Θανάσης Τζαβάρας (1939-2016)

O Ζωρζ Περέκ ήταν αγαπημένος συγγραφέας του Θανάση Τζαβάρα. Πρώτα πρώτα για τις ευφάνταστες παρωδίες που σκάρωνε διακωμωδώντας την κενότητα και την αμετροέπεια που χαρακτηρίζουν αρκετά επιστημονικά κείμενα.[1] Όπως και για την προσπάθειά του να ανασυγκροτήσει την προσωπική του ζωή κλείνοντας «τα χάσματα μιας διάτρητης μνήμης», διαδικασία που τον οδήγησε δυο φορές στον χώρο της ψυχοθεραπείας.[2] Κι όταν, «τύχη αγαθή και μια θετική συγκυρία», έφεραν τον Θανάση Τζαβάρα στη στρογγυλή τράπεζα Η παράταση της ζωής και η χρήση της, που οργανώθηκε στα Κύθηρα τον Αύγουστο του 2003, «στην πρώτη επέτειο της εξόδου του από μια περίοδο 40 ημερών καταστολής στη ΜΕΘ του Ευαγγελισμού», αυτός, ο «επιζήσας» μιας «διπλής και ύπουλης λοίμωξης από έναν χυδαίο πνευμονιόκοκκο και μια ομάδα ενδονοσοκομειακών μικροβίων και ιών», θα τιτλοφορήσει την ομιλία του με τον τίτλο του «μείζονος μυθιστορήματος» του Περέκ «Η ζωή. Οδηγίες χρήσεως». Ο Θανάσης, έχοντας «χρεωθεί με κάποια παράταση ζωής […] καλούνταν να διαχειριστεί την ποιότητα του καινούργιου αυτού βίου», παρέχοντας κι αυτός «οδηγίες» μέσα από την κλινική του πείρα. Είχε, βέβαια, προηγηθεί το «Ταξίδι από τα Κύθηρα»,[3] το οδοιπορικό με το οποίο περιέγραφε «τα νοούμενα και τα υπονοούμενα» της σοβαρής αρρώστιας που πέρασε το 2002, «εκθέτοντας σκέψεις σχετικά με τη νόσο και τον θάνατο, τις δυσλειτουργίες του νοσηλευτικού συστήματος καθώς και την ψυχοσωματική προβληματική». Δεν ήταν τυχαία, λοιπόν, η επιμονή του να συνδυάζει στο λόγο του και τα γραπτά του το «ευ ζην» με το «ευ θνήσκειν». Όλες αυτές τις λεπτομέρειες, ο Θανάσης Τζαβάρας τις υποσημείωσε στο δημοσιευμένο κείμενο της ομιλίας του,[4] για να καταφύγει αμέσως πάλι στην Τέχνη, σε έναν άλλον αγαπημένο του, στον ποιητή Τίτο Πατρίκιο, αμφιτρύωνα της συνάντησης του 2003, παραθέτοντας από το Συνεχές ωράριό του: «Από τότε που εφευρέθηκε η φωτογραφία μπορέσαμε να δούμε πώς ήμασταν τη στιγμή της γέννησής μας, στο θάνατό μας, παραμένουμε όπως οι πρώτοι άνθρωποι. Μπορούμε μόνο να τον φανταστούμε». Εξ ου και το «παράδοξο» που κατέγραψε και παραθέτω εδώ σχηματοποιώντας το κάπως: Ενώ η ζωή ανήκει στον αυστηρά «δεικτικό, μονήρη και άκαμπτο τρόπο και λόγο –του τύπου όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί– ο Άνθρωπος, μέσα στη μόνη σίγουρη μοναδικότητα που διαθέτει», να έχει δηλαδή «επίγνωση της θνητής φύσης του, καλείται να δράσει και να πράξει αποκλειστικά με τη φαντασία του». Γι’ αυτό λοιπόν, όταν οι βιοϊατρικές επιστήμες παρατείνουν τη διάρκεια της ζωής μας, «μας επιφορτίζουν» συνάμα και με την «εξάσκηση της φαντασίας μας». Το έπραξε επαρκώς ο Θανάσης όλα αυτά τα δεκαπέντε κοντά χρόνια της «παράτασης που κέρδισε» το 2002, μέχρι που παραδόθηκε στο αδήριτο του θανάτου, μόλις που άρχιζε το 2016, στα 77 του χρόνια. Ο κεντρικός ήρωας του Ζωρζ Περέκ, έγραφε ο Τζαβάρας το 2003, «μελετάει τη ζωή και τα πράγματα μέσα από μια μεγάλη κατασκευή παζλ που ζωγραφίζει, παραγγέλλει, αποστέλλει, κατασκευάζει και καταστρέφει με μια οργανωμένη αλληλουχία, μέσα σε ένα πολύπλοκο παζλ της ζωής που είναι η τοπική γεωγραφία μιας πολυκατοικίας, η ποικιλία επαγγελμάτων αλληλοσυμπληρούμενων και η τελική πορεία προς την έξοδο της ζωής, όταν το σύνολο των προγραμμάτων περί αυτήν έχουν πια εκπληρωθεί». Ο συγγραφέας δεν είναι μόνος. Στην «περίτεχνη κατασκευή του […], συντροφεύεται από κατά γράμμα παραπομπές σε μεγάλους συγγραφείς, από τον Μπόρχες, την Άγκαθα Κρίστι και τον Μαρσέλ Προυστ, ως και τον Φρόυντ». Εδώ ακριβώς ο Τζαβάρας θα προσθέσει τα λόγια του Πωλ Βερλαίν: «όταν γράφεις αλλά κι όταν διαβάζεις δεν είσαι ποτέ μόνος». Έχοντας κι αυτός διαβάσει και γράψει πολύ στη ζωή του, κατέληγε: «Το συμπέρασμα θα μπορούσε να είναι ότι την παράταση της ζωής μάς την επιτρέπει η αναγνώριση των Άλλων ως μέρους του εαυτού μας. Τα κομμάτια του παζλ της ζωής εξακολουθούν να είναι –είτε ως ιδέες που πήραμε κληρονομιά από τους ανιόντες, είτε ως γονίδια που δώσαμε στους κατιόντες– η αχρονική διάρκεια της Ποίησης». Το έγραψε και κατ’ άλλον τρόπο, με την αφιέρωσή του στο «Ταξίδι [του] από τα Κύθηρα»: All we need is love – στις παρούσες – στους παρόντες / με ευγνωμοσύνη. Πολυσύνθετο το παζλ της ζωής του Θανάση Τζαβάρα. Ποικίλα τα ενδιαφέροντά του, πλούσιες και καρποφόρες οι δραστηριότητές του. Κι ανάμεσά τους, λίαν σημαντικό, το κομμάτι μιας εδραιωμένης στην Εσπερία πολυσχιδούς επιστημονικής δραστηριότητας που δεν διαχωριζόταν από τις έντονες και έκδηλες κοινωνικές και πολιτικές του ευαισθησίες. Διατηρώντας πάντα στο κέντρο του στοχασμού του την αξιωματικά διατυπωμένη θέση του πως «οποιαδήποτε συζήτηση περί υγείας, νόσου και ίασης οφείλει να έχει ένα βασικό αγκυροβόλιο, τον ενοποιημένο άνθρωπο μέσα στην ιστορία του».[5] Τη «θέση» αυτή διατύπωσε το 2001, με την προφορική του παρέμβαση στο εναρκτήριο συμπόσιο «Σώμα - Ψυχή, Θεραπεία - Ίαση» στις 4ες Κυθηραϊκές Ημέρες που οργάνωνε ο νεφρολόγος Νίκος Παπαγαλάνης. Η «θέση» αυτή εξέφραζε την «πρώτη ιστορικά οργανωμένη ενοποιητική άποψη μεταξύ σώματος και ψυχής» την οποία πρόσφερε η ψυχανάλυση του Φρόυντ, «όπου τα δικαιώματα του σώματος –ακούστε εδώ του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος βέβαια– και τα δικαιώματα της ψυχής –εννοείται εδώ του ψυχισμού– αναγνωρίζονται ως ισότιμα, χωρίς πρωτείον του ενός επί του άλλου». Εύγλωττο παράδειγμα τα όσα αναδεικνύονται μέσα από το θεμελιακό και «αγαπημένο» του κείμενο «Μια ιστορία σε τρεις νότες»,[6] μια ιστορία άνοιας που, με τις πρώτες αράδες της γραφής του, την τοποθετεί «στον μεταιχμιακό χώρο μεταξύ νευρολογίας και ψυχιατρικής, εκεί όπου η οργανογένεση και η ψυχογένεση εμπλέκονται προβληματικά». Όπου αποδεικνύεται πως ο υστερικός χαρακτήρας της άρρωστης χρωματίζει ιδιαίτερα τη νευροψυχολογική συμπτωματολογία, «θέτοντας με άλλους όρους τις σχέσεις του οργάνου με τις λειτουργίες του, του οργανικού με το ψυχικό». Κοντεύουν είκοσι χρόνια από την πρώτη δημοσίευση αυτού του άρθρου, που διατηρεί ακόμα την αρχική του φρεσκάδα, ενταγμένο σήμερα στα Ψυχανάλεκτά του, όπου ο Τζαβάρας ενημερώνει εκ προοιμίου τον αναγνώστη για το «ειδικό βάρος» που έχει στον στοχασμό του ένα άλλο «σημαντικό αγκυροβόλιο», οι «έρευνες της νευροψυχολογίας» που πραγματοποιούσε στο Παρίσι, στη μονάδα Νευροψυχολογικής και Νευρογλωσσικής έρευνας U-111 του INSERM, στο Νοσοκομείο Σαιντ Αν. Δάσκαλός του ένας εκ των μεγάλων νευροψυχολόγων της εποχής, ο Ανρί Εκάν, κοντά στον οποίο έμαθε να μελετά τον εγκέφαλο, να ερευνά γενικότερα, να μην επαναπαύεται στις βεβαιότητες μιας «τετελεσμένης γνώσης» και να αποδέχεται την ευρετική αξία της άγνοιας. Σε αυτό το γενικό πλαίσιο, θα προκύψει αυτονόητα ένας μείζων προβληματισμός, τον οποίο θα αναδείξει ιδιαίτερα ο Τζαβάρας μέσα στο συνολικό του έργο, την ανάγκη δηλαδή για μια κατά το δυνατόν «επιστημολογικά πιο καθαρή θέση» στη μελέτη των προβλημάτων που τίθενται στους «Ψ» χώρους. Ήταν και στόχος των «σεμιναρίων για τις βιοϊατρικές επιστήμες και τη φιλοσοφία» που οργάνωναν για χρόνια ο Θανάσης Τζαβάρας και ο Γιώργος Παπαδόπουλος με την «Ομάδα Γουδί». Μέσα από αυτούς τους προβληματισμούς θα αναζητήσει «σημεία επαφής» με τους «δυο μείζονες κλάδους που άπτονται της ψυχανάλυσης, την ψυχιατρική και την ψυχολογία», χωρίς να ξεχνάει «ουδ’ επί στιγμήν, την γλωσσολογία».[7] Χωρίς όμως να τον σαγηνεύει η σειρήνα της νευρο-ψυχανάλυσης για την οποία υπάρχουν, όντως, σημαντικές επιστημολογικές επιφυλάξεις, όπως, για παράδειγμα, η «σύγχυση» που συχνά γίνεται μεταξύ «φροϋδικού ασυνειδήτου» και «εγκεφαλικού ασυνειδήτου»,[8] το οποίο είναι προτιμότερο να ονομάζεται «μη-συνειδητό».[9] Είναι ευτύχημα να διατυπώνονται σήμερα θέσεις, όπως στο βιβλίο Τα ίχνη της εμπειρίας[10] των Ανσερμέ και Ματζιστρέτι (ενός ψυχαναλυτή και ενός νευροεπιστήμονα), που βρίσκονται στον αντίποδα της νευροψυχανάλυσης, προωθώντας τον διάλογο μεταξύ ψυχανάλυσης και βιολογίας, με σεβασμό στα επιστημολογικά προβλήματα που τίθενται: Ανάμεσα στις νευροεπιστήμες και την ψυχανάλυση, γράφουν, δεν υπάρχει «δυνατότητα σύνθεσης». Προκρίνουν άλλη οδό. Από τα τέσσερα μοντέλα για τη σχέση νευροεπιστημών και Ψυχανάλυσης: (1) την απόλυτη ετερογένεια (αλληλεπίδραση), (2) την υπέρθεση (αναγωγιστική ερμηνεία των νόμων της μιας πλευράς με τους νόμους της άλλης), (3) τη συγχώνευση (αμάλγαμα) και (4) την τομή (δύο ετερογενών τάξεων), οι συγγραφείς επιλέγουν το 4ο μοντέλο στο οποίο τους οδηγεί η πλαστικότητα του κεντρικού νευρικού συστήματος, η οποία παρεμβάλλεται μεταξύ γονότυπου και περιβάλλοντος για να δώσει τον φαινότυπο, αντίθετα προς την αλληλεπίδραση, όπου το περιβάλλον δρα απευθείας στον γονότυπο για τον ίδιο λόγο (σ. 33). Έχω ήδη διατυπώσει την άποψη[11] πως με τα Ίχνη της εμπειρίας και άλλες ανάλογες μελέτες θα υποχωρούσαν σήμερα οι επιφυλάξεις του Θανάση Τζαβάρα που διατύπωνε –δικαίως στο κλείσιμο του 20ού αιώνα–, στο εξαιρετικό περί νευρο-ψυχανάλυσης[12] άρθρο του, για έναν πιθανό διάλογο μεταξύ ψυχαναλυτών και νευροεπιστημόνων που τον έβλεπε τότε «χλωμό». Δεν έχουν εξαλειφθεί, βέβαια, όλοι οι λόγοι της επιφυλακτικότητάς του, αλλά αυτό που τώρα αρχίζει να «χλωμιάζει» είναι η τότε επικρατούσα «αμοιβαία υπεροψία περί την κατοχή της υπέρτατης γνώσης», κυρίως δε η «ψυχική τύφλωση» που τότε επέβαλλε η «εξωεπιστημονική βεβαιότητα περί αληθείας, των μεν και των δε». Ό,τι προκύπτει στη ζωή ενός επιστήμονα δεν είναι παρά το αποτέλεσμα «της συνάντησης της επιθυμίας του με την συγκυρία», γράφει ο Θανάσης Τζαβάρας στο εισαγωγικό «πρελούδιο» των Αναλέκτων του, τα κείμενα που επέλεξε ως οδικό χάρτη της «δημιουργικής διαπόρευσής του, δια μέσου των ποικίλων προβληματισμών του». Ο ίδιος θα πει πως είχε την τύχη να «διαβάσει την επιθυμία του» και να την «αξιοδοτήσει» εν τω μέσω μιας μεστής συγκυρίας που του επέτρεψε να «συναντήσει» την δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα, τον γαλλικό ιδιαίτερα πολιτισμό, κυρίως δε την ψυχανάλυση και τη νευροψυχολογία, αλλά και να γευτεί στο Παρίσι, μαζί με την Ελένη –εκτός από επιστήμη–, και την ιστορία όπως γραφόταν τον Μάη του ’68, και να νιώσουν μαζί τον απόηχο που έφτανε εκεί από τη σοβιετική καταστολή της Άνοιξης της Πράγας και την αμερικανική επέμβαση στο Βιετνάμ. Αυτές οι επιρροές δεν είναι άσχετες με την ευρύτητα της παιδείας του που τον κρατούσε πάντα κοινωνικά ενεργό πολίτη. Φάνηκε ιδιαίτερα με τις οξείες παρεμβάσεις του στα θέματα μιας καρκινοβατούσας «ψυχιατρικής μεταρρύθμισης» που δεν λέει ακόμα και τώρα να ολοκληρωθεί, για την οποία μάλιστα έλεγε σκωπτικά: «Μεταρρυθμίζεται κάτι που δεν ήταν ποτέ ρυθμισμένο;». Ήταν ένας πολύτιμος συνομιλητής σε θέματα φιλοσοφίας και ιστορίας των ιδεών, αλλά και πολιτικής όπως την εννοούσε ο χώρος μιας ανανεωτικής αριστεράς. Και προπαντός ήταν ιδιαίτερα ασυμβίβαστος σε κάθε ιδεολογική χρήση της επιστήμης. Το φανερώνει το άρθρο του «Φασισμός και ψυχιατρική»,[13] όπου στηλιτεύεται η συμπόρευση «επιστημονικών» θεωριών με τις πρακτικές ολοκληρωτικών καθεστώτων, με στόχο τον «εκβαρβαρισμό του ανθρώπου», όπως συνέβη με τον ευγονισμό στη χιτλερική Γερμανία για την «καθαρότητα της φυλής» ή την απόδοση της αντιπολιτευτικής συμπεριφοράς σε σχιζοφρένεια, όπως έγινε στον σταλινισμό. Ο Θανάσης Τζαβάρας θα τονίσει πως, απέναντι στην «ανεπαρκή αίσθηση ευθύνης των βιοϊατρικών επαγγελμάτων για τις κοινωνικές συνέπειες της πρακτικής τους», χρειάστηκε «η αφύπνιση από τον εφιάλτη των κρεματορίων και των γκούλαγκ» για να προκύψει «μια καινούργια βιοηθική τα τελευταία 30-40 χρόνια». Ο προβληματισμός αφορά φυσικά και την ψυχιατρική πρακτική που συναντά ή δημιουργεί ηθικά προβλήματα στον τρόπο εφαρμογής της, εκεί όπου αυτό μπορεί να γίνει, δηλαδή στη θεραπευτική σχέση ψυχιάτρου - ασθενούς.[14] Είναι εδώ που θα ακουστούν οι εκμυστηρεύσεις του αρρώστου (ο λόγος του και οι σιωπές του) και θα αναπτυχθούν μεταβιβάσεις και αντιμεταβιβάσεις. Γι’ αυτό είναι εξαρχής «θεραπευτική» η σχέση αυτή. Πρόκειται για βασική προσφορά της ψυχανάλυσης στην ψυχιατρική, αλλά και στη σωματική ιατρική. Ο Θανάσης Τζαβάρας, θα το εξειδικεύσει στην ψυχαναλυτική θεραπεία: «Η μοναδική συνομιλία μεταξύ ενός αιτούντος υποκειμένου, του ψυχαναλυομένου και ενός θεραπευτή, του ψυχαναλυτή […] καθιστούν την ψυχαναλυτική πρακτική […] ομοούσια ενός νεωτεριστικού κλινικού ήθους, της ψυχαναλυτικής ηθικής». Χρησιμοποιώντας τον όρο ηθική περισσότερο με την έννοια του ήθους παρά του συστήματος, θα εντοπίσει στον πυρήνα του «θεραπευτικού εγχειρήματος δια του λόγου», δηλαδή της ψυχανάλυσης, αυτό που αποκάλεσε με τον δάνειο όρο «ηθική δοτική» (το ρήμα λυσιτελείν = προξενώ ωφέλεια, συντάσσεται μετά δοτικής).[15] Με άλλη ευκαιρία ο Τζαβάρας θα γενικεύσει τον προβληματισμό του πάνω σε αυτό που αποκαλούσε «θεραπευτικό ενέργημα», που δεν είναι μόνο η σχέση δύο συντελεστών (πάσχοντος και θεραπευτή), «είναι και η σχέση αυτών με έναν τρίτο όρο, που είναι πάντοτε η εικόνα-ιδέα που έχει η κοινωνία στην οποία ζουν για τα θέματα της υγείας και της νόσου […] στο τι γνώμη έχει η κοινωνία, η επιστήμη κ.λπ. σχετικά με αυτό που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή». Εξ αυτού προκύπτουν βέβαια δυσλειτουργίες αλλά και πλεονεκτήματα που επιτρέπουν στον Τζαβάρα να οραματίζεται ένα μέλλον «ψυχοθεραπευτικό». Με τον Θανάση Τζαβάρα γνωριστήκαμε το 1976 στο Παρίσι όταν βρέθηκα εκεί για μεταπτυχιακές σπουδές στη νευροψυχολογία, ενταγμένος ως assistant étranger στο νευροψυχολογικό εργαστήριο της νευρολογικής κλινικής του πανεπιστημιακού νοσοκομείου Ανρί Μοντόρ, με διευθυντή τον καθηγητή Ζακ Μπαρμπιζέ. Εκείνος ήταν κιόλας στενός συνεργάτης (maître de recherches) του καθηγητή Ανρί Εκάν και ερευνούσε το πεδίο της νευροψυχολογίας, ενώ διαμορφωνόταν στην ψυχανάλυση στο πλαίσιο της Φροϋδικής Σχολής του Λακάν. Δεν άργησε να δέσει η φιλία μας που μέστωσε στη Θεσσαλονίκη, εκεί όπου, στα πρώτα χρόνια της επανόδου του από τη Γαλλία (1978), μοίρασε αφειδώλευτα τη γνώση και το ήθος του στην Α΄ πανεπιστημιακή ψυχιατρική κλινική του ΑΠΘ, όπου υπηρετούσα, και στο Τμήμα Ψυχολογίας του ΑΠΘ. Η 40χρονη συμπόρευσή μας στην κοινωνία και την επιστήμη έκανε ακατάλυτη την αδελφική μας φιλία. Ο Θανάσης Τζαβάρας ήταν ένας θαυμάσιος μάστορας του λόγου που ήθελε και ήξερε να συνεπαίρνει το ακροατήριο, κρατώντας το σε διαρκή εγρήγορση και συμμετοχή στη διαδικασία του μαθήματος. Ήθελε ενεργούς ακροατές και τους είχε σε όλους τους πανεπιστημιακούς χώρους στην Ελλάδα όπου δίδαξε από το 1978, ως επισκέπτης καθηγητής αρχικά, κατόπιν ως καθηγητής ψυχιατρικής στο Τμήμα Νοσηλευτικής και στο Τμήμα ΜΙΘΕ του ΕΚΠΑ, διαδοχικά. Τυχεροί όσοι άκουσαν το μεστό και γλαφυρό του μάθημα, γνώρισαν την αυστηρότητα των επιχειρημάτων του και, συνάμα, το χιούμορ του με το οποίο έντυνε συνήθως την αψάδα των θέσεων που υπερασπιζόταν με θέρμη. Όπως, για παράδειγμα, το ευφυολόγημά του για τη «χώρα του υπαρκτού φροϋδισμού», όταν αναφερόταν στις ΗΠΑ. Κι όπως όταν, μπροστά στη σταδιακή μετατροπή του γιατρού σε βιαστικό τεχνοκράτη που παραμελεί την κλινική, που δεν μιλά και προπαντός δεν ακούει, αθροίζοντας απλώς εργαστηριακά ευρήματα, αυτός τόνιζε, με πικρό χιούμορ, πως η ψυχιατρική είναι η «τελευταία» κλινική ειδικότητα της Ιατρικής, επειδή (μπορεί ακόμα να) σέβεται τον βασικό πυρήνα της ίδιας της ιατρικής, που είναι η σχέση του γιατρού με τον άρρωστο. Ήταν κι ο βασικός λόγος για τον οποίο αντιταχθήκαμε κι οι δυο στον στενό κορσέ των «ταξινομικών εγχειριδίων» που μετατρέπονται σε «συγγράμματα ψυχιατρικής», όπως οι διαδοχικές εκδόσεις των DSM-.[16] Η συνεργασία μας άρχισε στους χώρους της νευροψυχολογίας: Μαθήματα και ερευνητική δουλειά που κατέληξε σε λίαν πρωτότυπες διατριβές, οι οποίες φέρουν τη σφραγίδα της επίβλεψης του Θανάση. Με τη δική του φροντίδα οργανώθηκε και εκδόθηκε το 1987 ο συλλογικός τόμος Κείμενα Νευροψυχολογίας,[17] με εργασίες Ελλήνων της ημεδαπής και αλλοδαπής. Ξεχωρίζει το κείμενο του Γιώργου Χειμωνά «Ο τρόπος της νευροψυχολογίας και ο τρόπος του εγκεφάλου» που το αφιερώνει στον Θανάση Τζαβάρα και είναι φωτομηχανική αναπαραγωγή του χειρόγραφου με τη χαρακτηριστική γραφή του. Η συνεργασία μας επεκτάθηκε στο χώρο της ιστορίας των επιστημών. Ο στόχος που τον είχε πρωτοξεκινήσει ο Θανάσης, ήταν η αναζήτηση των ιχνών και των αποτελεσμάτων (στον επιστημονικό, αλλά και γενικότερα τον κοινωνικό χώρο) της εξ Εσπερίας «μετακένωσης» (κατά Κοραή) ή «δεξίωσης» (κατά Δημαρά) των πρώτων εννοιών της (νευρο-ψυχ)ιατρικής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα και της ψυχανάλυσης στον 20ό. Ο Θανάσης Τζαβάρας. Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από το αρχείο της γυναίκας του Ελένης. O Θανάσης Τζαβάρας εξέφραζε πάντα τους δίκαιους φόβους του για τον τρόπο με τον οποίο γίνονται δεκτές oι επιστημονικές «βεβαιότητες», κυρίως «στην περιφέρεια της αγοράς της γνώσης που είναι η Ελλάδα». Την κοινή μας αυτή έγνοια μεταφέραμε στα σχετικά δημοσιεύματά μας για την ψυχανάλυση και τις πρώτες ψυχιατρικές και νευροψυχολογικές έννοιες. Όπως φάνηκε και μέσα από την παρέμβασή μας στον εκδοτικό χώρο, το εγχείρημά μας να δημιουργήσουμε τη σειρά Τρίαψις Λόγος (αρχικά στον Οδυσσέα, κατόπιν στον Εξάντα), προγραμματίζοντας και εκδίδοντας –όπως «καταστατικά» το διατυπώσαμε– «πρωτότυπα ελληνικά δοκίμια και επιλεγμένες μεταφράσεις ξένων κειμένων με κοινή αναφορά στις θεωρίες και τις πρακτικές που προτείνουν οι διάφοροι “επιστημονικοί” Λόγοι περί “ψυχής”. Ο Λόγος της Ψυχανάλυσης, της Ψυχιατρικής και της Ψυχολογίας. […] Λόγος που (οφείλει να) είναι “πολεμικός”, επιστημονικά κριτικός. Για να διαφοροποιείται από την αφέλεια μιας διάχυτης ψυχο-λογίας του κοινού νου και την απάτη των ψευδο-επιστημονικών προτάσεων που διάφορες ψυχο-τεχνολογίες εισάγουν στην Αγορά». Σημαδιακό το ξεκίνημά μας με ένα βιβλίο του 1947, των εκδόσεων Καραβία, εξαντλημένο φυσικά από καιρό, που οι περισσότεροι αγνοούσαν την ύπαρξή του. Ήταν πρόταση του Θανάση να ξαναφέρουμε στην επιφάνεια το εξαιρετικό σύγγραμμα των ψυχιάτρων Φώτη Σκούρα, Αθανασίου Χατζηδήμου, Ανδρέα Καλούτση και Γιώργου Παπαδημητρίου, που ήταν η Συμβολή [τους] στη μελέτη της ψυχοπαθολογίας της πείνας, του φόβου και του άγχους. Μέσα στην πενιχρή ελληνική βιβλιογραφία εκείνης της εποχής, η έρευνά τους στα χρόνια της Κατοχής και η θεωρητική επεξεργασία των αποτελεσμάτων της με βάση τα τότε σύγχρονα βιβλιογραφικά δεδομένα, στάθηκε για καιρό το πλέον πρωτότυπο και αυτόνομο δείγμα ελληνικού νευροψυχιατρικού λόγου. Ξεχωρίζει επίσης η επιλογή του Θανάση να μεταφραστεί για πρώτη φορά στα ελληνικά το πρώτο βιβλίο του Φρόυντ Για την ερμηνεία των αφασιών (1891), με δύο εισαγωγικά κείμενα (ένα του Κώστα Πόταγα και ένα δικό μου) και το επίμετρο του Τζαβάρα.[18] Ο Καρλ Πρίμπραμ[19] σε αυτό το έργο έβρισκε –και όχι στο Σχεδίασμα για μια επιστημονική ψυχολογία (1895), όπως άλλοι– τoν «χαμένο κρίκο», τον πλέον κατάλληλο τόπο για να αναζητήσει κανείς κάποιες από τις απαρχές της ψυχανάλυσης, αλλά και ό,τι θα μπορούσε να χρησιμεύσει στην διερεύνηση των σχέσεών της με τις νευροεπιστήμες – κι ας προσθέσω: ιδιαίτερα χρήσιμο για τον σκοπό αυτό θα είναι το μοντέλο για τη γλώσσα που αναπτύσσει εκεί. Ο Τζαβάρας θα σημειώσει επ’ αυτού: Παρ’ όλο που ο Φρόυντ παραμένει στενά συνδεδεμένος σε έναν κάποιο «μηχανιστικό εμπειρισμό», το «όργανο της γλώσσας» που σχεδιάζει είναι, «όπως πολλοί μελετητές έχουν υπογραμμίσει […] ο εννοιολογικός πρόγονος του ψυχικού οργάνου που θα αποτελέσει την κεντρική πρόταση περί την οργάνωση του ψυχισμού αργότερα, στα ψυχαναλυτικά κείμενα του Φρόυντ».[20] Στο δε διαζευκτικό ερώτημα αν ο άνθρωπος έχει τον λόγο ή ο άνθρωπος είναι ο λόγος, ο Τζαβάρας θα βρεθεί με το μέρος του Λακάν: ο άνθρωπος είναι ένα «ομιλ-όν» (parlêtre). Η γλώσσα είναι χαρακτηριστικό της δομής του εγκεφάλου που όμως δεν θα ενεργοποιηθεί αν δεν βρεθεί απέναντι σε έναν άλλο, μέσα σε μια κοινωνία που μιλάει. Η συνέχεια έφερε την κατασκευή ενός νέου ελληνικού ψυχαναλυτικού περιοδικού που δεν μπορούσε παρά να έρχεται εκ των υστέρων, αφού δηλαδή πρώτα έχει υπάρξει και αναπτυχθεί ένας ενεργός, ιδιαίτερος, εγχώριος ψυχαναλυτικός λόγος που θα ήθελε, κάποια στιγμή, να εκφραστεί. Πρόκειται για το ψυχαναλυτικό περιοδικό Εκ των υστέρων που εξέδωσε το 1997 η πέριξ του Θανάση Τζαβάρα ομάδα ψυχαναλυτών. Ακολούθησε το περιοδικό Σύναψις που εξέδωσε το 2005 η μη κερδοσκοπική εταιρεία Κοινός Τόπος Ψυχιατρικής, Νευροεπιστημών και Επιστημών του Ανθρώπου που ιδρύσαμε εγώ και ο Τζαβάρας και προβλεπόταν να έχει 10ετή διάρκεια. Η Εταιρεία έληξε –για δείτε «σύμπτωση»– το 2015, μα το περιοδικό συνεχίζει να εκδίδεται, όπως και πρώτα υπό τη διεύθυνσή μου, παρά τις δυσκολίες των καιρών, από την εκδοτική Μοτίβο ΑΕ. Στόχος ο ίδιος πάντα, να «συνάψει», αλλά όχι να «συγχωνεύσει» την ψυχιατρική, την ψυχανάλυση και τις νευροεπιστήμες. Πρόθεσή μας ήταν να καταδείξουμε την «ετερογένεια» του χώρου της ψυχοπαθολογίας, που δεν οφείλεται στην ανεπάρκεια των σημερινών γνώσεών μας, αλλά αντανακλά την ποικίλλουσα φύση τού προς οργάνωση αντικειμένου. Η ψυχιατρική δεν μπορούσε να είναι ούτε αν-εγκέφαλη, ούτε ά-ψυχη, ούτε α-κοινώνητη, όπως έγραψα στο «εισαγωγικό» κείμενο του πρώτου τεύχους. Πρώτο μέλημα του Θανάση ήταν ο άρρωστος, μα και η θεωρία, όπως και η ιστορία, που μπροστά στις ακρότητες μπορούσε να είναι θεραπευτική. Μέλημά του οι νεότερες γενιές των συναδέλφων που είχαν την αμέριστη συμπαράσταση και υποστήριξή του, χωρίς να τους χαρίζεται αν κάτι δεν πήγαινε καλά. Όπως και με τους συναδέλφους του, συντροφικός αλλά και προκλητικός, δημηγορώντας και γράφοντας. Για όλους αυτούς έβαλε κόπο και γνώση. Το μαρτυρούν το ψυχαναλυτικό περιοδικό Εκ των υστέρων, όπως και τα κοινά μας εκδοτικά εγχειρήματα, η σειρά βιβλίων Τρίαψις Λόγος και το περιοδικό Σύναψις. Όπως κι όλα τα γραπτά του, είτε τα υπέγραφε μόνος του, είτε με την Ελένη και τους κατά καιρούς συνεργάτες του. Κι από κοντά η ευρύχωρη παρέα των φίλων με τους οποίους μοιραζόταν τις ώρες της σχόλης, της ξεκούρασης και της διασκέδασης. Όλοι εμείς που τον πενθούμε τώρα, ανατρέχοντας στα κείμενά του, που ευχόταν, όπως έγραψε προλογικά στα Ανάλεκτά του, να μας οδηγήσουν «προς μια εύχαρη γνώση». [1] Βλ. Ζωρζ Περέκ, Cantatrix sopranica L. και άλλα επιστημονικά συγγράμματα, μτφρ. Μπ.-Ντ. Μαζαράκη και Μ. Σκαρά, Χατζηνικολή, Αθήνα 1992. Βλ. και το Θανάσης Καράβατος, “Georges Perec: παρωδία της επιστήμης” (παρωδώντας τις υπερβολές των επιστημονικών δημοσιεύσεων) στο oanagnostis.gr, 5.9.2013, διαθέσιμο στο http://goo.gl/ysydrC [2] Γόνος πολωνοεβραίων μεταναστών, ορφάνεψε από πατέρα (σκοτώθηκε στον πόλεμο) στα τέσσερά του χρόνια, στα έξι από μητέρα (πιθανόν χάθηκε σε κάποιο χιτλερικό στρατόπεδο συγκέντρωσης). Φυγαδευμένος στη Νότια Γαλλία μεγάλωσε στους κόλπους μιας θετής συγγενικής του οικογένειας. Βλ. την Εισαγωγή («Εύτακτη αταξία») της Λίζυς Τσιριμώκου στο Georges Perec, Σκέψη / Ταξινόμηση που μετέφρασε η ίδια, Άγρα, Αθήνα 2005, σ. 9-39. [3] Θανάσης Τζαβάρας, Ταξίδι από τα Κύθηρα, β΄ έκδοση συμπληρωμένη. Συνάψεις/4, Αθήνα 2010. [4] Θανάσης Τζαβάρας, «Η ζωή. Οδηγίες χρήσεως», στο Θανάσης Τζαβάρας και Ελένη Τζαβάρα, Μαθήματα της ιατρικής – Παθήματα της ψυχής, Εξάντας / Προσεγγίσεις, Αθήνα 2004, σ. 103-112. [5] Θανάσης Τζαβάρας, «Σώμα - ψυχή / Θεραπεία - ίαση», ό.π., σ. 93-102. [6] Θανάσης Τζαβάρας, «Μια ιστορία σε τρεις νότες», Ψυχανάλεκτα, Νήσος/επιχειρήματα, Αθήνα 2005, σ. 21-31. Πρώτη δημοσίευση: Σύγχρονα Θέματα 3 (9), 1998, σ. 73-85. [7] Στο ίδιο, «Πρελούδιο», σ. 14-15. [8] Marcel Gauchet, L'Inconscient cérébral, Seuil, Παρίσι 1992. [9] Françoise Lotstra, “L'inconscient, une polysémie revisitée par la neurobiologie”, Cahiers de psychologie clinique 2007, 29, 11-27. [10] François Ansermet, Pierre Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας – Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση, μτφρ. Β. Βακάκη, επιστημονική επιμέλεια και πρόλογος: Ηλίας Κούβελας. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015. [11] Βλ. τη βιβλιοπαρουσίασή μου στο www.oanagnostis.gr, 20.12.2015, διαθέσιμο στο http://goo.gl/887Yfp [12] Θανάσης Τζαβάρας, «Νευρο-ψυχανάλυση», στο Θανάσης Τζαβάρας, Ανάλεκτα, ό.π., σ. 117-126. Πρώτη δημοσίευση, Εκ των υστέρων, 1999, 3, σ. 94-101. [13] Θανάσης Τζαβάρας, «Φασισμός και Ψυχιατρική. Περί συνυπευθυνότητας και συνενοχής», Ανάλεκτα, ό.π., σ. 211-223. Πρώτη δημοσίευση Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 47, 1994. [14] Georges Daumézon, “Pour introduire la réflexion”. Στο Guy Maruani (et), Psychiatrie et éthique, Privat, Τουλούζη 1979, 9-25. [15] Θανάσης Τζαβάρας, «Περί ηθικής δοτικής», Εκ των υστέρων, 1998, 2, 73-85. [16] Βλ (α) Θανάσης Τζαβάρας, «Κατατάξεις, διατάξεις, διαιρέσεις και όρια. Όρια και ταξινομήσεις στην ψυχοπαθολογία», Ανάλεκτα, ό.π., 99-108. Πρώτη δημοσίευση: Εκ των υστέρων, 2001, 6, 12-19. (β) «Ψυχική νόσος: Όρια και ταξινομήσεις». Στο Κ. Πόταγας και Ι. Ευδοκιμίδης (επιμ.), Λόγος & Νόηση – Συζητήσεις για τον λόγο στο Αιγινήτειο, Συνάψεις, Αθήνα 2012, 328-331. Και (α) Θανάσης Καράβατος, «Η υποδοχή του DSM-5: “Το πρόβλημα με το DSM-5 δεν βρίσκεται στο 5 αλλά στο DSM-”», Σύναψις 2014, 32, 4-8, (β) «Βίβλος των ψυχιάτρων ή Βίβλος κλαυθμών και οδυρμών;», Athens Review of Bocks, τεύχος 55, Οκτώβριος 2014, 6-9 (παρουσίαση του βιβλίου: Allen Frances, Η διάσωση του φυσιολογικού. DSM-5: το δριμύ κατηγορώ ενός ψυχιάτρου, Τραυλός, Αθήνα 2014). [17] Θανάσης Τζαβάρας (επιμ.), Κείμενα νευροψυχολογίας (συλλογικός τόμος), εκδ. Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη 1987. [18] Sigmund Freud, Για την ερμηνεία των αφασιών, μτφρ. Ά. Πόταγα, Κ. Πόταγας, Εξάντας, Αθήνα 2002, με δύο εισαγωγικά κείμενα: (α) Κώστας Πόταγας, «Ο Freud νευρολόγος ή το πάθος του εγκεφάλου», (β) Θανάσης Καράβατος, «Ο Freud και οι “diagrams-makers” του 19ου αιώνα», και (γ) ένα επίμετρο: Θανάσης Τζαβάρας, «Έχει η ψυχανάλυση θεωρία γλώσσας;». [19] Karl H. Pribram, “A century of progress?”, Annals of the New York Academy of Sciences (Neuroscience of the Mind on the Centennial of Freud’s Project for a Scientific Psychology), 1998, 848, 11-19. [20] Βλ. το επίμετρο του Θ. Τζαβάρα στο S. Freud, Για την ερμηνεία των αφασιών, (υποσημείωση 18).

Σύνδεση