Η μικρή και η μεγάλη "Χίμαιρα" του Μ. Καραγάτση

Μ. Καραγάτση, Η Χίμαιρα, προοίμιο Δημήτρης Τάρλοου, εισαγωγή Μαίρη Μικέ, επίμετρο Στρατής Πασχάλης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2015, σελ. 202. Η τωρινή έκδοση της παλαιότερης μικρής Χίμαιρας αναπόφευκτα μας προτρέπει –ή και επιβάλλει στους φιλολόγους– να τη συγκρίνουμε με τη γνωστή μας μεγάλη, τη Μεγάλη χίμαιρα. Συγκρίσεις μεταξύ των δύο βιβλίων, που απέχουν μεταξύ τους 17 χρόνια, αποπειρώνται η Μαίρη Μικέ και ο Στρατής Πασχάλης στην Εισαγωγή και στο Επίμετρο, αντίστοιχα, τούτης της έκδοσης. Θα ξεκινήσω με τον έλεγχο κάποιων από τα συμπεράσματά τους. Συνοπτικά, η Μαίρη Μικέ υποστηρίζει ότι «το κείμενο του 1936, το κείμενο της νουβέλας, απαλλαγμένο από βυθοσκοπήσεις, διεργασίες, εσωτερικές αντιμαχίες, μυθολογικές αναφορές και ποιητικά παραθέματα, προβάλλει τη λιτή δραματική σκευή του αποβάλλοντας συγχρόνως ένα μεγάλο μέρος του μελοδραματικού κοιτάσματος της Μεγάλης Χίμαιρας». Και ο Στρατής Πασχάλης φτάνει στο ίδιο συμπέρασμα χρησιμοποιώντας παρόμοιους όρους: Χαρακτηρίζει την πρώτη εκδοχή της Χίμαιρας, του 1936, «γυμνή και απέριττη, λες και πρόκειται για έργο διαφορετικό σε σχέση με την κατοπινή, ευρύτερα γνωστή εκδοχή του ’53. […] Περισσότερο νουβέλα παρά ρομάντζο, περισσότερο κοντά στον ποιητικό ρεαλισμό της ψυχογραφίας παρά στον κατοπινό υποβλητικό ρομαντισμό του μελοδράματος, το κείμενο, καθαρό από πυκνές περιγραφές και πηγαίους καταιγισμούς, προσεγγίζει την ηρωίδα με ανατομική αποστασιοποίηση.» Και οι δύο μελετητές καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα, ότι η παλαιότερη μορφή του βιβλίου είναι λιτότερη, απαλλαγμένη από μελοδραματικά στοιχεία, δηλαδή στοιχεία μελό. Προσωπικά, μολονότι αντιλαμβάνομαι ότι υπάρχει πράγματι κάποια περιστολή των μελοδραματικών στοιχείων στην πρώτη Χίμαιρα, την αποδίδω στις ανάγκες της νουβέλας, στις τεχνικές προδιαγραφές της νουβέλας, που είναι διαφορετικές από του μυθιστορήματος και ο συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να τις ακολουθήσει (η νουβέλα απαιτεί μικρότερη έκταση, πυκνότητα, γενικότερα διαφορετική οικονομία). Θέλω να πω, δεν βλέπω ουσιαστική, κρίσιμη διαφορά στο ύφος ανάμεσα στη νουβέλα του ’36 και στο μυθιστόρημα του ’53. Θα χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα σαν ελάχιστο αλλά παραστατικό δείγμα υφολογικών αντιστοιχιών μεταξύ των δύο βιβλίων. Αν στη νουβέλα ο Μηνάς αποκαλεί τη Μαρίνα «Παλιοβρόμα» και στο μυθιστόρημα «Πουτάνα», δεν έχουμε ουσιώδη μεταβολή ούτε ύφους ούτε περιεχομένου. Ο Μηνάς είναι και στα δύο βιβλία ένας συμπλεγματικός άντρας που χρησιμοποιεί ανάρμοστη γλώσσα σε μια ευγενή γυναίκα, και ο Καραγάτσης τον εκθέτει απροκάλυπτα και πολύ καλά κάνει. Αν το μετέπειτα έργο έχει μελοδραματικά στοιχεία, το ίδιο έχει και η νουβέλα – η διαφορά στο καραγατσικό ύφος, η μεγάλη αλλαγή στον τρόπο γραφής του Καραγάτση, δεν εντοπίζεται στην αναθεωρημενη Μεγάλη χίμαιρα, η διαφορά θα φανεί αργότερα, με τον Κίτρινο φάσκελο, και ακόμη περισσότερο στο 10. Στο 10 έχουμε αποστασιοποίηση του συγγραφέα από τους ήρωές του, όχι στη Χίμαιρα· στο 10 ο Καραγάτσης κατορθώνει να αποδεσμευθεί πλήρως από τα δρώμενα, να απορρίψει τη χρήση προσωπείων, αυτοβιογραφικών προβολών, ταυτίσεων με ευνοημένους χαρακτήρες του· στο 10 κατορθώνει να είναι ακριβής και ψυχρός. Στις δύο Χίμαιρες αυτά δεν ισχύουν. Και οι δύο μορφές του έργου είναι εξίσου «θερμές», οι δύο Μαρίνες είναι εξίσου ευνοημένες από τον συγγραφέα τραγικές ηρωίδες, το ύφος εξίσου πλούσιο ή και λιπαρό. Παραθέτω από την νουβέλα: Τις αγαπήσατε όλες αυτές τις γυναίκες; Ο Γιάννης δεν απάντησε, μόνο τα λευκά δόντια του έλαμπαν γεμάτα πόθους υγείας στο χαμόγελό του. Εγλίστρησε πλάι της σαν αίλουρος, την αγκάλιασε και περπάτησε τα χείλη του στον λαιμό της, στο στήθος της, στο σώμα της. Εγώ δεν βλέπω τίποτε το λιτό ή απέριττο σε αυτό το απόσπασμα. Αντίθετα, τα «λευκά δόντια που έλαμπαν γεμάτα πόθους υγείας στο χαμόγελό του» έχουν εξομαλυνθεί στη δεύτερη Χίμαιρα, έγιναν «άσπρα δόντια που γυάλισαν σαν δόντια λύκου». Εκτιμώ ότι στην αναθεωρημένη Χίμαιρα οι εξομαλύνσεις του ύφους είναι τόσες ώστε να μας επιτρέπουν να μιλήσουμε για έργο που είναι, από την άποψη της γλώσσας, ομαλότερο ή απλούστερο ή λεπτομερέστερο. Η Χίμαιρα του ’36 γράφτηκε με τους όρους της νουβέλας, η Χίμαιρα του ’53 με τους όρους του μυθιστορήματος και είναι αναλυτικότερο. Κατά τα άλλα και οι δύο μορφές αφηγούνται την ίδια ιστορία, τα ίδια βασικά επεισόδια, έχουν μελοδραματισμούς και αφέλειες, σκιαγραφούν τους ίδιους χαρακτήρες με γλώσσα οργιαστική συχνά. Αλλά το μυθιστόρημα δεν είναι μελοδραματικότερο ή πιο χυμώδες ή πιο δακρύβρεκτο από τη νουβέλα. Στο μυθιστόρημα δεν περιγράφεται η ερωτική συνεύρεση του Μηνά με τη Μαρίνα (η περιγραφή περιορίζεται στον προηγηθέντα ξυλοδαρμό), ενώ στη νουβέλα διαβάζουμε: Και κυλίστηκαν, κάτω, στο πάτωμα, στα πόδια του κρεβατιού της μικρής άρρωστης. Γι’ αυτούς, ο κόσμος ήταν η ηδονική ένωσή τους. Η συνείδηση της πραγματικότητας πνίγηκε στο πέλαγο του πάθους τους. Οι στεναγμοί τους γέμισαν την κάμαρα καινούριο πυρετό. Και συνοδεία των χαδιών τους, το σφύριγμα των βουλωμένων πλεμονιών της ετοιμοθάνατης… Ως την αυγή… Αν διαβάζαμε τα δύο κείμενα για πρώτη φορά, χωρίς να γνωρίζουμε χρονολογία γραφής και έκδοσης, θα λέγαμε πως η νουβέλα αναμφισβήτητα προηγείται. Το μυθιστόρημα είναι σχεδόν τριπλάσιο της νουβέλας (416 σελίδες έναντι 147). Το μυθιστόρημα διευρύνει και διορθώνει, «επιμελείται» τη νουβέλα. Η μικρότερη έκταση, ίσως, δίνει στους δύο μελετητές την (απατηλή) αίσθηση ότι η νουβέλα είναι λιτότερη. Ας δούμε αυτό το απόσπασμα: Η υποσυνείδητη και απροσδιόριστη λυτρωτική τάση της, ζητούσε υπεκφυγή προς λύσεις ηδονιστικές, ασαφείς βέβαια και ρομαντικές, μα ξεκαθαρισμένες από τις αναζητήσεις των μοναχικών και μυστικών εξαγνισμών. Αυτή η βαρυφορτωμένη σημασιολογικά πρόταση που δεν είμαστε βέβαιοι τι ακριβώς θέλει πει, παραλείπεται εντελώς, και πολύ σωστά, από την αναθεωρημένη μορφή. Πολλά παρόμοια στοιχεία μάς πείθουν ότι η νουβέλα είναι το πρώιμο έργο και το μυθιστόρημα το ώριμο. Οπωσδήποτε προκύπτει το ερώτημα γιατί ο Καραγάτσης θέλησε να αναθεωρήσει τη νουβέλα και να της δώσει άλλη μορφή. Σε αυτό δεν έχουμε τεκμηριωμένη απάντηση. Γνωρίζουμε όμως ότι ο Καραγάτσης αναθεώρησε και τα άλλα πρώιμα έργα του και, γενικότερα, είχε την τάση να ξαναγγίζει και να αναπλάθει τις ιστορίες του. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για την ιστορία της Μαρίνας, της τραγικότερης ηρωίδας του για την οποία δεν μπορεί να κρύψει την εύνοιά του. Το δικό μου συμπέρασμα είναι ότι και στα δύο έργα το ύφος είναι βασικά το ίδιο, είναι το ύφος του Καραγάτση. Η αφηγηματική ύλη στη Μεγάλη χίμαιρα είναι πλουσιότερη. Η μικρότερη έκταση δεν κάνει απαραίτητα τη μικρή Χίμαιρα απέριττη. Η φωνή είναι η ίδια, ο συγγραφέας είναι ο ίδιος, απλώς, μετά από δεκαεφτά χρόνια, είναι πιο έμπειρος, πιο έμπειρος χειριστής της δικής του πάντα γλώσσας, και της δικής του αφηγηματικής τεχνικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πέντε αράδες του τραγικού τέλους, με τα κεφαλόπουλα, τους γωβιούς, την πέρκα και τον κάβουρα, είναι σχεδόν πανομοιότυπες στις δύο εκδοχές, με ελαχιστότατες διαφορές που ούτε προσθέτουν ούτε αφαιρούν. Προφανώς ο Καραγάτσης αναθεώρησε τη νουβέλα επειδή τη θεώρησε ατελή και δεν τον ικανοποιούσε. Ή ήθελε περισσότερο χώρο και άνεση για να διατυπώσει τους προβληματισμούς του σχετικά με την Ελλάδα και τη Δύση, τον αυτοπροσδιορισμό και τη φυλετική ταυτότητα, τη Νορμανδή και την Ασιάτισσα πεθερά της (δηλαδή την Κασιώτισσα, δηλαδή Ελληνίδα σημαίνει Ασιάτισσα), την αρχαία και τη νέα θρησκεία, το οικείο και το αλλότριο, το φως και την ομίχλη. Ή ήθελε να ξαναπιάσει την αγαπημένη του Μαρίνα. Ο Μ. Καραγάτσης, η Νίκη Καραγάτση και ο Θράσος Καστανάκης στην Αντίμπ (Γαλλία). Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ - ΜΙΕΤ. Στο εξής θα θεωρήσω τη Μαρίνα Μπαρέ και την Μαρίνα Γκωμπέρ (τη Μαρίνα της νουβέλας και τη Μαρίνα του μυθιστορήματος) ένα και το αυτό πρόσωπο, τη Μαρίνα του Καραγάτση. Η διάκριση της μίας από την άλλη είναι φιλολογική λεπτολογία χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα, ούτε για τον αναγνώστη ούτε για τον κριτικό. Κι έπειτα, όσοι διαβάσαμε στο παρελθόν τη Μεγάλη χίμαιρα, κι είμαστε πολλοί, είναι αδύνατον να σβήσουμε από τον νου μας εκείνη τη Μαρίνα, για να γνωρίσουμε σαν για πρώτη φορά, ανεπηρέαστοι, τη Μαρίνα της νουβέλας. Και θα προχωρήσω σε μια άλλη ενδιαφέρουσα πτυχή της Χίμαιρας, τόσο της μικρής όσο και της μεγάλης. Στη σχέση της Χίμαιρας και της Μαρίνας με την Μαντάμ Μποβαρύ του Φλωμπέρ και την ομώνυμη ηρωίδα του. Και ο Στρατής Πασχάλης και η Μαίρη Μικέ αναφέρονται διεξοδικά σε αυτή τη σχέση. Αναφορά στη Μαντάμ Μποβαρύ υπάρχει μέσα στη Μεγάλη χίμαιρα (είναι προσφιλές ανάγνωσμα της Μαρίνας), αλλά και μόνο το γεγονός ότι η Μαρίνα μεγάλωσε στη Ρουέν της Νορμανδίας, την πόλη του Φλωμπέρ, θα πρέπει να μας υποψιάσει, μαρτυρεί τη σημασία που αποδίδει ο Καραγάτσης στο μυθιστόρημα και στην ηρωίδα του Φλωμπέρ. Μπορούμε να πούμε ότι ο Καραγάτσης εννοεί την δική του ηρωίδα σαν άλλη Μποβαρύ; Όχι ακριβώς, μολονότι κάποια σχέση υπάρχει. Η Μαίρη Μικέ παρατηρεί ότι η Μαρίνα αναπτύσσει με την Έμμα Μποβαρύ σχέσεις αμφίθυμες, έλξης και απώθησης. Και ο Στρατής Πασχάλης παραφράζει τη διάσημη ρήση του Φλωμπέρ –«Η μαντάμ Μποβαρύ είμαι εγώ»– σημειώνοντας «Η Μαρίνα Γκωμπέρ είμαι εγώ», και υποδεικνύοντας έτσι τη στενή σχέση των δύο δημιουργών με τις ηρωίδες τους. Σε αυτές τις επισημάνσεις των δύο κριτικών έχω να προσθέσω κάποιες δικές μου σκέψεις. Είναι αναντίρρητο γεγονός ότι η Μαντάμ Μποβαρύ στοιχειώνει τη σκέψη της Μαρίνας, που την έχει διαβάσει, καθώς μαθαίνουμε, τέσσερις φορές, αλλά και τον νου του δημιουργού της, του Καραγάτση, που είναι φανερό ότι έχει μαθητεύσει σε αυτό το κορυφαίο μυθιστόρημα, το μυθιστόρημα των μυθιστορημάτων, το μέγα πρότυπο, που έβαλε τέλος στον ρομαντισμό και εγκαινίασε τον ρεαλισμό. Αλλά οι δύο ηρωίδες, όπως και τα δύο μυθιστορήματα, πέρα από κάποια κοινά, έχουν μεγάλες διαφορές. Τα κοινά σημεία είναι ότι οι δύο γυναίκες μεγάλωσαν στη Ρουέν, παντρεύτηκαν, απέκτησαν μια κόρη, μοίχευσαν, και αυτοκτόνησαν. Από κει και πέρα οι διαφορές είναι σημαντικές. Η Μαρίνα είναι πιο διανοούμενη από την Μποβαρύ, η Μαρίνα είναι πιο τολμηρή από την Έμμα Μποβαρύ, αποφασίζει να παντρευτεί έναν Έλληνα και να ζήσει στην Ελλάδα, να εγκλιματιστεί σε μια νέα πατρίδα, να μάθει τη γλώσσα, να γνωρίσει έναν άλλο πολιτισμό, φωτεινό, όχι ομιχλώδη. Η Μαρίνα μοιχεύει όχι για να ξεφύγει από την ανία του γάμου, όπως η Μποβαρύ, αλλά από βαθύτατη, υπαρξιακή ανάγκη. Η μοιχεία της Μαρίνας είναι σχεδόν στιγμιαία, ενώ της Μποβαρύ μακρά κι εξακολουθητική, τόσο ώστε να ξαναβρίσκει στη μοιχεία τώρα την ανία του γάμου. Η Μποβαρύ αυτοκτονεί γιατί φοβάται ότι, βυθισμένη στα χρέη, θα καταλήξει στην πορνεία· η Μαρίνα δεν αντιμετωπίζει τέτοιο κίνδυνο και η στάση της έναντι της πορνείας είναι πιο περίπλοκη, για να μην πούμε αμφίθυμη. Η καταστροφή της Μποβαρύ οφείλεται στην ηθική της έκπτωση και στον φόβο του κοινωνικού διασυρμού, ενώ της Μαρίνας στην αποτυχία εγκλιματισμού της κάτω από το ελληνικό φως και συμμόρφωσής της στους εντόπιους κώδικες· οφείλεται ακόμη σε ακαταμάχητες στοιχειακές δυνάμεις, όπως η Μοίρα, το Ριζικό. Αυτές οι διαφορές, αλλά και άλλες, καθιστούν τις δύο ηρωίδες αυτόνομους και διακριτούς χαρακτήρες. Αλλά υπάρχει και ένα άλλο στοιχείο που είναι κοινό και εξηγεί την ψυχοπνευματική εξέλιξη των δύο ηρωίδων. Η Έμμα Μποβαρύ και η Μαρίνα είναι κατά κάποιον τρόπο θύματα των βιβλίων που διάβασαν. Η Έμμα, έφηβη οικότροφη στο σχολείο των καλογραιών, διαβάζει κρυφά ρομάντζα, ρομαντικά μυθιστορήματα, που ήταν, καθώς λέει ο Φλωμπέρ, «όλο έρωτες, εραστές, ερωμένες, γυναίκες κυνηγημένες που λιποθυμούν σε μοναχικά κιόσκια, αναβάτες που φονεύονται σε κάθε σταθμό, άλογα που εξαντλούνται σε κάθε σελίδα, σκοτεινά δάση, σπαραγμούς, όρκους, λυγμούς, δάκρυα και φιλιά, βάρκες στο φεγγαρόφωτο, αηδόνια στις φυλλωσιές, άντρες ευγενείς γενναίους σαν λιοντάρια, πράους σαν πρόβατα, ενάρετους όσο ποτέ κανείς δεν υπήρξε, πάντα καλοντυμένους και δακρυρροούντες σαν επιτύμβιες υδρίες.» Η Μαρίνα δεν διαβάζει τέτοια ρομάντζα, βυθίζεται όμως στα αρχαιοελληνικά κείμενα, στους τραγικούς ποιητές, έχει πρότυπα τη Μήδεια, την Κλυταιμνήστρα, την Φαίδρα, αναμετριέται με «θεούς πανέμορφους, πανέξυπνους, πανύψιστους, τους θεούς της Ελλάδας». Και η Μποβαρύ και η Μαρίνα φαντασιώνονται μεγάλα ερωτικά πάθη μέσα από τα διαβάσματά τους, ακριβώς όπως ο Δον Κιχώτης φαντασιώνεται ότι θα τελέσει και αυτός τα μεγάλα κατορθώματα του περιπλανώμενου ιππότη Αμαντίς ντε Γκάουλα καθώς διεκτραγωδούνται στις παλιές μεσαιωνικές φυλλάδες που διάβαζε μανιωδώς. Αυτό το σχήμα που χρησιμοποίησα για να ερμηνεύσω τις δύο ηρωίδες δεν είναι δικό μου. Είναι το σχήμα της «μιμητικής επιθυμίας» του σπουδαίου Γάλλου κριτικού Ρενέ Ζιράρ που πολλά βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. (Δύο εξ αυτών από τον Κωστή Παπαγιώργη. Να θυμόμαστε τους μεταφραστές, αυτούς που έγραψαν στα ελληνικά βιβλία που γράφτηκαν αρχικά σε ξένες γλώσσες και πλούτισαν την ελληνική βιβλιογραφία με σπουδαία έργα.) Κατά τη θεωρία του Ζιράρ, στα μεγάλα λογοτεχνικά έργα (στον Σαίξπηρ, στον Σταντάλ, στον Φλωμπέρ, στον Ντοστογιέφσκι, στον Προυστ) οι επιθυμίες των κύριων χαρακτήρων είναι μιμητικές, όχι αυθύπαρκτες· οι ήρωες και οι ηρωίδες επιθυμούν κάτι επειδή το επιθυμεί κάποιος άλλος, μιμούνται την επιθυμία του άλλου και ο άλλος είναι διαμεσολαβητής της επιθυμίας. Σχηματίζεται έτσι μια τριγωνική σχέση μεταξύ υποκειμένου, αντικειμένου και διαμεσολαβητή. Τον διαμεσολαβητή μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε ως πρότυπο. Όπως η χριστιανική ζωή είναι μίμηση της ζωής του Χριστού, όπως τη μάθαμε από γραπτά κείμενα (τα ευαγγέλια), όπως η επαναστατική ζωή είναι μίμηση των πράξεων απείθειας του Προμηθέα στην τυραννία των θεών, έτσι και η ερωτική ζωή είναι μίμηση των επιθυμιών των ηρωίδων των ρομαντικών μυθιστορημάτων (η περίπτωση της Μποβαρύ) ή των παθών της Μήδειας και της Φαίδρας (η περίπτωση της Μαρίνας). Η Μαρίνα δεν επιθυμεί το αντικείμενο της επιθυμίας μιας άλλης, τον Ιάσονα ή τον Ιππόλυτο, αλλά επιθυμεί να μιμηθεί το συνταρακτικό και εντέλει τραγικό πάθος μιας συγκεκριμένης γυναίκας (της Μήδειας και της Φαίδρας) για έναν άντρα. Η θεωρία της μιμητικής επιθυμίας του Ζιράρ είναι χρήσιμη και κριτικά γόνιμη για την ερμηνεία της Μαρίνας, πόσο μάλλον που ένας από τους κύριους χαρακτήρες στους οποίους βασίστηκε για να διατυπώσει τη θεωρία του ο Ζιράρ είναι η Μποβαρύ, μια ηρωίδα που είναι τόσο κοντά στη δική μας αναγνώστρια Μαρίνα όσο και στον Καραγάτση. Θα τελειώσω γυρίζοντας ξανά στην παράφραση της ρήσης του Φλωμπέρ που ο Στρατής Πασχάλης απέδωσε στον Καραγάτση: «Η Μαρίνα είμαι εγώ.» Συμφωνώ. Η Μαρίνα είναι ο Καραγάτσης, όχι βέβαια ότι μοιάζουν σαν άνθρωποι ή χαρακτήρες, αλλά με την έννοια ότι ο συγγραφέας Καραγάτσης συναισθάνεται, καταλαβαίνει, συμπάσχει, συμμερίζεται τα πάθη της ηρωίδας του, και εντέλει ταυτίζεται με αυτήν, όπως και με όλους λίγο-πολύ τους κύριους χαρακτήρες των έργων του, τον Γιούγκερμαν, τον Λιάπκιν, τον Μάνο Τασάκο. Γιατί, αν κάτι τον χαρακτηρίζει ως συγγραφέα, τουλάχιστον μέχρι το 10, είναι ακριβώς αυτό: ότι είναι ευθύς, όχι πλάγιος, και δεν θυσιάζει ποτέ το πάθος για την ειρωνεία, τη συμπάσχουσα κατανόηση για την ψυχρή αποστασιοποίηση. Ο ερωτικός βίος της Μαρίνας αρχίζει με έναν βιασμό, και μάλιστα επί πληρωμή. Θα τελειώσει επίσης με έναν βιασμό: η μοιραία ερωτική συνεύρεση με τον Μηνά είναι πολύ βίαιη, βίαιη με βία γλωσσική και σωματική, τουλάχιστον στα προκαταρκτικά, και εύλογα μπορούμε να εικάσουμε και τη βιαιότητα της συνέχειας, παρ’ όλο που ο συγγραφέας δεν περιγράφει την πράξη καθεαυτήν, παρά μόνο στη νουβέλα με γενικότητες. Όλο το βιβλίο βράζει από έναν ερωτισμό που, ακόμη και όταν βρίσκει διέξοδο και ολοκληρώνεται, είναι κατά κάποιο τρόπο ανικανοποίητος. Φαίνεται αυτό να είναι και το κεντρικό νόημα του βιβλίου, τόσο της μικρής όσο και της μεγάλης Χίμαιρας: το βαθύ πάθος, ο στοιχειακός, ανεξέλεγκτος και καταστροφικός ερωτισμός. Βρισκόμαστε πολύ μακριά από την Μποβαρύ του είρωνα Φλωμπέρ, όπου οι “μεγάλοι” έρωτες προκύπτουν όχι από ασυγκράτητες ορμές αλλά εκ μιμήσεως, από τη συστηματική ανάγνωση φτηνών ρομάντζων, και είναι συνέπεια της ανίας, διέξοδοι από την πληκτική καθημερινότητα.

Η μικρή και η μεγάλη "Χίμαιρα" του Μ. Καραγάτση

Σύνδεση