Από τον ουαχαμπισμό στο Ισλαμικό Κράτος

Καθώς το επονομαζόμενο Ισλαμικό Κράτος (ΙΚ) διαλύει έθνη-κράτη που συστάθηκαν από τους Ευρωπαίους εδώ και σχεδόν έναν αιώνα, η εξωφρενική αγριότητά του δείχνει να ενσαρκώνει μια βία που πολλοί πιστεύουν ότι είναι εγγενής στη θρησκεία, γενικά, και στο Ισλάμ, ειδικά. Δείχνει επίσης ότι η νεοσυντηρητική ιδεολογία που ενέπνευσε τον πόλεμο του Ιράκ στηριζόταν σε μια αυταπάτη, καθώς θεωρούσε ότι το φιλελεύθερο έθνος-κράτος ήταν αναπόφευκτο αποτέλεσμα της νεωτερικότητας και ότι από τη στιγμή που θα έφευγε η δικτατορία του Σαντάμ, το Ιράκ δεν μπορούσε παρά να γίνει μια δημοκρατία δυτικού τύπου. Αντίθετα, το ΙΚ, το οποίο γεννήθηκε στον πόλεμο του Ιράκ και είναι αποφασισμένο να επαναφέρει τον προνεωτερικό απολυταρχισμό του χαλιφάτου, φαίνεται ότι επιστρέφει στη βαρβαρότητα. Στις 16 Νοεμβρίου [2014], μαχητές του έδωσαν στη δημοσιότητα ένα βίντεο που έδειχνε ότι είχαν αποκεφαλίσει έναν πέμπτο δυτικό όμηρο, τον αμερικανό Πίτερ Κάσιγκ, μέλος ανθρωπιστικής οργάνωσης, καθώς και αρκετούς αιχμάλωτους σύριους στρατιώτες. Κάποιοι θα δουν τον υπέρμετρο αλυτρωτισμό της ομάδας ως απόδειξη της χρόνιας αδυναμίας του Ισλάμ να ενστερνιστεί τις σύγχρονες αξίες. Παρ’ όλο όμως που το ΙΚ είναι σίγουρα ένα κίνημα ισλαμικό, δεν είναι ούτε τυπικό ούτε προέρχεται από το μακρινό παρελθόν: οι ρίζες του βρίσκονται στον ουαχαμπισμό, μια μορφή ισλαμισμού που ασκούσαν στη Σαουδική Αραβία, η οποία είχε μόλις αναπτυχθεί τον 18ο αιώνα. Τον Ιούλιο του 2013 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αναγνώρισε τον ουαχαμπισμό ως κύρια πηγή της διεθνούς τρομοκρατίας, όμως παρ’ όλα αυτά ο Μεγάλος Μουφτής της Σαουδικής Αραβίας, καταδικάζοντας το ΙΚ με τους σκληρότερους όρους, επέμεινε ότι οι «ιδέες του εξτρεμισμού, του ριζοσπαστισμού και της τρομοκρατίας δεν ανήκουν με κανέναν τρόπο στο Ισλάμ». Άλλα μέλη της άρχουσας τάξης της Σαουδικής Αραβίας, όμως, βλέπουν το κίνημα με μεγαλύτερη επιείκεια και επικροτούν τη σκληρή αντίθεσή του στον σιιτισμό, όπως και τη σαλαφική του ευσέβεια· και την προσήλωσή του στις παραδοσιακές πρακτικές του Ισλάμ. Αυτή η αντίφαση μας υπενθυμίζει με τον καλύτερο τρόπο ότι είναι αδύνατον να προβεί κανείς σε γενικεύσεις, για οποιαδήποτε θρησκευτική παράδοση, οι οποίες να ανταποκρίνονται με ακρίβεια στην πραγματικότητα. Στη σύντομη ιστορία του ο ουαχαμπισμός έχει αναπτύξει τουλάχιστον δύο διακριτές μεταξύ τους μορφές, καθεμία από τις οποίες αντιμετωπίζει τη βία εντελώς διαφορετικά. Κατά τον 18ο αιώνα, σε πολλά μέρη του ισλαμικού κόσμου αναδύθηκαν κινήματα θρησκευτικής αναβίωσης, καθώς οι μουσουλμανικές αυτοκρατορικές δυνάμεις άρχισαν να χάνουν τον έλεγχο των περιφερειακών εδαφών. Την ίδια εποχή στη Δύση αρχίζαμε να χωρίζουμε την εκκλησία από το κράτος, όμως αυτό το κοσμικό ιδεώδες αποτελούσε ριζικό νεωτερισμό: τόσο επαναστατικό όσο και η οικονομία του εμπορίου την οποία ανακάλυπτε ταυτόχρονα η Ευρώπη. Κανένας άλλος πολιτισμός δεν αντιμετώπιζε τη θρησκεία ως καθαρά ιδιωτική δραστηριότητα, διαχωρισμένη από επίγειες ενασχολήσεις όπως η πολιτική, κι έτσι για τους μουσουλμάνους ο πολιτικός κατακερματισμός της κοινωνίας τους αποτελούσε ταυτόχρονα θρησκευτικό πρόβλημα. Επειδή το Kοράνι τούς είχε δώσει μια ιερή αποστολή –να χτίσουν μια δίκαιη οικονομία στην οποία θα φέρονταν σε όλους με ισότητα και σεβασμό– η πολιτική ευημερία της ούμμα («κοινότητα») αποτελούσε πάντοτε ζήτημα με ιερή σημασία. Εάν οι φτωχοί καταπιέζονταν, οι ευάλωτοι γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης ή οι κρατικοί θεσμοί ήταν διεφθαρμένοι, οι μουσουλμάνοι είχαν υποχρέωση να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για να οδηγήσουν την κοινωνία στον σωστό δρόμο. Έτσι, οι μεταρρυθμιστές του 18ου αιώνα ήταν πεπεισμένοι ότι αν οι μουσουλμάνοι επρόκειτο να ξανακερδίσουν τη χαμένη δύναμη και το κύρος τους, θα έπρεπε να ξαναγυρίσουν στα βασικά στοιχεία της πίστης τους και να διασφαλίσουν ότι στον πολιτικό κόσμο κυριαρχεί περισσότερο ο Θεός παρά ο υλισμός ή η επίγεια φιλοδοξία. Δεν υπήρχε τίποτα μιλιταριστικό στον συγκεκριμένο «φονταμενταλισμό»· επρόκειτο μάλλον για μια προσπάθεια επαναπροσανατολισμού της κοινωνίας, η οποία πήγαζε από τον απλό κόσμο και δεν είχε σχέση με την τζιχάντ. Ένας από αυτούς τους κήρυκες θρησκευτικής αναβίωσης με τη μεγαλύτερη επιρροή ήταν ο Μουχάμαντ Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ (1703-91), ένας λόγιος στην Νατζντ της κεντρικής Αραβίας, οι διδαχές του οποίου εμπνέουν ακόμα σήμερα τους μουσουλμάνους μεταρρυθμιστές και εξτρεμιστές. Ένα ζήτημα που τον απασχολούσε ιδιαίτερα ήταν η λαϊκή λατρεία προς τους αγίους και οι ειδωλολατρικές τελετουργίες στους τάφους τους, οι οποίες πίστευε ότι απέδιδαν ιδιότητες αγίων σε κοινούς θνητούς. Επέμενε μάλιστα ότι αντί γι’ αυτά, κάθε άντρας ή γυναίκα έπρεπε να στρέφεται στη μελέτη του Κορανίου και των «παραδόσεων» (χαντίθ) που αφορούσαν τις παραδοσιακές πρακτικές (σούνα) του Προφήτη και των συντρόφων του. Όπως και ο Λούθηρος, ο Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ ήθελε να επιστρέψει στις αρχικές διδαχές της πίστης του και να πετάξει ό,τι προστέθηκε σε αυτήν κατά τον Μεσαίωνα. Έτσι, αντιτάχθηκε στον σουφισμό και τον σιιτισμό, τους οποίους θεωρούσε αιρετικούς νεωτερισμούς (μπίντα), ενώ προέτρεψε τους μουσουλμάνους να απορρίψουν την ακαδημαϊκή ερμηνεία που καλλιεργήθηκε ανά τους αιώνες από τους ουλεμά («θεολόγους-νομοδιδάσκαλους») και να ερμηνεύσουν τα κείμενα μόνοι τους. Αυτό φυσικά εξόργισε τον κλήρο και προέβαλε ως απειλή για τους τοπικούς άρχοντες, οι οποίοι πίστευαν ότι οποιαδήποτε παρέμβαση στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του λαού θα μπορούσε να προκαλέσει κοινωνική αναταραχή. Στην πορεία, εντούτοις, ο Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ βρήκε έναν υποστηρικτή στο πρόσωπο του Μουχάμαντ Ιμπν Σαούντ, ενός ηγεμόνα της Νατζντ, ο οποίος υιοθέτησε τις ιδέες του. Όμως η ένταση μεταξύ τους δεν άργησε να εμφανιστεί, καθώς ο Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ αρνούνταν να υποστηρίξει τις στρατιωτικές εκστρατείες του Ιμπν Σαούντ, για κατάκτηση εδαφών και λαφυραγώγηση, επιμένοντας ότι η τζιχάντ δεν έπρεπε να διεξάγεται για προσωπικό όφελος αλλά μόνο όταν η ούμμα δεχόταν στρατιωτική επίθεση. Απαγόρευε επίσης το αραβικό έθιμο της εκτέλεσης των αιχμαλώτων πολέμου, την ηθελημένη καταστροφή περιουσίας και τη σφαγή πολιτών, μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά. Και δεν υποστήριζε ποτέ ότι όσοι έπεσαν στη μάχη ήταν μάρτυρες που θα ανταμείβονταν με μια υψηλή θέση στον παράδεισο, διότι μια τέτοια αυτάρεσκη επιθυμία ήταν ασύμβατη με την τζιχάντ. Αναδύονταν λοιπόν δύο μορφές ουαχαμπισμού: εκεί που ο Ιμπν Σαούντ χαιρόταν να επιβάλλει το ουαχαμπικό Ισλάμ με τη δύναμη του ξίφους για να ενισχύει τη θέση του στην πολιτική σκηνή, ο Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ υποστήριζε πως η μόρφωση, η μελέτη και η συζήτηση ήταν οι μόνοι αποδεκτοί τρόποι για να διαδοθεί η μία και πραγματική πίστη. Παρ’ όλο όμως που το ιερό κείμενο ήταν τόσο σημαντικό για την ιδεολογία του Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ, η εμμονή του πως μόνο η δική του εκδοχή του ισλαμισμού ήταν έγκυρη διέστρεφε το μήνυμα του Κορανίου. Το Κοράνι δήλωνε σαφώς ότι «δεν πρέπει να υπάρχει κανένας εξαναγκασμός σε ζητήματα πίστης» (2:256), όριζε ότι οι μουσουλμάνοι έπρεπε να πιστεύουν σε όσα αποκάλυπταν όλοι οι μεγάλοι προφήτες (3:84) και ότι ο θρησκευτικός πλουραλισμός ήταν θέλημα Θεού (5:48). Οι μουσουλμάνοι επομένως ήταν πάντοτε πολύ προσεκτικοί ως προς το τακφίρ, την πρακτική του να χαρακτηρίσουν ως άπιστο κάποιον άλλο μουσουλμάνο (κάφιρ). Έως τώρα, η πιο δημοφιλής μορφή ισλαμισμού είχε υπάρξει ο σουφισμός, ο οποίος είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη εκτίμηση προς τις άλλες θρησκευτικές παραδόσεις και είχε παίξει σημαντικό ρόλο τόσο στην κοινωνική όσο και τη θρησκευτική ζωή. «Μην εξυμνείτε τη δική σας πίστη τόσο αποκλειστικά ώστε να απορρίπτετε όλες τις υπόλοιπες», παρότρυνε ο μεγάλος μυστικιστής Ιμπν Ελ Αραμπί (θάν. 1240). «Ο Θεός, που είναι παντογνώστης και πανταχού παρών, δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα πιστεύω». Ήταν συνηθισμένο για έναν σουφιστή να υποστηρίζει ότι δεν ήταν ούτε εβραίος, ούτε χριστιανός, ούτε μουσουλμάνος, διότι από τη στιγμή που κάποιος αντίκριζε το θείο άφηνε πίσω του τις διακρίσεις αυτές, οι οποίες είχαν δημιουργηθεί από τον άνθρωπο. Παρ’ όλο που απέρριπτε τις άλλες μορφές ισλαμισμού, ο Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ απείχε από την πρακτική του τακφίρ, υποστηρίζοντας ότι μόνο ο ίδιος ο Θεός μπορούσε να διαβάσει την καρδιά, όμως μετά τον θάνατό του οι ουαχαμπιστές έπαψαν να είναι τόσο συγκρατημένοι και ο μεγάλος πλουραλισμός του σουφισμού άρχισε πια να θεωρείται ύποπτος στον μουσουλμανικό κόσμο. Μετά τον θάνατό του, επίσης, ο ουαχαμπισμός έγινε πιο βίαιος, ένα εργαλείο κρατικού τρόμου. Καθώς προσπαθούσε να ιδρύσει ένα ανεξάρτητο βασίλειο, ο Αμπντ Ελ Αζίζ Ιμπν Μουχάμαντ, γιος και διάδοχος του Ιμπν Σαούντ, χρησιμοποίησε το τακφίρ για να δικαιολογήσει τη μαζικής έκτασης σφαγή των πληθυσμών που αντιστέκονταν. Το 1801, ο στρατός του λεηλάτησε την ιερή σιιτική πόλη της Καρμπάλα, εκεί που τώρα βρίσκεται το Ιράκ, σύλησε τον τάφο του ιμάμη Χουσεΐν και έσφαξε εκατοντάδες σιίτες, μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά· το 1803, μέσα σε φόβο και πανικό, η ιερή πόλη της Μέκκας παραδόθηκε στον αρχηγό των Σαουδαράβων. Το 1815, εντέλει, οι Οθωμανοί έστειλαν τον Μεχμέτ Αλή Πασά (Μωχάμετ Άλη), κυβερνήτη της Αιγύπτου, να συντρίψει τις ουαχαμπικές δυνάμεις και να καταστρέψει την πρωτεύουσά τους. Όμως ο ουαχαμπισμός έγινε και πάλι πολιτική δύναμη κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο αρχηγός των Σαουδαράβων –ένας άλλος Αμπντ Ελ Αζίζ– άσκησε νέες πιέσεις για σύσταση κράτους και άρχισε να δημιουργεί ένα μεγάλο βασίλειο για τον εαυτό του στη Μέση Ανατολή με τον πιστό στρατό Βεδουίνων του, γνωστό ως Ιχουάν, η «Αδελφότητα». Στην Ιχουάν διακρίνουμε τις ρίζες του Ισλαμικού Κράτους. Για να διασπάσει τις φυλές και να τις αποκόψει από τη νομαδική ζωή, η οποία έδειχνε ασύμβατη με το Ισλάμ, ο ουαχαμπικός κλήρος είχε εγκαταστήσει τους Βεδουίνους σε οάσεις, όπου μάθαιναν να καλλιεργούν τη γη, όπως και διάφορες τέχνες της καθημερινής ζωής, και τους προσηλύτιζε στο ουαχαμπικό Ισλάμ. Από τη στιγμή που εγκατέλειψαν για την τζιχάντ μια παράδοση ετών, τις επιθέσεις γκάζου με συνήθη κατάληξη τη λεηλασία κοπαδιών, οι βεδουίνοι μαχητές έγιναν πιο βίαιοι και ακραίοι, κάλυπταν τα πρόσωπά τους όταν συναντούσαν μη Σαουδάραβες και Ευρωπαίους, και πολεμούσαν με δόρατα και σπαθιά διότι περιφρονούσαν τα όπλα που δεν είχαν χρησιμοποιηθεί από τον Προφήτη. Στις παλιές επιδρομές γκάζου οι Βεδουίνοι είχαν πάντα ελάχιστες απώλειες και δεν επετίθεντο σε αμάχους. Τώρα τα μέλη της Ιχουάν σφαγίαζαν «αποστάτες» άμαχους χωρικούς, συστηματικά και κατά χιλιάδες, δεν τους πείραζε καθόλου να δολοφονούν γυναίκες και παιδιά, και συνήθιζαν να αποκεφαλίζουν τους αρσενικούς αιχμαλώτους. Το 1915, ο Αμπντ Ελ Αζίζ σχεδίαζε να κατακτήσει την Χιτζάζ (μια περιοχή στα δυτικά της σημερινής Σαουδικής Αραβίας, που περιλαμβάνει τις πόλεις της Μέκκας και της Μεδίνας), τον Περσικό Κόλπο στα ανατολικά της Νατζντ, και την περιοχή όπου τώρα βρίσκονται η Συρία και η Ιορδανία στον Βορρά, όμως κατά τη δεκαετία του 1920 παραμέρισε λίγο τις φιλοδοξίες του προκειμένου να αποκτήσει διπλωματική υπόσταση ως έθνος-κράτος, στο ίδιο επίπεδο με τη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ιχουάν εντούτοις συνέχιζε να κάνει επιδρομές στα βρετανικά προτεκτοράτα του Ιράκ, της Υπεριορδανίας και του Κουβέιτ, εμμένοντας στη θέση της ότι δεν μπορούσαν να τεθούν όρια στην τζιχάντ. Αντιμετωπίζοντας κάθε εκμοντερνισμό ως μπίντα, οι Ιχουάν επιτέθηκαν και στον Αμπντ Ελ Αζίζ επειδή επέτρεπε τα τηλέφωνα, τα αυτοκίνητα, τον τηλέγραφο, τη μουσική και το κάπνισμα –οτιδήποτε ήταν άγνωστο κατά την εποχή του Μεχμέτ Αλή– έως το 1930, οπότε εντέλει ο Αμπντ Ελ Αζίζ κατέστειλε την εξέγερσή τους. Μετά την ήττα της Ιχουάν, οι οργανωμένοι υποστηρικτές του ουαχαμπισμού στο βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας εγκατέλειψαν τη στρατιωτική τζιχάντ και έγιναν ένα κίνημα θρησκευτικά συντηρητικό, όμοιο με το κίνημα που είχε ξεκινήσει την εποχή του Ιμπν Αμπντ Ελ Ουαχάμπ, με τη διαφορά ότι το τακφίρ όχι μόνο ήταν τώρα αποδεκτή πρακτική αλλά θεωρούνταν ουσιώδους σημασίας για την ουαχαμπική πίστη. Έτσι, από εδώ και πέρα, θα υπήρχε για πάντα ένταση ανάμεσα στο κυβερνών σαουδαραβικό καθεστώς και τους πιο ριζοσπάστες ουαχαμπιστές. Το πνεύμα της Ιχουάν και το όνειρό της για εδαφική εξάπλωση δεν έσβησε, αλλά αναζωπυρώθηκε κατά τη δεκαετία του ’70, όταν το βασίλειο μπήκε στο επίκεντρο της δυτικής εξωτερικής πολιτικής στην περιοχή. Η Ουάσινγκτον είδε με καλό μάτι την αντίθεση των Σαουδαράβων στον Nασερισμό (την παναραβική σοσιαλιστική ιδεολογία του δεύτερου προέδρου της Αιγύπτου, Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ) και στην επιρροή των Σοβιετικών. Μετά την Ιρανική Επανάσταση, πρόσφερε σιωπηρά την υποστήριξή της στο σχέδιο των Σαουδαράβων να εναντιωθούν στον σιιτικό ριζοσπαστισμό εξαπλώνοντας τον ουαχαμπισμό στον μουσουλμανικό κόσμο. Η εκτίναξη της τιμής του πετρελαίου που ήρθε ως αποτέλεσμα του εμπάργκο του 1973 –όταν οι άραβες παραγωγοί πετρελαίου διέκοψαν την παροχή πετρελαίου προς τις ΗΠΑ ως διαμαρτυρία για τη στρατιωτική υποστήριξη των τελευταίων προς το Ισραήλ– έδωσε στο βασίλειο όλα τα πετροδολάρια που χρειαζόταν για να εξάγει αυτή την ιδιαίτερη μορφή ισλαμισμού. Η παλιά μιλιταριστική τζιχάντ για την εξάπλωση της πίστης είχε τώρα αντικατασταθεί από μια πολιτιστική επίθεση. Ο Παγκόσμιος Μουσουλμανικός Σύνδεσμος (Muslim World League) που είχε τη βάση του στη Σαουδική Αραβία, άνοιξε γραφεία σε κάθε περιοχή όπου κατοικούσαν μουσουλμάνοι, και το Υπουργείο Θρησκευμάτων της Σαουδικής Αραβίας τύπωσε και διένειμε ουαχαμπικές μεταφράσεις του Κορανίου, των ιερών κειμένων του ουαχαμπισμού και γραπτών διαφόρων σύγχρονων στοχαστών που οι Σαουδάραβες διάβαζαν με ευχαρίστηση, όπως οι Σαΐντ Αμπού Ελ-Άλα Μαουντούντι και Σαΐντ Κουτμπ, σε μουσουλμανικές κοινότητες στη Μέση Ανατολή, την Αφρική, την Ινδονησία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη. Σε όλα αυτά τα μέρη, χρηματοδότησαν την ίδρυση τεμενών σαν εκείνα της Σαουδικής Αραβίας με ουαχαμπιστές ιεροκήρυκες και ίδρυσαν μαντράσες που παρείχαν δωρεάν εκπαίδευση στους φτωχούς, με ουαχαμπικό πρόγραμμα σπουδών φυσικά. Την ίδια στιγμή, νέοι άντρες από τις φτωχότερες μουσουλμανικές χώρες, όπως η Αίγυπτος και το Πακιστάν, οι οποίοι πιέστηκαν να βρουν δουλειά στον Κόλπο για να υποστηρίξουν τις οικογένειές τους, συνέδεσαν τη σχετική οικονομική άνεσή τους με τον ουαχαμπισμό και μετέφεραν αυτή την αντίληψη μαζί τους, στις νέες γειτονιές όπου ζούσαν, με τα σαουδαραβικά τεμένη και τα εμπορικά κέντρα που διαχώριζαν τα φύλα. Οι Σαουδάραβες απαιτούσαν θρησκευτική συμμόρφωση σε αντάλλαγμα για τη γενναιοδωρία τους, κι έτσι η ουαχαμπική απόρριψη όλων των άλλων μορφών Ισλάμ, όπως και των άλλων θρησκειών, έφτασε έως το Μπράντφορντ της Αγγλίας και το Μπάφαλο της Νέας Υόρκης, αλλά και στο Πακιστάν, την Ιορδανία και τη Συρία: οπουδήποτε που θα μπορούσε να υπονομεύσει σοβαρά τον παραδοσιακό πλουραλισμό του Ισλάμ. Μια ολόκληρη γενιά μουσουλμάνων, επομένως, έχει μεγαλώσει με μια αιρετική μορφή Ισλάμ που της καλλιέργησε μια αρνητική εικόνα των άλλων θρησκειών και μια αντίληψη δογματική και καθόλου ανεκτική. Αν και δεν είναι στην ουσία της εξτρεμιστική, η προοπτική αυτή αποτελεί ένα πλαίσιο όπου μπορούν να αναπτυχθούν ριζοσπαστικές ιδέες. Στο παρελθόν, η ακαδημαϊκή ερμηνεία των ουλεμά, την οποία απέρριπταν οι ουαχαμπιστές, είχε περιορίσει τις όποιες εξτρεμιστικές ερμηνείες των ιερών κειμένων· τώρα όμως κάποιοι που δρούσαν ανεξάρτητα, χωρίς να διαθέτουν τη σχετική κατάρτιση, όπως ο Οσάμα Μπιν Λάντεν, ήταν ελεύθεροι να αναπτύξουν εντελώς ανορθόδοξες ερμηνείες του Κορανίου. Για να αποφύγουν την εξάπλωση του ριζοσπαστισμού, οι Σαουδάραβες προσπάθησαν να στρέψουν την προσοχή των νέων μακριά από τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετώπιζε το βασίλειο κατά τη δεκαετία του ’80, καλλιεργώντας ένα αίσθημα πανισλαμισμού, το οποίο δεν ενέκριναν οι ουαχαμπιστές ουλεμά. Ενώ σε μέρη όπως η Αίγυπτος οι ισλαμιστές πολεμούσαν την τυραννία και τη διαφθορά στο εσωτερικό της χώρας, οι σαουδάραβες ισλαμιστές εστίαζαν τον εξευτελισμό και την καταπίεση των μουσουλμάνων σε ολόκληρο τον κόσμο. Η τηλεόραση έβαζε μέσα στα άνετα σπίτια των Σαουδαράβων εικόνες μουσουλμάνων που υπέφεραν στην Παλαιστίνη ή τον Λίβανο. Η κυβέρνηση προέτρεπε τους νέους άντρες να ακολουθήσουν την τζιχάντ των Αφγανών εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, προς την οποία υπήρχε ήδη μια σταθερή ροή νεοσύλλεκτων από τον αραβικό κόσμο. Η ανταπόκριση εκείνων των μαχητών ίσως μπορεί να ρίξει κάποιο φως στα κίνητρα όσων εντάσσονται σήμερα στις τάξεις των τζιχαντιστών στη Συρία και το Ιράκ. Μια έρευνα που αφορούσε τους Σαουδάραβες που συμμετείχαν εθελοντικά στο Αφγανιστάν και που αργότερα πολέμησαν στη Βοσνία και την Τσετσενία ή εκπαιδεύτηκαν σε στρατόπεδα της Αλ Κάιντα, έδειξε ότι οι περισσότεροι δεν είχαν ως κίνητρο το μίσος για τη Δύση αλλά την επιθυμία να βοηθήσουν τους μουσουλμάνους αδελφούς και αδελφές τους – κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίο άντρες από ολόκληρη την Ευρώπη έφυγαν από τα σπίτια τους το 1938 για να πολεμήσουν τους φασίστες στην Ισπανία, και Εβραίοι από όλη τη διασπορά κατέφθασαν στο Ισραήλ στις αρχές του Πολέμου των Έξι Ημερών το 1967. Η ευημερία της ούμμα απασχολούσε πάντα σε πνευματικό αλλά και πολιτικό επίπεδο το Ισλάμ, κι έτσι οι δοκιμασίες που υπέμεναν οι άλλοι μουσουλμάνοι τους πλήγωναν ακριβώς στην καρδιά της θρησκευτικής ταυτότητάς τους. Η ιδιαίτερη έμφαση στον πανισλαμισμό ήταν επίσης βασικό στοιχείο της προπαγάνδας του Μπιλ Λάντεν, και τα βίντεο των σαουδαράβων μαρτύρων που συμμετείχαν στα αποτρόπαια γεγονότα της 11/9 δείχνουν ότι αυτοί δεν επηρεάστηκαν τόσο από τον ουαχαμπισμό όσο από τον πόνο και τον εξευτελισμό της ούμμα στο σύνολό της. Φιγούρες σε λευκό φόντο, 1986. Έργο του σύριου καλλιτέχνη Φάτεχ ελ-Μουντάρρες (1922-1999). Όπως και η Ιχουάν, το Ισλαμικό Κράτος αποτελεί μια εξέγερση εναντίον του επίσημου ουαχαμπισμού της σύγχρονης Σαουδικής Aραβίας. Τα ξίφη του, τα καλυμμένα πρόσωπα και οι αποκεφαλισμοί, όλα θυμίζουν την αρχική Αδελφότητα. Όμως είναι αμφίβολο αν οι ορδές του ΙΚ αποτελούνται εξ ολοκλήρου από σκληροπυρηνικούς τζιχαντιστές. Ένας μεγάλος αριθμός τους είναι μάλλον κοινοί πολίτες που αποδοκιμάζουν την κατεστημένη τάξη στο Ιράκ: μπααθιστές από το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν και πρώην στρατιώτες από τον διαλυμένο στρατό του. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει τις εξαιρετικές επιδόσεις του ΙΚ απέναντι στις επαγγελματικές στρατιωτικές δυνάμεις. Το πιθανότερο είναι πως λίγοι από όσους είναι σήμερα στρατολογημένοι εμπνέονται από τον ουαχαμπισμό ή από κάποια πιο παραδοσιακά μουσουλμανικά ιδεώδη. Το 2008 η μονάδα συμπεριφορικής επιστήμης της ΜΙ5 παρατήρησε ότι «όχι μόνο δεν πρόκειται για θρησκευτικά φανατισμένους, αλλά ένας μεγάλος αριθμός όσων εμπλέκονται στην τρομοκρατία δεν ασκούν την πίστη τους συστηματικά. Σε πολλούς λείπει η θρησκευτική εκπαίδευση και μπορούν [...] να θεωρηθούν αρχάριοι στον τομέα αυτόν». Ένα σημαντικό ποσοστό όσων καταδικάστηκαν για τρομοκρατικές πράξεις από την εποχή των επιθέσεων της 11/9 είτε δεν τηρούσαν θρησκευτικές πρακτικές, είτε ήταν αυτοδίδακτοι στη θρησκεία τους ή, σαν τον οπλοφόρο στην πρόσφατη επίθεση στην καναδική βουλή [22.10.2014], ήταν οπαδοί άλλης θρησκείας που είχαν προσηλυτιστεί στο Ισλάμ. Μπορεί να ισχυρίζονται ότι δρουν στο όνομα του Ισλάμ, όμως όταν ένας ατάλαντος αρχάριος δηλώνει ότι παίζει μια σονάτα του Μπετόβεν εμείς ακούμε σκέτη κακοφωνία. Δύο επίδοξοι τζιχαντιστές που ξεκίνησαν από το Μπέρμιγχαμ για τη Συρία τον προηγούμενο Μάιο, είχαν παραγγείλει από το Amazon το Islam for Dummies (Το Ισλάμ για αρχάριους). Θα ήταν λάθος να δούμε το ΙΚ ως ξεπερασμένο. Όπως έχει υποστηρίξει ο βρετανός φιλόσοφος Τζον Γκρέι, πρόκειται για ένα απολύτως σύγχρονο κίνημα που έχει μετατραπεί σε μια αποτελεσματική, αυτοχρηματοδοτούμενη επιχείρηση με περιουσιακά στοιχεία που εκτιμώνται στα 2 δισ. δολάρια. Η λεηλασία, η κλοπή ράβδων χρυσού από τράπεζες, οι απαγωγές, η αρπαγή του πετρελαίου στις κατακτημένες περιοχές και οι εκβιασμοί, έχουν καταστήσει το ΙΚ την πλουσιότερη τζιχαντιστική ομάδα στον κόσμο. Δεν υπάρχει κάτι τυχαίο ή παράλογο στη βία του. Τα βίντεο με τις εκτελέσεις είναι προσεκτικά σχεδιασμένα, με καλά μελετημένη στρατηγική, έτσι ώστε να εμπνέουν τον τρόμο, να αποτρέπουν τη διαφωνία και να σπείρουν χάος στον ευρύτερο πληθυσμό. Οι μαζικές δολοφονίες είναι εντελώς σύγχρονο φαινόμενο. Κατά τη Γαλλική Επανάσταση, η οποία οδήγησε στην εμφάνιση του πρώτου κοσμικού κράτους στην Ευρώπη, οι Ιακωβίνοι αποκεφάλισαν δημόσια περίπου 17.000 άντρες, γυναίκες και παιδιά. Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Νεότουρκοι σφαγίασαν πάνω από ένα εκατομμύριο Αρμενίους, μεταξύ των οποίων γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι, προκειμένου να δημιουργήσουν ένα καθαρά τουρκικό έθνος. Οι σοβιετικοί μπολσεβίκοι, οι Κόκκινοι Χμερ και η Κόκκινη Φρουρά, χρησιμοποίησαν όλοι συστηματικά την τρομοκρατία για να αποκαθάρουν την ανθρωπότητα από τη διαφθορά. Ομοίως, το ΙΚ χρησιμοποιεί τη βία για να επιτύχει έναν μοναδικό, πολύ συγκεκριμένο και σαφώς ορισμένο στόχο που θα ήταν ανέφικτος χωρίς αυτές τις μαζικές δολοφονίες. Αυτό ακριβώς αποτελεί μια άλλη έκφραση της σκοτεινής πλευράς της νεωτερικότητας. Το 1922, όταν ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ ανέβηκε στην εξουσία, ολοκλήρωσε τη φυλετική εκκαθάριση των Νεότουρκων απελαύνοντας δια της βίας όλους τους ελληνόφωνους Χριστιανούς από την Τουρκία. Το 1925 κήρυξε άκυρο το χαλιφάτο που το ΙΚ έχει σήμερα ως στόχο να επανιδρύσει. Το χαλιφάτο είχε από καιρό υπάρξει πολιτικά νεκρό, αλλά επειδή συμβόλιζε την ενότητα της ούμμα και τον σύνδεσμό της με τον Προφήτη, οι σουνίτες μουσουλμάνοι θρήνησαν την απώλειά του ως πνευματικό και πολιτιστικό τραύμα. Και όμως, το χαλιφάτο που επιδιώκει να ιδρύσει το ΙΚ δεν βρίσκει διεθνή υποστήριξη από τους ουλεμά, ενώ ο μουσουλμανικός κόσμος το καταφρονεί. Οι περιορισμοί του έθνους-κράτους πάντως φαίνονται όλο και πιο καθαρά στον κόσμο μας· αυτό ισχύει ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή, η οποία δεν έχει παράδοση εθνικισμού, και σε περιοχές όπου τα σύνορα που χάραξαν οι εισβολείς ήταν τόσο αυθαίρετα ώστε ήταν σχεδόν απίθανο να δημιουργήσει κανείς ένα πραγματικά εθνικό πνεύμα. Και σε αυτό το σημείο, το ΙΚ δεν ανατρέχει απλώς σε περασμένες εποχές, αλλά διατυπώνει, αν και με ιδιόρρυθμο τρόπο, μια σύγχρονη ανησυχία. Το φιλελεύθερο-δημοκρατικό έθνος-κράτος αναπτύχθηκε στην Ευρώπη εν μέρει για να εξυπηρετήσει τη Βιομηχανική Επανάσταση, κάτι που μετέτρεψε τα ιδεώδη του Διαφωτισμού από μια ευγενή θεωρητική σύλληψη σε μια πρακτική αναγκαιότητα. Δεν είναι ιδανικό: αχίλλεια πτέρνα του υπήρξε πάντοτε η αδυναμία του να ανεχθεί τις εθνικές μειονότητες – μια αποτυχία που ευθύνεται για ορισμένες από τις μεγαλύτερες βαρβαρότητες του 20ού αιώνα. Σε άλλα μέρη του κόσμου όπου η νεωτερικότητα εξελίχθηκε διαφορετικά, ίσως άλλα πολιτεύματα να είναι καταλληλότερα. Το φιλελεύθερο κράτος, επομένως, δεν αποτελεί αναπόφευκτη συνέπεια της νεωτερικότητας· η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια δημοκρατία στο Ιράκ μέσω των αποικιακών μεθόδων της εισβολής, της καθυπόταξης και της κατοχής μπορούσε μόνο να οδηγήσει σε μια αφύσικη γέννα – κι έτσι το ΙΚ αναδύθηκε από την καταστροφή που ακολούθησε. Το ΙΚ ίσως ξεπέρασε τα όριά του, οι πολιτικές του ίσως να μην είναι βιώσιμες, ενώ αντιμετωπίζει και την ισχυρή αντίδραση των σουνιτών και σιιτών μουσουλμάνων. Είναι ενδιαφέρον ότι η Σαουδική Αραβία, με τους εντυπωσιακούς αντιτρομοκρατικούς πόρους που διαθέτει, έχει ήδη αναχαιτίσει τις προσπάθειες του ΙΚ να εξαπολύσει μια σειρά επιθέσεων στο βασίλειο και ίσως είναι η μόνη δύναμη στην περιοχή που είναι σε θέση να το καταστρέψει. Η επίθεση της 22ης Οκτωβρίου [2014] στον Καναδά, όπου ένας ένοπλος, ο οποίος είχε ασπαστεί τον μουσουλμανισμό, σκότωσε έναν στρατιώτη σε ένα μνημείο πολέμου, δείχνει ότι τα αντίποινα στη Δύση έχουν αρχίσει. Για να αντιμετωπίσουμε ρεαλιστικά την κατάστασή μας, πρέπει να αντιληφθούμε εις βάθος τον ακριβή ρόλο του Ισλάμ στη σύγκρουση, καθώς και τα όριά του, και να αναγνωρίσουμε ότι το ΙΚ δεν αποτελεί μια αταβιστική επιστροφή σε ένα πρωτόγονο παρελθόν αλλά είναι, στην πράξη, ένα προϊόν της νεωτερικότητας. © KAREN ARMSTRONG / NEW STATESMAN 2014 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη Σημ. ARB: Το άρθρο “Wahhabism to ISIS: how Saudi Arabia exported the main source of global terrorism” δημοσιεύθηκε στο New Statesman στις 27 Νοεμβρίου 2014.

Από τον ουαχαμπισμό στο Ισλαμικό Κράτος

Σύνδεση