Το αδύνατο άλμα προς την ελευθερία

Μέσα Σελίμοβιτς, Ο Δερβίσης και ο θάνατος, μτφρ. Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 480 Το 1966 στην Γιουγκοσλαβία ο Μέσα Σελίμοβιτς (1910-1982) γράφει ένα μυθιστόρημα που με το θέμα του και μόνο σφραγίζει την απόκλισή του από τα λογοτεχνικά γούστα τού τότε σοσιαλιστικού μπλοκ: Ο ήρωας του έργου Ο Δερβίσης και ο θάνατος, ένας σαραντάχρονος πνευματικός και θρησκευτικός άρχοντας μιας μικρής μουσουλμανικής κωμόπολης στη Βοσνία, ο δερβίσης Αχμέτ Νουρουντίν, σε έναν συνταρακτικό μονόλογο πρωτοπρόσωπης αφήγησης αποτυπώνει την εξέλιξή του από σκεπτόμενο ηθικό άνθρωπο σε ένα παραδομένο στην εξουσία, την αδικία και την κατάπτωση ον. Με όρους σοσιαλιστικού ρεαλισμού αυτό το μυθιστόρημα θα ανήκε στα σκουπίδια – η ζοφερή ατμόσφαιρα της κατρακύλας από τον πρώτο συμβιβασμό, την πρώτη δειλή άρνηση της προσωπικής τιμής στην εγκληματική αδηφαγία του προσκολλημένου στην εξουσία πλάσματος, δεν αφήνει καμιά χαραμάδα για να διεισδύσει έστω κάποια αχτίδα της περιβόητης σοσιαλρεαλιστικής «αισιοδοξίας», δηλαδή «ο κόσμος όπως είναι» και όχι «όπως θα έπρεπε να είναι»… Ο μόνος πραγματικά θετικός ήρωας, ο αδελφικός φίλος του ήρωα, Χασάν, καταποντίζεται λίγο πριν ο ίδιος ο αφηγητής φυλακιστεί εντέλει για να περιμένει την εκτέλεσή του. Σε όλο το βιβλίο που επανεκδόθηκε το 2015 μετά την πρώτη του έκδοση στα ελληνικά το 1986, σε πολύ όμορφη μετάφραση του επί δεκαετίες ακούραστου μεσολαβητή στη χώρα μας της γιουγκοσλαβικής πραγματικότητας, της ιστορίας, πολιτικής και κουλτούρας, Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη, ο αναγνώστης δεν βρίσκει καιρό να ανασάνει, να ελπίσει, να χαρεί: Ο συγγραφέας τον στροβιλίζει αδιάκοπα στη δίνη της αγωνίας που προκαλεί η μέγγενη της εξουσίας, στην αρχή απειλητική για τον σκεπτόμενο εξεγερμένο άνθρωπο, απέναντι στον οποίο θα χρησιμοποιήσουν όλα τα τεχνάσματα μετατροπής του σε υπηρέτη της, μετά εξοντωτική για το όποιο ίχνος συνείδησης και αυτοελέγχου τού απομένει. Ο ήρωας θα ξεκινήσει την κάθοδό του με τους πρώτους δισταγμούς να υπερασπιστεί σθεναρά τον φυλακισμένο αδελφό του που τελικά εκτελείται, και θα την ολοκληρώσει, προδίδοντας τον αγαπημένο φίλο, από μια θέση αδίστακτου εκπροσώπου της εξουσίας που κερδίζει «με το σπαθί του». Το μυθιστόρημα του Σελίμοβιτς είναι σπαρακτικό, επειδή αποτολμά την ανάτμηση του συμβιβασμού που καλείται να υπηρετήσει ένας σκεπτόμενος, έξυπνος άνθρωπος, κατ’ αρχάς επειδή διστάζει να αποδεχθεί τη διατάραξη της νάρκωσής του που σηματοδοτεί η ενδεχόμενη αφύπνισή του και ακολούθως επειδή φοβάται τον υποβιβασμό, την απόρριψη και τον θάνατο. Μετά τη σύλληψη του αδελφού του, ο φίλος του αφηγητή, Χασάν, του διηγείται για μια συνωμοσία που είχε τυχαία ανακαλύψει ο φυλακισμένος – για το προκατασκευασμένο ανακριτικό υλικό κάποιας άλλης σύλληψης, την προειλημμένη καταδικαστική απόφαση εις θάνατον. Ο αφελής και ανίδεος ακόμα αφηγητής νιώθει τον κόσμο του με τις τακτοποιημένες αξίες και ιεραρχήσεις να αναποδογυρίζει: «Άκουγα με δυσπιστία. Τι είναι αυτό; Παραφροσύνη; Φρίκη που μας καταλαμβάνει στους εφιάλτες; Σκοτεινή περιοχή της ζωής που δε ρίχνει ποτέ κανείς το βλέμμα του; Φαίνεται απίθανο να μπορεί να έχει τέτοια άγνοια ο άνθρωπος. Μήπως οι άνθρωποι μπροστά μου σιωπούσαν, μήπως μουρμούριζαν πολύ σιγανά, ήμουν άραγε προετοιμασμένος να μην πιστεύω γιατί η αλήθεια θα με απόδιωχνε απ’ την κατακτημένη γαλήνη και θα διατάρασσε την τελειωμένη εικόνα ενός αρκετά ισορροπημένου κόσμου σαν το δικό μου; Αν και δεν νόμιζα ότι είναι τέλειος, πίστευα ότι είναι ανεκτός, πώς θα μπορούσα να δεχτώ ότι είναι άδικος; Θα μπορούσε κανείς να αμφιβάλλει για την ειλικρίνεια των λόγων μου και να με ρωτήσει: πώς ένας ώριμος άνθρωπος, που έζησε τόσα χρόνια ανάμεσα στους ανθρώπους πιστεύοντας ότι του είναι οικείος και ότι διεισδύει σ’ αυτό που κρύβουν απ’ τους άλλους, και δεν είναι βλάκας, δε βλέπει και δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει γύρω του, και που δεν είναι καθόλου ασήμαντο; Μήπως αυτό είναι υποκρισία; Ή τύφλωση;» (σ. 124) Προς το τέλος του μυθιστορήματος η πτώση έχει ολοκληρωθεί. Η παράδοση παρουσιάζεται ως απολύτως συνειδητή και ο κεντρικός ήρωας πλησιάζει τον θάνατο μέσα απ’ την απέραντη μοναξιά που χτίζει γύρω του η συνειδητά επιλεγμένη προδοσία: «Ωχ, άφησε τη συνείδηση στην ησυχία της! Θα αποφασίσω με το φόβο, θα αποφασίσω με τον τρόμο και θα σηκώσω τα χέρια απ’ τον εαυτό μου τον ονειροπόλο. Θα γίνω αυτό που είμαι υποχρεωμένος: σκουπίδι. Η ντροπή ας πέσει σ’ αυτούς, με ανάγκασαν να γίνω αυτό που μ’ αηδίαζε.» (σ. 437) Το μυθιστόρημα Ο Δερβίσης και ο θάνατος πραγματεύεται τη σχέση της εξουσίας με τον άνθρωπο. Ο Σελίμοβιτς επέλεξε να τοποθετήσει τη δράση του σε μια μουσουλμανική κωμόπολη των Βαλκανίων, σε παρελθοντικό χρόνο – οι περιγραφές παραπέμπουν στο τέλος του 18ου αιώνα. Οι φιλοσοφικοί προβληματισμοί των ηρώων έχουν ως αφετηρία το Κοράνι. Με τον τρόπο αυτό, στο μυθιστόρημα υποστηρίζεται το συμβολικό στοιχείο, και η ιστορία, αποσπώμενη από πιο σύγχρονα περιβάλλοντα, διεκδικεί αξία παραβολικής διδαχής. Κάποιοι μελετητές έχουν υποστηρίξει πως το μυθιστόρημα αποτυπώνει την κριτική του συγγραφέα στην σύγχρονή του Γιουγκοσλαβία.[1] Ωστόσο, μια παρόμοια ιστορία θα μπορούσε να εξελιχθεί στην Ελλάδα, τη Γερμανία, την τότε ΕΣΣΔ, παντού, και οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις του ήρωα να απορρέουν από το Ευαγγέλιο ή το Ταλμούδ ή και τα έργα του μαρξισμού-λενινισμού. Δεν έχει σημασία: «Ξεχάστε το Ισλάμ, τοποθέτησα την ιστορία αυτή σε μια εποχή και σ’ έναν τόπο. Τίποτε άλλο», ήταν το μήνυμα του συγγραφέα προς τον μεταφραστή που μας μεταφέρει στον πολύ διαφωτιστικό πρόλογό του ο τελευταίος. Ο Μέσα Σελίμοβιτς βίωσε μια τραγική προσωπική κρίση όταν οι κομμουνιστές αντάρτες, απ’ τις τάξεις των οποίων πολεμούσε κατά του ναζισμού, συνέλαβαν και εκτέλεσαν (ή άφησαν να πεθάνει – οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες) τον αδελφό του. Στις Αναμνήσεις του, που μαζί με το Ο Δερβίσης και ο θάνατος και το επόμενο σπουδαίο μυθιστόρημά του Το κάστρο,[2] θεωρούνται σταθμός στη συγγραφική του πορεία, ο Σελίμοβιτς απορεί με τον εαυτό του που μετά τον άδικο αυτό χαμό συνέχισε να ανήκει στο κομμουνιστικό κόμμα, ενώ μερικές μέρες μόνο αργότερα μίλησε σε κομματική εκδήλωση ωσάν να μην είχε συμβεί τίποτα. Το σχετικό συνταρακτικό απόσπασμα μεταφράζει στον πολύ καίριο πρόλογό του ο Χατζηπροδρομίδης: «Δεν ξέρω τίποτα. Και τώρα θέλω να το ξεχάσω, ότι ήθελα να μιλήσω, ότι μπόρεσα, ότι είχα δυνάμεις να μιλήσω, ότι δεν αντέδρασα σαν άνθρωπος, δεν εξεγέρθηκα σαν αδελφός εναντίον της αφύσικης υποχρέωσης που επέβαλλα στον εαυτό μου. (…) Έτσι προσπάθησα να συνεχίσω τον ίδιο δρόμο σαν να μη συνέβη τίποτε, δεν έφυγα απ’ το κόμμα, δεν διέγραψα όλα όσα ήμουνα αλλά δεν πέτυχα τίποτε, όλα γίνονται πιο δύσκολα για μένα.» Στην εκτέλεση του αδελφού και στην μη αντίδραση του συγγραφέα/αφηγητή εντοπίζεται το αυτοβιογραφικό στοιχείο του μυθιστορήματος. Η «λεπτομέρεια» αυτή επαναλαμβάνεται και σε άλλα έργα του Σελίμοβιτς – αδελφοί συλλαμβάνονται και χάνονται και στα μυθιστορήματά του Σιωπές (1961) και Το κάστρο (1970). Πρόκειται για ένα επαναλαμβανόμενο θέμα που βεβαίως αντλεί από την τραυματική αυτή εμπειρία του συγγραφέα, ένα θέμα που δικαιολογεί τη συνεχή, εμμονική ανάλυση συναισθημάτων και σκέψεων από τον κεντρικό ήρωα που –λίγο πριν τη θανάτωσή του όπως θα μάθουμε στο τέλος– αναπολεί τα γεγονότα και τα αναλύει χωρίς να χαρίζεται καθόλου στον εαυτό του, συναίσθημα-συναίσθημα, σκέψη-σκέψη. Με μια εξοντωτική ειλικρίνεια εντοπίζει τις εκδηλώσεις αυτές που τον οδήγησαν στη σταδιακή απώλεια του αυτοσεβασμού του – τη δειλία, τον φόβο, τον ναρκισσισμό, την άγνοια, την αλαζονεία, τη φιλοδοξία, την καχυποψία, την υποταγή σε απάνθρωπους κανόνες και τελετουργίες. Εκτός απ’ τον εσωτερικό αυτό μονόλογο σε επίπεδο ψυχαναλυτικό σχεδόν έχουμε και κάποιους αποκαλυπτικούς διαλόγους που υποδεικνύουν μια λύση πέρα από τους κοινωνικούς κανόνες και τις συμβάσεις. Πρόκειται για τη λύση που δίνει ο Ιβάν στους Αδελφούς Καραμάζοφ του Ντοστογιέφσκι (του συγγραφέα που αναφέρεται συχνότερα από κάθε άλλον στις συζητήσεις για το έργο του Σελίμοβιτς): την εξέγερση. Ο Χασάν, προσπαθώντας να τον πείσει να δράσει άμεσα για να σώσει τον φυλακισμένο αδελφό, του απευθύνει τα λόγια που θα μπορούσε να απευθύνει κανείς σε κάθε απάνθρωπο λόγω προσήλωσης στο δόγμα πλάσμα: «Ω ταλαίπωρε Δερβίση! Μπορεί να συμβεί καμιά φορά να μην σκεφτείτε δερβίσικα; Δραστηριότητα σύμφωνα με κανόνες, κανόνες σύμφωνα με τη θέληση του Θεού, σωτηρία της δικαιοσύνης και του κόσμου! Πώς δεν πνίγεστε απ’ αυτές τις μεγάλες λέξεις! Μα δεν μπορεί να γίνει κάτι και με την ανθρώπινη θέληση, και χωρίς τη σωτηρία του κόσμου;» (σ. 147) Παρά την παραίνεση του Χασάν, ο κεντρικός ήρωας δεν επαναστατεί. Βουλιάζει όλο και πιο πολύ στον συμβιβασμό και στο τέλος, αιχμάλωτος, περιμένει τον θάνατο σχεδόν ως λύτρωση: «Οι ζωντανοί δεν ξέρουν τίποτε. Διδάξτε με, νεκροί, πώς μπορεί να πεθάνει κανείς χωρίς φόβο ή τουλάχιστον χωρίς φρίκη. Γιατί ο θάνατος είναι χωρίς νόημα, όπως και η ζωή.» (σ. 466) Αυτό που διαπερνά όλο το έργο και σημαδεύει, αποφασιστικά, τη στάση του κεντρικού ήρωα είναι η σχέση εξουσίας-ιδεολογίας με την κατάργηση της δεύτερης ως προτάγματος και την μετατροπή της σε απολογητική. Αυτή η κατάργηση ουσιαστικά της ιδεολογίας και η αποστολή της να παίζει τον ρόλο θεραπαινίδας των όποιων εγκλημάτων της εξουσίας καταργεί την σκέψη, την κριτική και τη δυνατότητα του ατόμου να δράσει αυτόνομα. Αυτό το υποταγμένο στις ανεξερεύνητες εντολές της εξουσίας ανθρώπινο ον δεν έχει τη δύναμη να αντιπαρατεθεί στις «νομοτέλειες της ιστορίας» που υποτίθεται ότι εκπροσωπεί η εξουσία. Στο σημείο αυτό εντοπίζονται όλες οι αντιφάσεις, οι αδυναμίες και οι δισταγμοί του Αχμέτ Νουρουντίν που ουσιαστικά συγκροτούν τον αξεπέραστο διχασμό της ατελούς προσωπικότητάς του και την καταδίκη του στην ανυπαρξία. Η σχέση εξουσίας-ιδεολογίας χάνεται στο βάθος του χρόνου, ενώ η εξάρτηση και η ανάγκη του ατόμου για ιδεολογία καλύπτεται στις μέρες μας από τυχάρπαστους χειραγωγούς και από ιδεολογίες που επικαλούνται κυνικά παραδείσους. Από την οπτική αυτή ο Αχμέτ Νουρουντίν είναι ένα αθώο θύμα μιας άλλης εποχής που μόλις αναδείκνυε τον κυνισμό της. Ο Σελίμοβιτς υπήρξε τυπικό παράδειγμα-πρότυπο ενός Γιουγκοσλάβου κομμουνιστή συγγραφέα: Γεννημένος το 1910 στην Τούζλα της σημερινής Βοσνίας-Ερζεγοβίνης σε μια μουσουλμανική οικογένεια, σπούδασε σερβοκροατική γλώσσα στο Τμήμα Φιλολογίας του Σεράγεβο. Επιστρέφοντας στη γενέθλια πόλη του συλλαμβάνεται το 1943 για τη συμμετοχή του στην αντίσταση με τους αντάρτες. Από το 1947 έως το 1971 έζησε ως καθηγητής φιλολογίας στο Σεράγεβο, απ’ όπου μετακόμισε για το Βελιγράδι. Η «συνάντηση» με τον Έλληνα μεταφραστή του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη αποδείχθηκε μια ευτυχής συγκυρία. Το βιβλίο είναι μεταφραστικός άθλος. Όχι αδίκως ο Χατζηπροδρομίδης θεωρεί πως για τη μεταφορά του σε μια ξένη γλώσσα χρειάζονται «γνώσεις φυλακής», «εμπειρία εξουσίας του υπαρκτού σταλινισμού», και γνώση της τουρκικής γλώσσας. Όλα αυτά ο ίδιος τα είχε: Ερχόμενος στα τέλη του 1975 στη Γιουγκοσλαβία ως ανταποκριτής, ο Χατζηπροδρομίδης έχει κάνει μια πενταετία φυλακή, είναι μέλος του ΚΚΕ εσωτ. και γνωρίζει τουρκικά για να αναμετρηθεί με τους πολλούς τουρκισμούς της γλώσσας του Σελίμοβιτς. Δύσκολος συνδυασμός για τους δυτικοευρωπαίους συναδέλφους του – στη γαλλική μετάφραση του βιβλίου υπάρχουν κενά, εκεί που ο Γάλλος μεταφραστής αδυνατεί να καταλάβει κάποιο απ’ τα τρία αυτά καίρια, κατά τον Έλληνα μεταφραστή του, συστατικά του βιβλίου. Ο Μέσα Σελίμοβιτς θεωρείται μαζί με τον Ίβο Άντριτς και τον Πέταρ Κότσιτς ένας από τους τρεις πιο σημαντικούς εκπροσώπους της γιουγκοσλαβικής λογοτεχνίας. Σήμερα τον κατατάσσουν στη βοσνιακή λογοτεχνική παράδοση.[3] Το 1976, σε μια επιστολή του στην Ακαδημία Επιστημών της Σερβίας έγραψε πως παρά τη βοσνιακή του καταγωγή ένιωθε Σέρβος και ταγμένος στη σερβική γλώσσα. Βεβαίως κανείς δεν ξέρει πώς θα αντιδρούσε τη δεκαετία του 1990, αν μάθαινε τα εγκλήματα των Σέρβων κατά των μουσουλμάνων συμπατριωτών του. Ίσως και να μην εκπλησσόταν. Στο βιβλίο Ο Δερβίσης και ο θάνατος που επί χρόνια διδασκόταν στα σχολεία της Γιουγκοσλαβίας φαίνεται πως είχε συλλάβει καλά τη φρίκη των ανθρωποφάγων ιδεολογιών. [1] Τhomas Butler, “Between East and West. Three Bosnian Writer-Rebels: Kočić, Andrić, Selimović”. Στο: Cross Currents. A Yearbook of Central European Culture 1984, 3: 339-357, σ. 354. [2] Μέσα Σελίμοβιτς, Το κάστρο, μτφρ. Πάνος Σταθόγιαννης, Κέδρος, Αθήνα 2007. [3] Σχετικά με το χτίσιμο των διαφορετικών λογοτεχνικών κανόνων μετά το διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας, βλ. Miranda Jakiša, “Meša Selimović’s ‘Oriental Novels’. A Voice from off-Stage”. Στο: S. Birzer, M. Finkelstein, I. Mendoza (επιμ.), Proceedings of the Second International Perspectives on Slavistics Conference, Regensburg 2006: 250-259 (= Die Welt der Slaven, Sammelbände-Sborniki, 36).

Το αδύνατο άλμα προς την ελευθερία

Σύνδεση