Εμφύλια πάθη: Χθες και σήμερα

Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Μαραντζίδης, Εμφύλια πάθη. 23 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο, Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 526. Καρφιτσωμένη στον πίνακα ανακοινώσεων του γραφείου μου βρίσκεται από το καλοκαίρι του 2015 μια ανακοίνωση του Γραφείου Τύπου της τότε βουλευτή του κυβερνώντος κόμματος Ραχήλ Μακρή που στρεφόταν κατά δηλώσεων του διοικητή της ΤτΕ, ζητώντας από τις εισαγγελικές αρχές να διερευνήσουν την ύπαρξη «ενδεχόμενου δόλου στο σύνολο των δηλώσεων που διακυβεύουν την σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος και υποκινούν άμεσα ή έμμεσα τους πολίτες σε πράξεις πανικού». Δεν είχα κανέναν λόγο να κρατήσω το έγγραφο αυτό, ούτε καν ως υπενθύμιση όσων συνέβησαν λίγες ημέρες αργότερα από τη δημοσιοποίησή του (17.6.2015), αν δεν μου κινούσε το ενδιαφέρον ο τρόπος που είχε επιλέξει η συντάκτριά του να το τιτλοφορήσει: «Ραχήλ Μακρή: “Θυμίζουμε στον κ. Στουρνάρα ότι οι Γερμανοί εκτελούσαν τους ταγματασφαλίτες όταν πλέον δεν τους χρειάζονταν”».[1] Από τη στιγμή εκείνη κατέβαλα φιλότιμες και ειλικρινείς προσπάθειες να εντοπίσω έστω και μια περίπτωση που οι Γερμανοί εκτέλεσαν συνεργάτες τους κατά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1944 αλλά δεν τα κατάφερα. Ήξερε κάτι η κυρία Μακρή που εγώ αγνοούσα; Και σε ποιους «ταγματασφαλίτες» αναφερόταν; Τα ερωτήματα πολλά αλλά το μήνυμα που θέλησε να περάσει η αποστολέας στον παραλήπτη ένα: Νέα Βάρκιζα δεν επρόκειτο να υπάρξει και επομένως τους εκτεθειμένους νέους γερμανόφιλους (βλ. «ταγματασφαλίτες») περίμενε αυτή τη φορά με μαθηματική ακρίβεια η «λαϊκή ετυμηγορία». Μάλιστα: Η πολύπλευρη κρίση της κατακερματισμένης –εκ της συγκρότησής της σε κράτος– κοινωνίας είχε αναμοχλεύσει το καζάνι του παρελθόντος για να αξιοποιηθούν τα αναδυόμενα υλικά χάριν της συγκυρίας που γεννούσε καινούργιες εντάσεις και πολωτικά διλήμματα. Δεν ήταν η πρώτη φορά που η Κλειώ κακοποιούταν με τέτοιον βάναυσο τρόπο και τελικά ριχνόταν στην αρένα της πολιτικής για να κατασπαραχθεί, με το κοινό να αλαλάζει για περισσότερο άρτο και θέαμα. Τί επιτέλους δεν κάνουμε σωστά σε αυτή την χώρα όταν επιχειρούμε να ξαναθυμηθούμε το παρελθόν μας και κυρίως όσα συνέβησαν τη δεκαετία του ’40, από την οποία βγήκαμε ως κοινωνία πολλαπλώς τραυματισμένοι; Αναμφίβολα (και) τη σημερινή πραγματικότητα είχαν ενώπιόν τους οι πολιτικοί επιστήμονες Στάθης Καλύβας και Νίκος Μαραντζίδης όταν αποφάσισαν να συντάξουν έναν κατάλογο είκοσι τριών ερωτήσεων γύρω από τη δεκαετία του ’40 για να δώσουν τις αντίστοιχες απαντήσεις, γνωρίζοντας εκ των προτέρων πως ο σχετικός κατάλογος δεν εξαντλούταν σε αυτές. Ο στόχος της συγκεκριμένης δουλειάς –πρωτότυπης για τα ελληνικά δεδομένα, είναι η αλήθεια, αλλά τα τελευταία χρόνια ολοένα και πιο συνηθισμένης στο εξωτερικό υπό τη μορφή των ερωταπαντήσεων– συμπυκνώνεται στην ακροτελεύτια παράγραφο του βιβλίου και χρήσιμο είναι για την ανάλυση να επαναληφθεί εδώ πριν από οτιδήποτε άλλο: «Ο κατάλογος τέτοιων αναπάντητων ερωτημάτων είναι τόσο μεγάλος ακόμη, που μοιάζει να μην έχει τέλος. Έχει όμως μια αρχή: την ανάγκη μας σήμερα να μάθουμε και να σκεφτούμε πάνω στην κρίσιμη αυτή περίοδο με νηφαλιότητα και ψυχραιμία. Όχι πλέον επειδή οφείλουμε να υπερασπιστούμε την πολιτική στράτευση της νιότης μας ή κάποια πολιτική καριέρα, ούτε επειδή οι παππούδες μας απαιτούν δικαίωση και το έθνος ήρωες. Αλλά επειδή η ικανότητα μιας κοινωνίας να προσεγγίζει κριτικά και νηφάλια το παρελθόν της είναι δείκτης της ποιότητας της παιδείας και του επιπέδου ανάπτυξής της, καθώς και εγγύηση για το δημοκρατικό μέλλον της» (σ. 513). Στο σημείο αυτό θα επανέλθω παρακάτω. Τα προτερήματα του βιβλίου είναι πολλά, τα οποία θα επιχειρήσω παρακάτω να συνοψίσω. Καταρχάς, οι δύο συγγραφείς ασχολούνται επί μακρόν με τη μελέτη της συγκεκριμένης δεκαετίας, έχοντας στο ενεργητικό τους πολλές ανάλογες εργασίες (μονογραφίες, συμμετοχές σε συλλογικούς τόμους, άρθρα, επιμέλειες τόμων), συμμετοχές σε δεκάδες διεθνή συνέδρια και σε ερευνητικά προγράμματα ως υπεύθυνοι καθηγητές. Εκ των ιδρυτών του Δικτύου για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων, έχουν συμβάλλει εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια στη σημαντική ανανέωση του ενδιαφέροντος για την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου μέσα από πρωτοποριακές έρευνες που έφεραν στο φως της ακαδημαϊκής επικαιρότητας και της δημόσιας συζήτησης πτυχές που έως τότε βρίσκονταν στο παρασκήνιο του ενδιαφέροντος γιατί θεωρούνταν ταμπού και ζητήματα που απέφευγε κανείς να θίξει για διάφορους λόγους. Είναι βέβαιο πως αυτή η ανανέωση συνέπεσε –αν δεν προέκυψε– από τις νέες αρχειακές διαθεσιμότητες εντός και εκτός Ελλάδας. Για παράδειγμα, η διάθεση στην έρευνα του αρχείου του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και του ΓΕΣ/ΔΙΣ για τον Εμφύλιο, ο εντοπισμός και η αξιοποίηση ιδιωτικών αρχείων, τοπικών αρχειακών συλλογών, η διάσωση και η έρευνα στα αρχεία των Ειδικών Δικαστηρίων Δοσιλόγων άνοιξαν νέους ερευνητικούς ορίζοντες και έδωσαν την ευκαιρία για έναν γόνιμο αναστοχασμό, γιατί ήρθαν να εμπλουτίσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τις γνώσεις μας για το τι πραγματικά συνέβη κατά την ταραγμένη δεκαετία (σε τοπικό και εθνικό επίπεδο). Στήριξαν δε δεκάδες διπλωματικές εργασίες και διατριβές στα ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, όχι μόνο από Έλληνες ερευνητές αλλά και από ξένους επιστήμονες που διείδαν τις ευρείες ερευνητικές δυνατότητες που πρόσφερε η ελληνική περίπτωση. Η δε κοσμογονία που σημειώθηκε μετά το 1989 στην Ανατολική Ευρώπη και η σταδιακή από το χρονικό εκείνο σημείο αξιοποίηση των αρχείων των κρατών του πρώην ανατολικού μπλοκ παρείχαν την ανεπανάληπτη ευκαιρία να δοκιμαστούν όλες οι προηγούμενες υποθέσεις εργασίας που στερούνταν επαρκούς (στην καλύτερη περίπτωση) αποδεικτικού-αρχειακού υλικού και να εντοπιστούν οι χαμένες ψηφίδες που έλειπαν για τη συμπλήρωση του ψηφιδωτού αναφορικά κυρίως με τον Εμφύλιο Πόλεμο. Η μετατόπιση του βάρους από την εμπλοκή του δυτικού παράγοντα σε αυτήν της Σοβιετικής Ένωσης και των κρατών-δορυφόρων της στον ελληνικό Εμφύλιο, με άλλα λόγια στην κρίσιμης σημασίας πολύπλευρη βοήθεια που πρόσφεραν οι ανατολικές χώρες στο ΚΚΕ και στον ΔΣΕ, επιβεβαίωσε χωρίς καμία αμφιβολία (παλαιότερες θέσεις) πως ο Εμφύλιος υπήρξε η πρώτη θερμή αναμέτρηση του Ψυχρού Πολέμου. Είμαστε σήμερα σε θέση να γνωρίζουμε τους διεθνείς και εγχώριους πολιτικούς και στρατιωτικούς όρους υπό τους οποίους διεξήχθη η εμφύλια αναμέτρηση, αλλά και το τι προηγήθηκε αυτής για να μετατραπεί η πολιτική πόλωση σε στρατιωτική σύγκρουση (μετά τα Δεκεμβριανά). Τα Εμφύλια πάθη χωρίζονται σε δύο μεγάλα κεφάλαια, με το πρώτο να περιλαμβάνει ερωτήσεις και απαντήσεις για την Κατοχή και το δεύτερο αντίστοιχα για τον Εμφύλιο, με τα Δεκεμβριανά, τη Βάρκιζα και το μεταβαρκιζιανό καθεστώς να γεφυρώνουν τις δύο περιόδους και να χρησιμεύουν ως ερμηνευτικό όχημα για την κατανόηση όχι μόνο των κατοχικών γεγονότων στη βάση «αίτιο-αποτέλεσμα» αλλά και για μια συνολικότερη περιγραφή του πολιτικοκοινωνικού υποστρώματος που οδήγησε στον κατεξοχήν Εμφύλιο (συμπεριλαμβανομένου του ένοπλου υποκειμένου). Δεν είναι τυχαίο ότι οι Καλύβας-Μαραντζίδης τοποθετούν στην προμετωπίδα των είκοσι τριών ερωτημάτων τους αυτά για τον ορισμό μιας ενδοκρατικής σύγκρουσης ως εμφύλιας και ειδικότερα για το αν η περίοδος 1943-1949 μπορεί να αντιμετωπιστεί ως μια διαρκής εμφύλια σύρραξη, υπό άλλες συνθήκες βεβαίως και με άλλα διακυβεύματα. Άλλωστε, γύρω από το τελευταίο ερώτημα (ήταν οι συγκρούσεις της περιόδου 1943-1949 εμφύλιος πόλεμος;) έχει χυθεί πολύ μελάνι και έχει διεξαχθεί εκτενής συζήτηση, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας διαχύθηκε δημοσίως με τη χρήση των μέσων της δημόσιας ιστορίας, χωρίς απαραιτήτως να λαμβάνει υπόψη της τις αρχές της ευπρέπειας και του ακαδημαϊκού ήθους. Η «ενοποίηση» της περιόδου που καλύπτει χρονικά τα δύο τελευταία έτη της Κατοχής και καταλήγει με τη λήξη του Εμφυλίου κατέχει κεντρική θέση στην ερμηνεία της ενδοελληνικής βίας, είτε αυτή εκδηλώθηκε μέσα σε συνθήκες ξένης Κατοχής είτε αμέσως μετά την Απελευθέρωση, για να παρακολουθήσει την ανάδυση στο διεθνές σκηνικό του Ψυχρού Πολέμου. Περικλείει δε μια κλιμάκωση της βίας που σχετιζόταν από το 1943 και μετά ολοένα και στενότερα με μείζονος σημασίας ζητήματα κυριαρχίας και ελέγχου της μεταπολεμικής πολιτικής εξουσίας με απόλυτους όρους. Οι πολιτικές κατευθύνσεις και στοχεύσεις του αντιστασιακού φαινομένου και η συνακόλουθη επιδίωξη μονοπώλησης της αντίστασης από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ προκάλεσαν εμφύλιες συγκρούσεις (όπως και αλλού στην κατεχόμενη Ευρώπη), εμπλέκοντας πολύ περισσότερους πρωταγωνιστές στη διαδικασία διαχείρισης και διάχυσης της βίας στο κοινωνικό περιβάλλον (κατοχικές αρχές και κυβερνήσεις κουίσλιγκ, αντιστασιακές οργανώσεις, Τάγματα Ασφαλείας και ένοπλες πολιτοφυλακές κ.ά.). Αυτή η βία εξέλαβε τεράστιες διαστάσεις λίγο πριν και αμέσως μετά το τέλος της Κατοχής γιατί προετοίμασε το έδαφος της επερχόμενης αντιπαράθεσης αναφορικά με το μεταπολεμικό μέλλον της χώρας (πολιτικοκοινωνικό και πολιτειακό). Και εδώ υπήρξε μια σαφής διάσταση προθέσεων μεταξύ του ΚΚΕ και των αστικών πολιτικών δυνάμεων που σταδιακά διευρύνθηκε αντί να αμβλυνθεί και οδήγησε στη σύγκρουση των Δεκεμβριανών. Στην προσπάθειά τους οι συγγραφείς να απαντήσουν σε καίριας σημασίας ερωτήματα για τους παράγοντες της σύγκρουσης για τον έλεγχο της πρωτεύουσας (και όχι για τις αφορμές), αλλά και για τους λόγους αποτυχίας εφαρμογής της Συμφωνίας της Βάρκιζας, που οδήγησαν στην προοδευτική διολίσθηση στον Εμφύλιο, εντάσσουν την Ελλάδα στο ευρωπαϊκό στερέωμα, εκεί όπου οι νέοι συσχετισμοί δυνάμεων και παγκόσμιας ισχύος προκαθόρισαν τις εξελίξεις. Από τη σύγκριση με άλλες χώρες, όπου η εμφύλια σύγκρουση της Κατοχής δεν οδήγησε στην πολιτική αποσταθεροποίηση και σε γενικευμένο εμφύλιο (Γαλλία, Ιταλία), προκύπτει μεταξύ άλλων πως η γεωγραφική θέση της χώρας άφηνε στο ΚΚΕ τα (πολιτικά και στρατιωτικά) περιθώρια για να προωθήσει πολιτικές ενός άλλου μοντέλου κρατικής συγκρότησης, ενδεχόμενη επιτυχία των οποίων θα οδηγούσε την Ελλάδα στον ανατολικό συνασπισμό. Με άλλα λόγια, η Ελλάδα βρέθηκε στα σύνορα δύο διαφορετικών κόσμων εντός του ψυχροπολεμικού περιβάλλοντος και από τη θέση της χώρας-συνόρου κατέστη ουσιαστικά διεκδικήσιμη και από τους δύο κόσμους, ασχέτως εντέλει των διαμορφούμενων συσχετισμών και της Συμφωνίας των Ποσοστών βεβαίως, για να θυμηθώ έναν από τους πλέον ευρηματικούς τίτλους από βιβλίο του Ευάνθη Χατζηβασιλείου (Στα σύνορα των κόσμων. Η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος, 1952-1967, Πατάκης, Αθήνα 2009). Σε πρακτικό επίπεδο αυτό σήμαινε κατ’ επέκταση πως στην περίπτωση που η επιλογή της ομαλότητας προσέκρουε στις εκατέρωθεν οριζόμενες «κόκκινες γραμμές», το ΚΚΕ μπορούσε να προσφύγει στο εναλλακτικό σχέδιο της ένοπλης αντιπαράθεσης. Τη στιγμή κλιμάκωσης της κρίσης εντός του 1946 και της πλήρους ευθυγράμμισης με τη στρατηγική της στρατιωτικής αναμέτρησης στο πρώτο εξάμηνο του 1947 η αρχικά επιφυλακτική στάση της ΕΣΣΔ απέκτησε καθαρά θετικό πρόσημο για να προσφέρει στο εξής αξιοσημείωτη υλική υποστήριξη στο ΚΚΕ και τον ΔΣΕ μέσω των ανατολικών κρατών. Χωρίς την υποστήριξη αυτή το ΚΚΕ και ο στρατός του δεν θα ήταν σε θέση να διεξαγάγουν τον πόλεμο αυτόν (σίγουρα όχι για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα), αλλά το ίδιο ίσχυσε και για το κυβερνητικό στρατόπεδο που χωρίς τη βρετανική αρχικά και την αμερικανική βοήθεια στη συνέχεια ήταν αμφίβολο αν θα είχε εξέλθει νικηφόρα από τον Εμφύλιο. Η έκταση της βοήθειας που δέχτηκε ο ΔΣΕ –και είμαστε σε θέση σήμερα να γνωρίζουμε χάρη σε πρωτοποριακές έρευνες στα αρχεία των πρώην ανατολικών χωρών– προσδίδει νέες ερμηνείες στη στρατιωτική σύγκρουση, γιατί πλέον την εγγράφει στην ατζέντα της ευρύτερης αντιπαράθεσης μεταξύ των υπερδυνάμεων και ως εκ τούτου περιγράφει την ενεργή συμμετοχή τους στα ελληνικά πράγματα. Πέρα από τις ξένες δυνάμεις, μια σειρά από άλλους παράγοντες έγειραν οριστικά την πλάστιγγα υπέρ του κυβερνητικού στρατοπέδου, χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία κανενός από αυτούς ή να υπερτονίζεται κάποιος σε σχέση με άλλους. Για παράδειγμα, η ρήξη Τίτο-Στάλιν απέκτησε μυθικές διαστάσεις στην κομματική ορολογία του ΚΚΕ και εξάντλησε την «αυτοκριτική» του κομματικού μηχανισμού εντός και εκτός Ελλάδας. Χωρίς, όμως, εμπειροπόλεμο στρατό (για την ανάγκη των επαναστατικών πραγμάτων εδώ στρατό αγροτών και όχι εργατών) ήταν αδύνατον να μετατραπεί ο εδαφικός και πληθυσμιακός έλεγχος σε κρατική οντότητα, με πρωτεύουσα τη μεγαλύτερη πόλη του Βορρά (Θεσσαλονίκη). Χωρίς εφεδρείες και αστείρευτες δεξαμενές πόρων ο πόλεμος ήταν καταδικασμένος να οδηγήσει στην ήττα, όπως και η επαγγελλόμενη επανάσταση στην αποτυχία απούσης της αναγκαίας κοινωνικής βάσης της. Η συνέχιση του αγώνα με κάθε κόστος και με κάθε μέσο (αδιάκριτη επιστράτευση, παιδομάζωμα, υπέρβαση των ανθρωπίνων αντοχών των μαχητών, επιβολή του κόμματος επί του στρατού, κ.λπ.) ανήκει στη σφαίρα του κομματικού φαντασιακού του ΚΚΕ, δηλαδή σε μια ηγεσία που είχε εξαρχής διακόψει κάθε σχέση της με τον ρεαλισμό. Η απόδραση από την πραγματικότητα συνεχίστηκε και μετά τον Αύγουστο του 1949, όταν το «όπλο παρά πόδα» έδωσε παράταση στην επανάσταση, διατηρώντας τον ηττημένο στρατό και τον πληθυσμό των πολιτικών προσφύγων υπό καθεστώς εγρήγορσης και διαρκούς επιτήρησης. Εκτοπισμένοι του Εμφυλίου σε προσωρινά καταλύματα. Ήπειρος, 1947-48. (Από το λεύκωμα Η φωτογράφος Βούλα Παπαϊωάννου, Εκδόσεις Άγρα / Μουσείο Μπενάκη). Μια που οι ερωτήσεις έχουν εδώ την τιμητική τους, ας μου επιτραπεί να θέσω μια επιπλέον, επανερχόμενος στο ζήτημα της στοχοθεσίας του βιβλίου: Οι συγγραφείς υπήρξαν απόλυτα προσηλωμένοι στις συγγραφικές διακηρύξεις τους περί νηφαλιότητας και ψυχραιμίας, στην προσπάθειά τους να διαχωρίσουν τον μύθο από την πραγματικότητα, το γεγονός από την πλάνη; Κατά την άποψή μου, στο κομμάτι αυτό θα μπορούσαν να τα είχαν πάει ακόμη καλύτερα. Και εξηγώ αμέσως τι εννοώ. Από τη στιγμή που πλέον η χρονική απόσταση επιτρέπει την οριστική άρση των διαχωριστικών γραμμών του παρελθόντος, άρα την ευκρινέστερη γνώση για το τι πραγματικά συνέβη όσο και τη βαθύτερη κατανόηση των ανθρωπίνων πράξεων, είναι δύσκολο να εξηγηθεί η επιλογή της επισήμανσης των «αριστερών» μεταξύ των επαγγελματικών ιστορικών και συνακόλουθα της «αριστερής» ιστοριογραφίας (σε αντιπαραβολή με την αντίστοιχη «δεξιά»;). Αν μη τι άλλο αυτού του είδους οι διακρίσεις δεν έχουν κατά τη γνώμη μου να προσφέρουν τίποτε επιστημονικά, αν δεχτούμε ως (απαραίτητη) βάση συζήτησης την επιστημονική εντιμότητα και την ειλικρινή προσπάθεια να κατανοήσουμε το παρελθόν και τα δρώντα υποκείμενά του χωρίς πολιτικές παρωπίδες και άλλες προσωπικές σκοπιμότητες. Άλλο είναι η κριτική θεώρηση της υφιστάμενης βιβλιογραφίας για την περίοδο και άλλο η σαφής διάκρισή της μεταξύ παραδοσιακής-αριστερής και αναθεωρητικής με βάση το γνωστό σχήμα περί «παλαιάς» και «νέας» ιστοριογραφικής σχολής (για παράδειγμα: Βιβλιογραφικές Κατευθύνσεις, σ. 67). Υπό την οπτική αυτή, μόνο ως «τυχαία» δεν μπορεί να θεωρηθεί η επιλογή της παράθεσης μιας σειράς παραδειγμάτων που όλα, μα όλα, τοποθετούν τον ΕΛΑΣ στη θέση του θύτη και τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και τους εξοπλισμένους από τους Γερμανούς σε αυτή του θύματος όταν κατά την αντιστροφή των ρόλων τα πάντα αρχίζουν και τελειώνουν σε μια και μόνο πρόταση: «Το ίδιο, εννοείται, ίσχυε και αντίστροφα» (σ. 45-46). Και αυτό γιατί έτσι υπάρχει ο κίνδυνος ο αναγνώστης να μείνει με την εντύπωση πως για τις εμφύλιες συγκρούσεις (και όχι εμφύλιο πόλεμο) της Κατοχής το ζύγι της ευθύνης έγερνε σταθερά προς την μια και μόνο πλευρά εκ των πρωταγωνιστών της κατοχικής περιόδου. Παρόμοιοι κίνδυνοι ελλοχεύουν και στον λόγο περί της έναρξης και οργάνωσης της Αντίστασης έναντι των κατακτητών όταν τα οφέλη αυτής όχι μόνο αξιολογούνται ως κυρίως συμβολικής σημασίας (σ. 128), αλλά ο αντιστασιακός αγώνας σημειώνεται πως εντέλει «ενίσχυσε τη συνεργασία με τους κατακτητές αντί να την περιορίσει και ταυτίστηκε με έναν εμφύλιο πόλεμο που οδήγησε σε νέες μεταπολεμικές εμφύλιες συγκρούσεις, ενώ υπονόμευσε την πολιτική και οικονομική ανόρθωση της χώρας και δηλητηρίασε την πολιτική ζωή για δεκαετίες» (σ. 131). Άρα ποια θα έπρεπε να είναι η στάση έναντι των κατακτητών, ασχέτως του γεγονότος πως πράγματι η χώρα απελευθερώθηκε μόνο όταν οι Γερμανοί αποχώρησαν για να μην εγκλωβιστούν στα Βαλκάνια; Αν μάλιστα παραβλέψουμε το γεγονός πως εκτός των άλλων η γερμανική προπαγάνδα πέτυχε –με πολύ καλά αποτελέσματα στην Ελλάδα και αλλού– να διαστρέψει το πραγματικό διακύβευμα του πολέμου (φασισμός vs αντιφασισμός), τότε η μέχρι πρότινος αγιοποίηση της Αντίστασης μπορεί κάλλιστα να παραχωρήσει τη θέση της στη δαιμονοποίησή της. Στην περίπτωση αυτή, οι εκάστοτε πολιτικοί προσανατολισμοί της και συνολικά ο μεταπολεμικός σχεδιασμός των αντιστασιακών οργανώσεων καθίστανται κυρίαρχα ερμηνευτικά σχήματα και αποκόπτουν αυτομάτως την εθνικοαπελευθερωτική βάση από τον ένοπλο αγώνα, διαγράφοντας ταυτόχρονα και τους Γερμανούς από το κατοχικό κάδρο. Άφησα για το τέλος ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα του βιβλίου: Τι κληρονομιά μάς άφησε ο εμφύλιος πόλεμος; Την κληρονομιά του τραύματος και τις κυρίαρχες αφηγήσεις της πλευράς των «νικητών» και των «ηττημένων» θα μπορούσε να είναι μια πρώτη απάντηση στο επίκαιρο αυτό ερώτημα. Μας κληροδότησε επίσης μια σειρά από ιστορικές στρεβλώσεις που κρατούν καλά έως σήμερα και αναπαράγονται με χαρακτηριστική ευκολία και συνέπεια όσο το εκάστοτε κυρίαρχο πλαίσιο της συγκυρίας εργαλειοποιεί το παρελθόν για να το μετασχηματίσει στο παρόν σε νέα διαιρετικά σχήματα και όσο η εύπεπτη δημόσια ιστορία διυλίζει τη δεκαετία του ’40 μέσα από το χωνευτήρι της στράτευσης. Οπτική που δεν φαίνεται ότι διαφεύγει της προσοχής του ακαδημαϊκού χώρου, παγιδεύοντας μέρος της ιστοριογραφίας σε αλλότριους της επιστήμης στόχους. Περισσότερο από ποτέ καλούμαστε σήμερα να κατανοήσουμε τις κοινωνικές διαστάσεις των εμφύλιων συγκρούσεων, εκεί όπου ιστοριογραφικά μένει να γίνει αρκετή δουλειά. Γι’ αυτό τα Εμφύλια πάθη χρειάζεται να διαβαστούν χωρίς τον φανατισμό του παρελθόντος και το πάθος του παρόντος να βαραίνει τη σκέψη μας και να συσκοτίζει την κρίση μας. Το οφείλουμε στις νεότερες γενιές. [1] Βλ. http://www.tovima.gr/files/1/2015/06/17/makri.pdf.

Εμφύλια πάθη: Χθες και σήμερα

Σύνδεση