τα κεκτημένα της. Το άρθρο 103 θα πρέπει να αναθεωρηθεί ώστε να προβλέπει ότι το καθεστώς μονιμότητας αφορά μόνο τους υπαλλήλους των πολύ βασικών λειτουργιών του δημόσιου τομέα (και να εξαιρεί δασκάλους, ιατρικό προσωπικό, υπαλλήλους σε κρατικές επιχειρήσεις, ΟΤΑ, κ.λπ.). Η μονιμότητα και σταδιοδρομία των υπαλλήλων θα πρέπει επιπλέον να εξαρτάται από τα αποτελέσματα περιοδικών αξιολογήσεων της απόδοσής τους. Άρθρο 16: Εκπαίδευση. Υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ του επιπέδου του δημόσιου βίου και της ποιότητας της εκπαίδευσης. Σήμερα, με βάση το άρθρο 16, το κράτος διαθέτει το μονοπώλιο στην ανώτατη εκπαίδευση και οι καθηγητές πανεπιστημίου είναι μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι. Τα πανεπιστήμιά μας επιδεικνύουν μέσα από τον τρόπο λειτουργίας τους ό,τι χειρότερο μπορεί κανείς να συναντήσει σε δημόσια υπηρεσία και παρέχουν εκπαίδευση σε επίπεδο κάτω του μετρίου. Σε πολλές περιπτώσεις, ομάδες πολιτικοποιημένων φοιτητών επηρεάζουν την εκλογή των πρυτάνεων και των καθηγητών και μέσω εκφοβισμού τη βαθμολόγηση των γραπτών. Το όλο κλίμα καλλιεργεί την έλλειψη σεβασμού προς την εξουσία και την πειθαρχία. Καθώς τα κρατικά πανεπιστήμιά μας είναι κατά κύριο λόγο εργοστάσια που παράγουν μαζικά υποψήφιους για απασχόληση στον κρατικό τομέα, οι απόφοιτοί τους μεταφέρουν εκεί τις κακές συνήθειές τους. Το σύστημα δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί από μόνο του, επομένως ο μόνος τρόπος να το αλλάξει κανείς είναι να επιτρέψει τη δημιουργία πανεπιστημίων που δεν ελέγχονται από το κράτος. Το άρθρο 16 θα πρέπει να αναθεωρηθεί αναλόγως. Άρθρο 110: Αναθεώρηση. Θα πρέπει να αλλαχθεί ώστε οι αναθεωρήσεις που αφορούν μη ουσιώδεις διατάξεις να γίνονται ταχύτερα και ευκολότερα. Η σημερινή του διατύπωση εξασφαλίζει την αγκύλωση. Νέο Άρθρο: Εκλογικό Σύστημα μέσα στο Σύνταγμα. Το Σύνταγμα δεν ορίζει το εκλογικό σύστημα. Ως εκ τούτου, κάθε κοινοβουλευτική πλειοψηφία μπορεί να ψηφίσει το σύστημα εκείνο που κρίνει ότι της παρέχει περισσότερες ελπίδες επανεκλογής. Έτσι καθαγιάζεται η αρχή ότι όσοι βρίσκονται στην εξουσία μπορούν να αλλάζουν τους κανόνες των πολιτικών αναμετρήσεων, όμως υπάρχει και άλλο κακό που είναι ο «σταυρός προτίμησης». Τα συστήματα αλλάζουν, όμως ο σταυρός παραμένει και είναι η κύρια πηγή προέλευσης του πελατειακού συστήματος καθώς δημιουργεί μεγάλο ανταγωνισμό στο εσωτερικό των πολιτικών κομμάτων. Το Σύνταγμά μας θα πρέπει να υιοθετήσει εκλογικό σύστημα που ανάμεσα στα άλλα να καταργεί τον σταυρό προτίμησης. Στις αναθεωρήσεις που προτείνω παραπάνω δεν επιχείρησα να δώσω νομική διατύπωση. Έχουν όλες μελετηθεί από συνταγματολόγους και διατυπωθεί κατάλληλα. Με βάση την εμπειρία μου, εάν δεν γίνουν οι παραπάνω αλλαγές στο Σύνταγμά μας δεν υπάρχει ελπίδα να βελτιωθεί ο τρόπος διοίκησης της Ελλάδας. Αντίθετα μάλιστα, τα πράγματα θα συνεχίσουν να χειροτερεύουν διότι, ενώ έως πριν λίγα χρόνια η λύση των προβλημάτων μπορούσε να αναβάλλεται, η επιλογή δεν υπάρχει πια γιατί τα χρήματα έχουν τελειώσει. Οι παραπάνω αλλαγές δεν προτείνονται για πρώτη φορά. Είναι αντικείμενο ιδιωτικού και δημόσιου διαλόγου επί δεκαετίες και, τολμώ να πω, υπάρχει ευρεία συναίνεση ότι οποιαδήποτε από αυτές θα συνιστούσε ένα μεγάλο βήμα προς μια καλύτερη διακυβέρνηση. Όμως παράλληλα υπάρχει η κοινή πεποίθηση ότι είναι μάταιο να ελπίζουμε σε κάτι τέτοιο. Οι δυνάμεις που αντιτίθενται στη συνταγματική αλλαγή είναι πολύ ισχυρές, με προεξέχουσες την άγνοια και την υποκριτική άρνηση να θεωρήσουμε ότι πολλά από τα προβλήματα της Ελλάδας, ή έστω μέρος τους, οφείλονται σε ατέλειες του Συντάγματος. Υπάρχουν πολλά ισχυρά λόμπι, πολιτικές δυναστείες που έχουν επενδύσει στο να χτίσουν πελατειακές βάσεις, συνδικάτα στον δημόσιο τομέα, καθηγητές, «κλειστά επαγγέλματα» και πάει λέγοντας. Ισχυρά λόμπι που μπορεί να διαφωνούν σε πολλά όμως συμφωνούν σε ένα: το άνοιγμα του συνταγματικού ζητήματος θα έθετε σε κίνδυνο τα προνόμιά τους. Τέλος, υπάρχει το εμπόδιο του άρθρου 110, που απαιτεί μια μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία προκειμένου να γίνει αναθεώρηση, καθιστώντας την ουσιαστικά ανέφικτη. Θα πρέπει επομένως η συνταγματική αναθεώρηση να μας απασχολεί μόνο σε θεωρητικό επίπεδο; 8. Δύσκολοι καιροί για την Ελλάδα Θεσμικές μεταρρυθμίσεις έρχονται όταν τα πράγματα δεν λειτουργούν σωστά. Η πίεση γι’ αυτές μεγαλώνει όταν συσσωρεύονται προβλήματα που αρχίζουν να επηρεάζουν αρνητικά τις ζωές πολλών ανθρώπων. Όσο μεγαλύτερο είναι το διάστημα αδράνειας στην αντιμετώπιση των προβλημάτων, τόσο ισχυρότερη η πίεση. Κάποια στιγμή γίνεται έκρηξη, ειρηνική ή βίαιη. Σήμερα η Ελλάδα είναι ένα αποτυχημένο κράτος σε καταστολή. Οι πιέσεις συγκρατούνται κυρίως από εξωτερικούς παράγοντες, την ΕΕ και τις ΗΠΑ. Η συνέχιση των βασικών κρατικών λειτουργιών εξαρτάται από την εξωτερική οικονομική βοήθεια. Χωρίς αυτήν θα υπήρχε πλήρης οικονομική κατάρρευση με απρόβλεπτες πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες. Μπορεί άραγε η δημοκρατία να επιβιώσει του χάους; Οι εταίροι μας στην Ευρώπη και στο ΝΑΤΟ γνωρίζουν τους κινδύνους και προσπαθούν να μας βοηθήσουν να σταθούμε και πάλι στα πόδια μας προσφέροντας οικονομική βοήθεια και προσπαθώντας να επιβάλλουν μεταρρυθμίσεις. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκουν να μας απεξαρτήσουν από τη βοήθεια ώστε να γίνουμε ικανοί να σταθούμε μόνοι στα πόδια μας. Έως τώρα η συνταγή αυτή μας κρατά με το ζόρι στην επιφάνεια, όμως δεν βελτιώνει τις μελλοντικές προοπτικές. Ο λόγος είναι ότι οι μεταρρυθμίσεις που οι φίλοι μας προσπαθούν να μας κάνουν να υιοθετήσουμε δεν είναι αρκετά βαθιές. Αντιμετωπίζουν κυρίως τα συμπτώματα και όχι τις αιτίες. Δεδομένων των μοχλών επιρροής που διαθέτουν και της έως τώρα ανάμιξής τους στη διαχείριση της χώρας, η ΕΕ και το ΔΝΤ, μαζί με όποιον έχει την πραγματική δύναμη πίσω τους, θα έπρεπε να προχωρήσουν ένα βήμα παραπέρα. Να πιέσουν την πολιτική τάξη και να την αναγκάσουν να αναθεωρήσει το Σύνταγμα. Υπάρχει ήδη λαϊκή κατακραυγή για την απώλεια της ανεξαρτησίας της χώρας μας, ας αξιοποιήσουμε τουλάχιστον όσο γίνεται τη θλιβερή αυτή πραγματικότητα, με την ελπίδα ότι κάποτε θα την ξανακερδίσουμε. Οι πιέσεις για συνταγματική αλλαγή θα έβρισκαν πρόσφορο έδαφος. Η ανάγκη της αναγνωρίζεται από μεγάλο μέρος των πολιτικά συνειδητοποιημένων. Θα υπήρχε επίσης σχεδόν καθολική λαϊκή υποστήριξη. Η πολιτική τάξη και οι θεσμοί γενικά βρίσκονται σε ανυποληψία, το δε πελατειακό κράτος, ιδιαίτερα τώρα που τελείωσαν τα δανεικά και δεν μπορεί να εξυπηρετήσει την πελατεία του, είναι στόχος οξείας κριτικής. Αυτή τη στιγμή υπάρχει η δυναμική για αλλαγές. Θα χρειαστεί όμως προσπάθεια και προετοιμασία από τα ΜΜΕ και άλλους διαμορφωτές της κοινής γνώμης, και υποστήριξη στο Κοινοβούλιο. Το ζητούμενο δεν είναι οποιαδήποτε αλλαγή, αλλά να διοχετευθεί η δυναμική προς την σωστή για τη χώρα κατεύθυνση, αυτήν που προτείνεται εδώ. Το εγχείρημα είναι δύσκολο, όμως, όπως είπε ο Τσόρτσιλ: «Μην αφήνετε ποτέ μια κρίση να πάει χαμένη». Σημ. ARB: Το άρθρο του κ. Παναγή Βουρλούμη γράφτηκε στα αγγλικά και μεταφράστηκε από την Αναστασία Μωράκη.

Να μην αφήσουμε την κρίση να πάει χαμένη

Σύνδεση