Δημοκρατία και ηγεμονισμός: ο Περικλής και η πρόσληψή του στους νεότερους χρόνους

Vincent Azoulay, Περικλής. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία υπό τη δοκιμασία του μεγάλου ανδρός, μτφρ. Δημήτρης Δημακόπουλος, Πόλις, Αθήνα 2015, σελ. 391 Η εικόνα του Περικλή, όπως είναι ευρύτερα γνωστή στη δημόσια ιστορία, προβάλλεται από τον 19ο αιώνα και εξής στεφανωμένη με την άλω της εξιδανίκευσης: δεινός ρήτορας, ικανός στρατηγός, εξέχων πολιτικός της αθηναϊκής δημοκρατίας, οργανωτικός νους του μεγάλου οικοδομικού προγράμματος, κατ’ εξοχήν εκφραστής της πολιτισμικής κορύφωσης της πόλης, εν ενί λόγω αρχιτέκτονας του «χρυσού αιώνα» της κλασικής Αθήνας. Ωστόσο, η μορφή του Περικλή ούτε στις φιλολογικές πηγές του αρχαίου κόσμου ούτε στην ιστοριογραφία των νεότερων χρόνων εμφανίζεται πάντοτε και μονοσήμαντα θετική. Το αντίθετο μάλιστα! Ενίοτε του προσάπτεται ατομικισμός, αλαζονική και αυταρχική συμπεριφορά, φατριασμός ή άλλοτε στην ιδιωτική σφαίρα έκλυτος βίος, χαοτική ερωτική ζωή, ακόμη και ανάμιξη σε αιμομικτικό σκάνδαλο. Η αντίφαση αυτή συμπλέκεται με μία ακόμη, γενικότερη τούτη, η οποία όμως επηρεάζει καθοριστικά την αξιολόγηση της προσωπικότητας του Περικλή, ως ενσαρκωτή της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ενώ εδώ και δύο περίπου αιώνες το πολίτευμα της κλασικής Αθήνας θεωρείται ως η κορύφωση των επιτευγμάτων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, κανένας έλληνας στοχαστής, φιλόσοφος ή δημοσιολόγος του 5ου ή του 4ου αιώνα δεν εμφανίζεται ως θεωρητικός απολογητής της.[1] Απεναντίας το δημοκρατικό πολίτευμα δέχεται επιθέσεις με αποκορύφωμα τη δηλητηριωδώς εχθρική στάση του Πλάτωνα. Τη μοναδική ουσιαστικά εξαίρεση αποτελεί ο Επιτάφιος λόγος, τον οποίο ο Θουκυδίδης βάζει στο στόμα του Περικλή! Σημειωτέον όμως κι εδώ ότι δεν πρόκειται για θεωρητικό κείμενο πολιτικού στοχασμού αλλά για ρητορικό λόγο με συγκεκριμένη προθετικότητα. Ο καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο Παρίσι Βενσάν Αζουλαί, ο οποίος έχει δημοσιεύσει ήδη βιβλία για τον Ξενοφώντα και το Σύμπλεγμα των Τυραννοκτόνων,[2] επιχειρεί με τη μονογραφία του αυτή να διασαφηνίσει το τοπίο και να εξετάσει τη θέση του αθηναίου πολιτικού τόσο στην εποχή του όσο και στη νεότερη ιστοριογραφία. Η σχετική βιβλιογραφία βέβαια μετρά ήδη αρκετές βιογραφίες του Περικλή.[3] Η αξία του παρόντος βιβλίου έγκειται κατά τη γνώμη μου στα εξής δύο σημεία: Κατά πρώτον ο συγγραφέας επιχειρεί να κρατήσει μία κριτική ματιά, η οποία δεν προσχωρεί εύκολα ούτε στη θετικά προκατειλημμένη βιογράφηση ούτε στον αρνητισμό της αποδομιστικής οπτικής. Ο λόγος του είναι νηφάλιος και η ανάγνωση των πηγών εκ μέρους του χωρίς ακραίες υπερερμηνείες. Το δεύτερο ενισχυτικό του βιβλίου προσόν είναι ότι υπερβαίνει τα όρια της βιογραφίας προσφέροντας μια αναλυτική και υποδειγματική παρουσίαση της πρόσληψης του Περικλή από την Αναγέννηση ώς σήμερα, όχι μόνο στην ιστοριογραφία αλλά και στις τέχνες. Πρέπει να παραδεχτούμε εξ αρχής ότι πραγματική βάση για μια ολοκληρωμένη βιογραφία του ανδρός δεν υπάρχει. Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε παραμένουν εξαιρετικά γλίσχρες. Κατ’ αρχάς αυτός ο ολύμπιος ρήτωρ δεν κατέλιπε κανένα γραπτό κείμενο (ἔγγραφον μὲν οὖν οὐδὲν ἀπολέλοιπε)[4], όπως και άλλες σημαντικές προσωπικότητες, λ.χ. ο Σωκράτης και ο Αλέξανδρος. Είναι αυτόχρημα παράδοξο ότι ενώ στην Αττική έχουν βρεθεί χιλιάδες επιγραφές, με αποτέλεσμα να έχουμε μία από τις πληρέστερες προσωπογραφίες του αρχαίου κόσμου, μόνο δύο από αυτές αναγράφουν το όνομα του Περικλή· η μία μάλιστα κατά συμπλήρωση των επιγραφολόγων! Κανένα ψήφισμα με τον περιώνυμο λογότυπο «ἔδοξε τῇ βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ» δεν αναφέρει το όνομά του. Εφόσον απουσιάζουν αυτού του είδους οι πρωτογενείς και αυθεντικές μαρτυρίες, είμαστε απολύτως εξαρτημένοι από τις φιλολογικές πηγές. Και αυτές είναι κατά βάση ο βίος του Πλουτάρχου, ορισμένα αποσπάσματα ιστορικών και κωμωδιογράφων, η Ιστορία του Θουκυδίδη και ελάχιστες αναφορές του Αριστοφάνη. Για τον Πλούταρχο έχουμε, ως γνωστόν, αρκετές επιφυλάξεις: το έργο του γράφεται πέντε περίπου αιώνες μετά τον Περικλή, αντιμετωπίζει τις πηγές του με ακρισία, στη βιογραφία του εμφιλοχωρούν φύρδην μίγδην παντός είδους ανέκδοτα ιστορικών και σπερμολογίες ελασσόνων κωμωδιογράφων. Η στάση του είναι επαμφοτερίζουσα, επαινετική για την ανέγερση περικαλλών μνημείων, επικριτική για την πολιτεία του ως δημοκρατικού ηγέτη. Από την άλλη μεριά, η χρησιμοποίηση κωμικών ποιητών ως ιστορικών πηγών είναι πάντοτε επισφαλής. Η υπερβολή και η γκροτέσκα καρικατούρα αποτελούν συστατικά στοιχεία του είδους. Η κατεξοχήν θετική αξιολόγηση του Περικλή δίνεται από τον Θουκυδίδη. Ωστόσο, όσα μαθαίνουμε γι’ αυτόν από τον αθηναίο ιστορικό αφορούν κατά κύριο λόγο την εμπλοκή του στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, δηλαδή τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του. Φρανσουά Νικολά Σιφφλάρ, Ο Περικλής δίπλα στη νεκρική κλίνη του γιου του, 1851, λάδι σε καμβά, 32,5 x 40,5 cm, Μουσείο Σαντελέν, Σεν Ομέρ, Γαλλία. Ο Θουκυδίδης, όπως είναι γνωστό, είναι εξαιρετικά φειδωλός στην έκθεση προσωπικών απόψεων. Κατά κανόνα δε δεν αξιολογεί ζώντες πολιτικούς. Αναπαράγει τέσσερις λόγους του Περικλή: έναν σε πλάγιο λόγο, λίγο πριν από την πρώτη εισβολή του Αρχίδαμου στην Αττική (Β 13), και τρεις δημηγορίες (ο Αζουλαί παραδόξως αναφέρει δύο, σ. 80), την πρώτη (Α 140-144) στην περίοδο των διαπραγματεύσεων προ του Πολέμου, τον Επιτάφιο (Β 35-46) και την τελευταία –ανυψωτική του φρονήματος των Αθηναίων– αγόρευσή του, αφού εν τω μεταξύ είχε ενσκήψει ο λοιμός (Β 60-64). Μόνο όταν ο Περικλής θα υποκύψει ο ίδιος στη φοβερή επιδημία, ο Θουκυδίδης θα του αφιερώσει ένα εξαιρετικό κεφάλαιο ως νεκρολογία (Β 65), στην οποία θα τον αναπαραστήσει ως τον κατεξοχήν χαρισματικό –κατά Μαξ Βέμπερ– ηγέτη της πόλεως. Ο Αζουλαί διαβάζει προσεκτικά τις πηγές και τηρεί μια ισορροπημένη στάση χωρίς τούτο να σημαίνει ότι δεν λαμβάνει καθαρή θέση όπου τίθενται μείζονα ερωτήματα. Σκιαγραφεί το πορτραίτο του Περικλή μέσα σε ένα πλαίσιο που θα μπορούσε συνθηματικά να αποδοθεί ως «δημοκρατία εντός, ιμπεριαλισμός εκτός». Προσωπικά κρατώ επιφυλάξεις για τη χρησιμοποίηση του όρου «ιμπεριαλισμός», με τις συμπαραδηλώσεις που φέρει η λέξη, ως avant la lettre κατηγόρημα της έννοιας της αθηναϊκής ἀρχῆς (= ηγεμονίας), όπως την ορίζει ο ίδιος ο Περικλής στις κατά Θουκυδίδη δημηγορίες του. Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι ο όρος έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία σε σχέση με τα ιστορικά αυτά συμφραζόμενα, ιδίως μετά τη διδακτορική διατριβή της Ζακλίν ντε Ρομιγύ, Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, η οποία εκδόθηκε λίγο μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.[5] Ο Περικλής γίνεται ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος της πολιτικής σκηνής στη δημοκρατική Αθήνα. Αναλαμβάνει επί δεκατέσσερα συναπτά έτη τη στρατηγία (443-429 π.Χ.), δηλαδή το μοναδικό αξίωμα της πόλεως στο οποίο η ανάδειξη γίνεται όχι με κλήρωση αλλά με εκλογή. Έχει όλα τα προσόντα για μια τέτοια σταδιοδρομία: ευγενή καταγωγή, εξαιρετική παιδεία, εύρωστη περιουσία, μεγάλη ευγλωττία, ευρύ κύκλο διεθνών και εγχώριων γνωριμιών, με λίγα λόγια ανήκει στην ηγετική αθηναϊκή ελίτ, όπως θα έλεγε ο Τζοζάια Όμπερ.[6] Μετά τον οστρακισμό του Κίμωνα και την (ανεξιχνίαστη) δολοφονία του Εφιάλτη πρωταγωνιστεί. Δραστηριοποιείται σε μια φάση της αθηναϊκής δημοκρατίας πολύ πιο ριζοσπαστική απ’ όσο τη ρύθμισε ο «γεννήτωρ» Κλεισθένης. Μετά την καθοριστική συμβολή των κωπηλατών (τῶν ἐρετῶν) στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, οι οποίοι προέρχονταν από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, και κυρίως μετά τη μεταρρύθμιση του Εφιάλτη (461/60 π.Χ.) η δύναμη της Εκκλησίας του Δήμου έχει διογκωθεί εις βάρος της επιρροής που μπορούσε να ασκεί ο Άρειος Πάγος, η κατεξοχήν έκφραση του πολιτικού συντηρητισμού της πόλεως. Σ’ αυτό το πλαίσιο η σχέση ηγέτη και δήμου αναδεικνύεται ως καθοριστικής σημασίας και τούτο ακριβώς είναι το πεδίο στο οποίο διακρίνεται ο Περικλής. Κατά τη μνημειώδη διατύπωση του Θουκυδίδη: κατεῖχε τὸ πλῆθος ἐλευθέρως (Β 65, 8). Σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική ο συγγραφέας φιλοτεχνεί το ηγεμονικό προφίλ του Περικλή εντός του πλαισίου της Δηλιακής Συμμαχίας, η οποία συν τω χρόνω –αφότου εξέλιπε ο περσικός κίνδυνος– μετασχηματίζεται σε αθηναϊκή αρχή. Καταστέλλονται απηνώς οι εξεγέρσεις στην Εύβοια (447/6 π.Χ.) και στη Σάμο (440/39 π.Χ.), ενώ επιφυλάσσεται οικτρή τύχη για τους απείθαρχους Αιγινήτες (431 π.Χ.). Λέγεται ότι ο αθηναίος Στρατηγός έδωσε την εντολή να απαλλάξουν τον Πειραιά από την Αίγινα, όπως από μία τσίμπλα (ὡς λήμην τοῦ Πειραιῶς ἀφελεῖν κελεῦσαι)![7] Ο Περικλής εντάσσει την πολιτική του στο σύστημα της αθηναϊκής ηγεμονίας. Το σύστημα αυτό δεν το δημιούργησε ο ίδιος· το βρήκε και το συνέχισε χωρίς αναστολές. Αν έφερε κάτι καινούργιο, επισημαίνει ο Αζουλαί, αυτό είναι η θεωρητικοποίησή του, η αναγωγή του σε θεωρία της ρεαλιστικής πολιτικής στις διακρατικές σχέσεις. Τονίζει μεταξύ άλλων στην τελευταία δημηγορία του: γιατί πια (η ηγεμονία) είναι σαν την τυραννίδα, θεωρείται άδικο να την αναλάβει κανείς, επικίνδυνο όμως να την αφήσει.[8] Κατά πόσο σε αυτή τη θεωρητικοποίηση έβαλε το χεράκι του ο Θουκυδίδης –εφόσον δεν σώζεται αυθεντικό κείμενο του Περικλή– δεν θα το μάθουμε ποτέ με ακρίβεια. Ασφαλώς όμως η συμβολή του θα πρέπει να είναι καίρια. Είναι ενδεικτικό ότι ακριβώς την ίδια φράση που ακούμε στην παραπάνω ομιλία του Περικλή (ὡς τυραννίδα γὰρ ἤδη ἔχετε αὐτὴν [δηλ. τὴν ἀρχήν]), ο ιστορικός τη βάζει και στο στόμα του Κλέωνα, στη δημηγορία του για την τιμωρία των Μυτιληναίων (τυραννίδα ἔχετε τὴν ἀρχήν).[9] Συναφείς διατυπώσεις σχετικά με τη δικαιολόγηση της αθηναϊκής ηγεμονίας και την αναγωγή της σε ρεαλιστική θεώρηση μιας πολιτικής (και ηθικής) αναγκαιότητας εμφανίζονται και σε άλλα σημεία του θουκυδίδειου έργου, στα οποία λαμβάνουν τον λόγο αθηναίοι ομιλητές: στη δημηγορία των αθηναίων πρέσβεων στη Σπάρτη λίγο προ της ενάρξεως του Πολέμου (Α 76, 2) και στον περιβόητο Διάλογο των Μηλίων (Ε 89). Το γεγονός ότι και στις δύο περιπτώσεις ο ιστορικός αφήνει τους αγορητές στην ανωνυμία (!) –και μάλιστα σε τόπους όπου πολύ δύσκολα θα υπήρχαν αθηναίοι αυτήκοοι μάρτυρες– ενισχύει την εικασία μας ότι οπλίζει τους λόγους τους περισσότερο με δικές του σκέψεις. Την πτυχή αυτή της συμβολής του Θουκυδίδη στη θεωρητικοποίηση της αθηναϊκής ηγεμονίας δεν την αναδεικνύει όσο θα έπρεπε στην ανάλυσή του ο Αζουλαί.[10] Εκεί όμως που ο Περικλής υπήρξε αναντίλεκτα πρωτοπόρος ήταν στη μνημείωση της αθηναϊκής ηγεμονίας. Την ισχύ της πόλεως ο αθηναίος ηγέτης θέλησε να την αποτυπώσει σε απτά, υλικά μνημεία. Η ανέγερση του Ωδείου, ενός περσικής –δηλαδή δεσποτικής– αρχιτεκτονικής Concert Hall της εποχής, και κυρίως το εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα πάνω στην Ακρόπολη, τα Προπύλαια και ο Παρθενώνας, έφεραν μια έντονη αισθητικοποίηση της δύναμης της πόλεως. Έγιναν τα σύμβολα του αθηναϊκού ηγεμονισμού. Ο βρετανός ιστορικός Τζωρτζ Γκρόουτ (1794-1871) είδε στη μορφή του Περικλή το πρότυπο του φιλελεύθερου κοινοβουλευτικού άνδρα. Όπως σωστά τονίζεται στο βιβλίο, δημοκρατία και ιμπεριαλισμός λειτουργούν ως από κοινού πόλοι πάνω στους οποίους στηρίζεται η κοινωνικοπολιτική σταθερότητα του αθηναϊκού καθεστώτος υπό τον Περικλή. Τα οφέλη της ηγεμονίας συντελούν στην ευημερία της πόλης και κατά συνέπεια στην κοινωνική συνοχή. Η επεκτατική δυναμική που επιδεικνύει ο ηγέτης τού εξασφαλίζει λαϊκή υποστήριξη. «Ο εκδημοκρατισμός της πόλης, λοιπόν, συντελέστηκε παράλληλα με την ενίσχυση της επιρροής της στους συμμάχους της», επισημαίνει ο συγγραφέας (σ. 95). Είναι γνωστό ότι ο Θουκυδίδης, θαυμαστής της πολιτικής του Περικλή, προσπαθώντας να ερμηνεύσει την τελική ήττα των Αθηνών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο χαράσσει μια σαφή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη συνετή στρατηγική εκείνου και στην πολιτική των διαδόχων του (το κρίσιμο χωρίο επ’ αυτού είναι το Β 65, 7-13). Τίθεται λοιπόν το ερώτημα αν όντως μεταξύ του Περικλή και των διαδόχων του υπάρχει μια τομή ή απλώς μία συνέχεια. Ο συγγραφέας, προσχωρώντας στη θέση του Κρίστιαν Μανν,[11] δεν βλέπει ρήξη αλλά μάλλον συνέχιση της πολιτικής υπό την αποφασιστική επιρροή του δήμου πάνω στους δημαγωγούς. Εμπλουτίζοντας τον προβληματισμό μπορούμε να πούμε το εξής: ο Περικλής οραματίζεται την Αθήνα ως μια ναυτική αυτοκρατορία, όχι ως άστυ συνδεδεμένο με την ενδοχώρα της Αττικής. Γι’ αυτό ακριβώς στα πρώτα χρόνια του Πολέμου πολύ εύκολα θυσιάζει την ύπαιθρο έξω από τα Μακρά Τείχη στις ανηλεείς δηώσεις του σπαρτιατικού στρατού. Με το λιμάνι του Πειραιά ελεύθερο και τη διασπορά της αθηναϊκής δύναμης σε όλο το αρχιπέλαγος θεωρεί ότι η Αθήνα θα κερδίσει τον Πόλεμο. Στο κρίσιμο ερώτημα αν, μετά τον θάνατό του (429 π.Χ.), η εκστρατεία στη Μήλο (416 π.Χ.) ή ακόμη ο πλους στη Σικελία (415 π.Χ.) μπορούν να θεωρηθούν ακριβώς ως η συνέχιση της περίκλειας πολιτικής ή άστοχα εγχειρήματα των διαδόχων του, η απάντηση –όσους πειρασμούς κι αν δεχόμαστε– δεν είναι εύκολη.[12] Ένα βιβλίο για τον Περικλή θα μπορούσε να τελειώνει με τον θάνατό του. Το έργο του Αζουλαί δεν είναι η περίπτωση αυτή. Αφιερώνει περίπου το ένα τρίτο των σελίδων του σ’ αυτό που πολύ ωραία λένε οι Γερμανοί Nachleben, στον «δεύτερο βίο» του, στην ιστορία της υστεροφημίας του. Το νήμα πιάνεται από την Αναγέννηση και φτάνει ώς τις μέρες μας. Όσες και όσοι από το κοινό εντρυφούν ασμένως στην ιστορία των ιδεών στον νεότερο κόσμο εν σχέσει με το πώς αυτός ο κόσμος δεξιώθηκε την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, θα αισθανθούν στις σελίδες αυτές μεγάλες δόσεις αναγνωστικής ηδονής. Εν συνόψει ο δρόμος της φήμης του Περικλή από τον 15ο ώς τον 18ο αιώνα δεν είναι καθόλου εύκολος, μάλλον για έρημο λήθης ή κακοφημίας πρόκειται. Μπορούμε να πούμε, αναδιατάσσοντας και συντέμνοντας την αναλυτική αποδελτίωση του συγγραφέα, ότι δύο είναι τα δίπολα από τα οποία συναρτήθηκε το καλό ή το κακό όνομα του Περικλή: α) Πλούταρχος ή Θουκυδίδης και β) Γαλλία ή Γερμανία. Εξηγούμαστε: Ο Πλούταρχος, όπως είπαμε, επικρίνει τη δημοκρατική επιλογή του αθηναίου πολιτικού, ενώ ο Θουκυδίδης αναμφισβήτητα είναι επαινετικός. Όσο οι ευρωπαίοι διανοούμενοι διαβάζουν περισσότερο Πλούταρχο τόσο περισσότερο στέκονται αρνητικά έναντι του Περικλή. Και διαβάζουν περισσότερο Πλούταρχο, κυρίως οι Γάλλοι· και ευκολότερος τούς είναι σε σχέση με τον στρυφνό Θουκυδίδη και τούς ταιριάζει η ηθικολογία και ο διδακτισμός του. Επιπλέον είναι διαθέσιμος σε μια εξαιρετική μετάφραση. Ο Πλούταρχος εισήλθε στην ευρωπαϊκή σκέψη το 1559 με την έξοχη μετάφραση του Ζακ Αμυό (J. Amyot).[13] Αυτήν διαβάζει ισοβίως ο Μονταίνιος, αυτήν (!) μεταφράζει στα Αγγλικά ο Νορθ από την οποία αντλεί ο Σαίξπηρ. Όσο κι αν μας φαίνεται παράξενο σήμερα, ακόμη και οι διανοούμενοι του Διαφωτισμού είναι αρνητικοί προς την αθηναϊκή δημοκρατία, η οποία γι’ αυτούς είναι συνώνυμη του φατριασμού, της διαφθοράς και της παντοκρατορίας των δημαγωγών. Γοητεύονται από τη ρεπουμπλικανική πολιτεία της Ρώμης ή έστω από τη σπαρτιατική του Λυκούργου. Η Γαλλική Επανάσταση επίσης φορούσε ρωμαϊκή τόγα, ενώ οι αμερικανοί ιδρυτές-πατέρες του έθνους εμπνέονται από το μικτό πολίτευμα της Ρώμης, το οποίο τόσο είχε επαινέσει ο Πολύβιος, για τη νεοσύστατη ομοσπονδία τους. Σε αυτό το ιδεολογικό περιβάλλον το όνομα του Περικλή δεν έχει τύχη! Πότε και από ποιους αλλάζουν τα πράγματα; Έναντι της «ρωμαϊκής» Γαλλίας, οι Γερμανοί, κατακερματισμένοι σε πολυάριθμα κρατίδια, αναζητούν γενεαλογία και ιδεαλιστική ταύτιση με τις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας. «Με τους Έλληνες αισθανόμαστε οικειότητα, όπως στην πατρίδα μας», σημειώνει ο Χέγκελ στις περίφημες Παραδόσεις του για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας[14]. Με την αισθαντικότητα που ο Βίνκελμαν είδε την αρχαία ελληνική τέχνη ξεκινά η λατρεία των Γερμανών για την Ελλάδα και το ενδιαφέρον τους για το πολίτευμα το οποίο εξέθρεψε ένα τόσο υψηλό αισθητικό ιδεώδες. Το περιβάλλον αυτό είναι πολύ πιο γόνιμο για μια αναθεώρηση της εικόνας του Περικλή, του ηγέτη της πόλης που αποτελεί τη μήτρα του νεοκλασικισμού. Εκεί, ωστόσο, που ο Περικλής αποθεώνεται ως το πρότυπο του κοινοβουλευτικού ανδρός σε μια φιλελεύθερη δημοκρατική πολιτεία είναι η μνημειώδης δωδεκάτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας του Τζωρτζ Γκρόουτ,[15] η οποία άσκησε καταλυτική επίδραση στη μεταγενέστερη ιστοριογραφία. Ο Αζουλαί εκτείνει την έκθεσή του ως τον 20ό αιώνα με τις περιδινήσεις που αυτός έφερε. Κάθε χώρα έβρισκε στη μορφή του Περικλή αυτό που εκείνη ήθελε: η Αγγλία τον κυβερνήτη μιας ναυτικής αυτοκρατορίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής έναν πρόδρομο του Ρούζβελτ στο New Deal (όπως παλιότερα τον παραλλήλιζαν με τον Αβραάμ Λίνκολν στο Γκέτυσμπεργκ), η ναζιστική Γερμανία τον εμπνευστή ενός μεγαλειώδους προγράμματος δημοσίων έργων! Η μετα-αποικιακή, φεμινιστική, αποδομιστική και εν γένει μετανεωτερική ιστοριογραφία έριξε και πάλι τον Περικλή από το βάθρο του. Η ελληνική έκδοση του βιβλίου είναι λίαν ευπρόσωπη. Ο μεταφραστής Δημήτρης Δημακόπουλος έκανε πολύ καλή δουλειά. Το πόσο συνετέλεσε στη συνολική εμφάνιση του έργου η επιμελήτρια Άννα Μαραγκάκη δεν μπορεί να το ξέρει ο αναγνώστης· το τελικό αποτέλεσμα πάντως είναι εξαιρετικό. Ελάχιστα και επουσιώδη τα αβλεπτήματα που μπορεί κανείς να εντοπίσει.[16] [1] Βλ. Jennifer Tolbert Roberts, Η Αθήνα στο εδώλιο: Η αντιδημοκρατική παράδοση στη δυτική σκέψη (μτφρ. Π.Ι. Χιωτέλλης, επιμ. Δόξα Καμπαλούρη), Χιωτέλλη, Αθήνα 2004, σ. 61-118 και πρόσφατα Claude Mossé, Μικρή ιστορία της αθηναϊκής δημοκρατίας και η πρόσληψή της στους αιώνες (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου), Πατάκη, Αθήνα 2015, σ. 30-31 και 58-68. [2] Xénophon et les grâces du pouvoir. De la charis au charisme, Publications de la Sorbonne, Παρίσι 2004 και Les Tyrannicides d'Athènes. Vie et mort de deux statues, Le Seuil, Παρίσι 2014. Η γαλλική έκδοση του Περικλή έγινε εν τω μεταξύ, το 2010, ενώ έχει μεταφραστεί ήδη στα Αγγλικά: Pericles of Athens (μετάφραση: Janet Lloyd), Princeton University Press, 2014 με πρόλογο του Paul Cartledge. [3] Ενδεικτικά: François Chatelet, Périclès et son siècle, Παρίσι 21969· Donald Kagan, Περικλής ο Αθηναίος και η γέννηση της δημοκρατίας (μτφρ. Όλγα Παπακώστα), Ωκεανίδα, Αθήνα 2005 (= 1991)· Wolfgang Will, Perikles, Αμβούργο 1995· Claude Mossé, Περικλής, ο εφευρέτης της δημοκρατίας (μτφρ. Σταύρος Βλοντάκης), Παπαδήμας, Αθήνα 2006 (= 2005)· Gustav A. Lehmann, Perikles. Staatsmann und Stratege im klassischen Athen: eine Biographie, Μόναχο 2008. [4] Πλούταρχος, Περικλής, 8, 7. [5] Jacqueline de Romilly, Thucydide et l’impérialisme athénien, Παρίσι 1947· ελληνική μετάφραση: Λύντια Στεφάνου, Παπαδήμας, Αθήνα 2000. [6] Βλ. Josiah Ober, Μάζες και ελίτ στη δημοκρατική Αθήνα. Ρητορική, ιδεολογία και η ισχύς του λαού (μτφρ. Βάλια Γ. Σερέτη, επιμ. Γ.Ι. Μανιάτης), Πολύτροπον, Αθήνα 2003. [7] Πλούταρχος, Περικλής, 8, 7. [8] Θουκυδίδης, Β 63, 2 (μετάφραση: Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Πόλις, Αθήνα 2011). [9] Θουκυδίδης, Γ 37, 2. [10] Βλ. ενδεικτικά: A. Rengakos, Form und Wandel des Machtdenkens der Athener bei Thukydides, Στουτγάρδη 1984· G. Crane, Thucydides and the Ancient Simplicity. The Limits of Political Realism, University of California Press, 1998· P. Zagorin, Θουκυδίδης (μτφρ. Κ. Κολιόπουλος), Ποιότητα, Αθήνα 2006, σ. 256-263. [11] Christian Mann, Die Demagogen und das Volk. Zur politischen Kommunikation im Athen des 5. Jahrhunderts v. Chr., Βερολίνο 2007. [12] Ότι οι διάδοχοι ακολουθούν ακριβώς το όραμα του Περικλή, όπως δηλώνεται στην τελευταία δημηγορία του, υποστηρίζει η Martha C. Taylor, Thucydides, Pericles, and the idea of Athens in the Peloponnesian War, Cambridge University Press, Καίμπριτζ - Νέα Υόρκη 2010 (βλ. κεφ. 2). Το έργο αυτό εκδόθηκε την ίδια χρονιά με τη γαλλική έκδοση του βιβλίου του Αζουλαί. Συνεπώς ο γάλλος ιστορικός δεν πρόλαβε να το αξιοποιήσει. [13] Βλ. Gilbert Highet, Η κλασική παράδοση. Ελληνικές και ρωμαϊκές επιδράσεις στη λογοτεχνία της Δύσης (μτφρ. Τζένη Μαστοράκη), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988, σ. 184 και 196. [14] G.W.F. Hegel, Philosophie der Geschichte, Reclam Universal-Bibliothek, Στουτγάρδη 1961, σ. 320. [15] George Grote, History of Greece, 12 Vols, J. Murray, Λονδίνο 1846-1856. [16] Βλ. σ. 69: αντί Μελητής διάβαζε Μελλητής (πβ. Θουκυδίδης, Α 70, 4)· σ. 225, υποσ. 2: αντί Α. Σακελλάριος διάβαζε Α. Σακελλαρίου.

Δημοκρατία και ηγεμονισμός: ο Περικλής και η πρόσληψή του στους νεότερους χρόνους

Σύνδεση