Ψεύτικη ζωή: ὁ Γκέοργκ Λούκατς καὶ ἡ προδοσία τῆς φιλοσοφίας

Στὰ φρικτὰ χρόνια τῆς δικαστικῆς τρομοκρατίας τοῦ Γιεζὼφ πέρασα δεκαεπτὰ μῆνες περιμένοντας στὴν οὐρὰ στὶς φυλακὲς τοῦ Λένινγκραντ. Κάποιος κάποια στιγμὴ μὲ «ἀναγνώρισε». Ἡ γυναίκα μὲ τὰ μελανιασμένα χείλη ποὺ στεκόταν πίσω μου, καὶ ποὺ φυσικὰ δὲν εἶχε ποτὲ ἀκούσει τὸ ὄνομά μου, ξεκουνήθηκε κάπως ἀπὸ τὴν παράλυση ποὺ μᾶς ἔσφιγγε τότε ὅλους καὶ ψιθύρισε μιὰ ἐρώτηση στὸ αὐτί μου (τότε ὅλοι μιλούσαμε ψιθυρίζοντας): «Μπορεῖς νὰ τὸ περιγράψεις αὐτὸ μὲ λόγια;».Τῆς ἀπάντησα:«Ναί».Καὶ κάτι σὰν χαμόγελο ἀχνοφάνηκε σ’ αὐτὸ ποὺ κάποτε ἦταν τὸ πρόσωπό της. Ἄννα Ἀχμάτοβα, Ρέκβιεμ, 1957 Ζοῦμε, ἀλλὰ δὲν αἰσθανόμαστε τὸ ἔδαφος κάτω ἀπὸ τὰ πόδια μας,δέκα βήματα πιὸ πέρα καὶ τὰ λόγια μας δὲν ἀκούγονται.Κι ὅταν πεῖ κάποιος μισὴ λέξη,τότε θυμοῦνται τὸν ἄνθρωπο τοῦ Κρεμλίνου ἀπὸ τὰ βουνά.Τὰ χοντρά του δάχτυλα εἶναι λαδωμένα ὅπως σκουλήκια.Τὰ λόγια του ἀπόλυτα, ὅπως τὰ σιδερένια ζύγια τοῦ μπακάλη.Τὰ μάτια του κατσαρίδες ποὺ γελᾶνε.Κι οἱ μπότες του καλογυαλισμένες. Γύρω του συρφετὸς ἀπὸ ἡγέτες μὲ χοντροὺς λαιμούς.Παίζει μὲ τὴν ὑποταγὴ αὐτῶν τῶν μισῶν ἀνθρώπων,ποὺ σφυρίζουν, νιαουρίζουν, μουγκανίζουν.Μόνο αὐτὸς σπρώχνει καὶ μπήγει τὴν βουκέντρα.Σὰν πέταλα χτυπάει μὲ τὸ σφυρὶ τὸν ἕνα μετὰ τὸν ἄλλο νόμο.Μὲς στὴν κοιλιά, στὸ μέτωπο, στὸν κρόταφο, στὰ μάτια.Κάθε ἐκτέλεση εἶναι ἐκλεκτὸ κοψίδι–γιὰ τὸν ἄνθρωπο μὲ τὸ φουσκωμένο στῆθος ἀπ’ τὴν Ὀσσετία. Ὄσιπ Μαντελστάμ, 1933[1] 1. Μιὰ ὑπόσχεση ποὺ προδόθηκε Ὁ σύζυγος τῆς Ἀχμάτοβα, ὁ ἐπιφανὴς συμβολιστὴς ποιητὴς Νικολάι Γκουμιλιώφ, ἐκτελέστηκε ἀπὸ τὴν Τσεκὰ τὸ 1921. Ὁ γιός της Λέβ, σημαντικὸς μετέπειτα ἱστορικὸς καὶ ἐθνολόγος, πέρασε πάνω ἀπὸ δέκα χρόνια στὰ Γκουλάγκ: γιὰ νὰ μάθει νέα του καθόταν ἡ μάνα του δεκαεπτὰ μῆνες στὴν οὐρὰ στὶς φυλακὲς τοῦ Λένιγκραντ. Ἡ ἴδια συκοφαντήθηκε καὶ ἀτιμώθηκε: τῆς ἀπαγορεύθηκε νὰ δημοσιεύει, ἐκτὸς ἀπὸ ἐγκώμια στὸν Στάλιν. Τὸ ἔκανε γιὰ νὰ σώσει τὴ ζωὴ τοῦ γιοῦ της. Ὁ Μαντελστάμ, στενὸς φίλος τῆς Ἀχμάτοβα, πέθανε τὸ 1938 στὴ Σιβηρία. Ὅπως οἱ δολοφονημένοι Μπάμπελ, Μέγιερχολντ, Πιλνυάκ, ἡ λαμπρὴ πλειάδα τῶν Φορμαλιστῶν ποὺ καταδιώχθηκαν καὶ ἀμέτρητοι ἄλλοι, ἔπεσε θύμα κι αὐτὸς τοῦ Μεγάλου Ἡγέτη ποὺ περιγράφει στὸ ποίημα ποὺ παραθέσαμε καὶ ποὺ στάθηκε αἰτία γιὰ τὴν σύλληψή του. Ἀπὸ τὸ 1933 ἕως τὸ 1945 ὁ Λούκατς ζοῦσε στὴ Μόσχα. Στὰ κείμενά του ἀπουσιάζει κάθε ἀναφορὰ στὴν ἐξόντωση τῶν διανοουμένων ποὺ συμβαίνει μπροστὰ στὰ μάτια του. Τὰ χρόνια αὐτὰ τὰ χαρακτήρισε «τὰ πιὸ εὐτυχισμένα τῆς ζωῆς μου». Ὁ Λέσεκ Κολακόφσκι λέει ὅτι στὸν εἰκοστὸ αἰώνα ὁ Οὗγγρος ὑπῆρξε ἡ «σημαντικότερη περίπτωση» προδοσίας τοῦ φιλοσοφικοῦ λόγου ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ εἶχαν κληθεῖ νὰ τὸν ὑπηρετήσουν.[2] Ἡ κρίση αὐτὴ διατυπώθηκε τὸ 1978. Ὅσο μεγαλώνει ἡ ἱστορικὴ ἀπόσταση τόσο προφανέστερη φαντάζει. Ὁ Κολακόφσκι ἀναρωτιέται πάντως ἂν ἡ ἐθελούσια ταύτιση τοῦ Λούκατς μὲ τὸν σταλινισμό ἐνέχει καὶ στοιχεῖα κριτικῆς (ἂν ἐπρόκειτο γιὰ «δούρειο ἵππο»). Ὁ Κολακόφσκι ἀπορρίπτει τὴν ἐκδοχὴ αὐτή, ἀφήνει ὅμως στὸν Λούκατς τὸ πλεονέκτημα τῆς ἀμφιβολίας.[3] Εἶναι ἀδικαιολόγητη τέτοια ἐπιείκεια. Ὁ Λούκατς ὑπῆρξε μεγάλος στοχαστής, ἡ μόνη φιλοσοφικὴ διάνοια ποὺ ἀναδείχθηκε στὶς γραμμὲς τοῦ σταλινισμοῦ. Ἦταν βαθὺς γνώστης τοῦ γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ. Ἐπέμενε στὴ σημασία τῆς τέχνης, κι ἔτσι φαινόταν νὰ ἀποκαθιστᾶ τὴν ἀξία τῆς πνευματικῆς ἀναζήτησης ἐνάντια σὲ ἕναν «χυδαῖο» μαρξισμό. Μᾶς ἔδινε ἄδεια νὰ διαβάζουμε πάλι τὸν Χέγκελ, τὸν Γκαῖτε καὶ τὸν Μπαλζάκ. Αὐτὸ ἄγγιζε μιὰ γενιὰ ποὺ ζητοῦσε διέξοδο ἀπὸ τὴν ἀδίστακτη ὀργανωτικὴ προσταγὴ τοῦ Κόμματος. Ἦταν, δυστυχῶς, ἕνα ψεύτικο χάραμα. Γιατὶ ὡς «χυδαῖο μαρξισμὸ» ὁ Λούκατς δὲν ἐννοοῦσε τὸν σταλινισμό. Ἐννοοῦσε τὴν σοσιαλδημοκρατία. Ἐννοοῦσε τὴν ἐμπειρικὴ καὶ πειραματικὴ μέθοδο ποὺ μέσω τῶν γραπτῶν τοῦ Ἔνγκελς (ὅσο χοντροκομμένη κι ἂν ἦταν ἡ κατανόησή της) ἐξακολουθοῦσε νὰ ὑποστυλώνει τὸ μαρξιστικὸ πρόταγμα. «Χυδαιότητα» γι’ αὐτὸν ἦταν τὸ ἰδεῶδες τῆς πολυκομματικῆς δημοκρατίας, ποὺ ἐπιβίωνε ἀκόμα καὶ στὴν σκέψη τῆς Λούξεμπουργκ (παρ’ ὅλον τὸν δογματικὸ φανατισμό της). Ἦταν ἡ ἐπίκληση τῆς κοινῆς λογικῆς καὶ ἡ παραπομπὴ στὴν ἐμπειρία, ποὺ ὅπως εἶχε δείξει ὁ Μπέρνσταϊν εἶχε διαψεύσει μιὰ σειρὰ «προβλέψεων» τῆς «καθαρῆς» θεωρίας. Ἦταν ἡ ἀπόρριψη τοῦ ἐσχατολογικοῦ μεσσιανισμοῦ. «Φιλοσοφικὸ» μαρξισμὸ θεωρεῖ ἀντίθετα τὰ θέσφατα μιᾶς «φωτισμένης πρωτοπορίας» ποὺ ὁρίζει τὸν ἑαυτό της ὑποκείμενο τῆς ἱστορίας καὶ θεματοφύλακα τῆς «ἀληθινῆς συνείδησης», τὴν ὁποία τὸ ἐμπειρικὸ προλεταριάτο, οἱ ζωντανοὶ ἄνθρωποι τῆς ἐργασίας δὲν θὰ κατακτήσουν παρὰ μόνο ὑπὸ τὴν καθοδήγηση τῶν ἐκλεκτῶν. Plato redivivus. Γι’ αὐτοὺς καὶ τὴν «ἐκπραγματωμένη» (reified) συνείδησή τους ὁ Λούκατς δὲν ἔχει παρὰ μονάχα τὴν συγκαταβατικὴ συμπάθεια (τῷ ὄντι περιφρόνηση) τοῦ ἀνώτερου νοῦ ποὺ συλλαμβάνει τὸν κόσμο ἀπὸ τὴν πανοπτικὴ σκοπιὰ τοῦ «μεγάλου διαλεκτικοῦ»: ἐγὼ θὰ σᾶς πῶ τί πρέπει νὰ σκεπτόσαστε γιὰ νὰ σωθεῖτε. Ἡ ἀλήθεια ὅπως τὴν ὁρίζει ὁ Λούκατς δὲν εἶναι περιγραφὴ μιᾶς πραγματικότητας ποὺ ὑφίσταται ἔξω ἀπὸ τὸν νοῦ. Εἶναι κατασκευὴ μιᾶς πραγματικότητας ποὺ ὁ νοῦς ἀποφασίζει ὅτι ὀφείλει νὰ ὑπάρχει. (Ναί, ναί, τὸ γνωρίζω: ὄχι ὁ ὁποιοσδήποτε νοῦς, ἀλλὰ ὁ συλλογικὸς νοῦς τῆς ἀνθρωπότητας στὴν κορύφωση τῆς ἱστορικῆς της πορείας, δηλαδὴ ὁ νοῦς τοῦ μαρξισμοῦ ὅπως τὸν καταλαβαίνει ὁ Λούκατς). Ἡ ἐπιστημολογία τοῦ «ἀντικατοπτρισμοῦ» ἢ τῆς «ἀντανάκλασης», ἡ ἰδέα δηλαδὴ ὅτι ἀλήθεια εἶναι ἡ ἀντιστοιχία τῆς θεωρίας πρὸς τὰ πράγματα ποὺ ὑπάρχουν ἔξω καὶ ἀνεξάρτητα ἀπ’ αὐτήν, εἶναι προκατάληψη τοῦ θετικισμοῦ. Τὴν «ἀντανάκλαση» τὴν εἶχε ὑποστηρίξει ὁ Λένιν στὸ Ὑλισμὸς καὶ ἐμπειριοκριτικισμός. Ὁ Λούκατς τολμάει νὰ τὴν ἀπορρίψει καὶ νὰ διατυπώσει, στὸ περιβόητο Ἱστορία καὶ ταξικὴ συνείδηση,[4] μιὰν ἐπιστημολογία ποὺ θεμελιώνει καλύτερα τὴν λενινιστικὴ ἰδέα ὅτι τὸ ἐπαναστατικὸ κόμμα ἐμφυτεύει ἐκ τῶν ἄνω τὴν ἀληθινὴ ταξικὴ συνείδηση στὸ προλεταριάτο. Ὁ Λούκατς καλύτερος μαρξιστὴς καὶ ἀπὸ τὸν Λένιν! Ἡ μαρξιστικὴ-λενινιστικὴ θεωρία κυρώνει τὸν ἑαυτό της. Αὐτὸς ποὺ τὴν υἱοθετεῖ διαβλέπει, μὲ μιὰ «διανοητικὴ ἐνόραση», τὴν ἐγκυρότητά της καὶ ταυτόχρονα στρατεύεται γιὰ τὴν ἐφαρμογή της. Αὐτὴ εἶναι ἡ «ἑνότητα ὑποκειμένου καὶ ἀντικειμένου», ποὺ ματαίως προσπαθοῦσε νὰ κατακτήσει ὁ Χέγκελ μέσω τῶν ἐννοιῶν, ἀλλὰ σήμερα ἔγινε δυνατὴ μέσα ἀπὸ τὴν πολιτικὴ πρακτικὴ τοῦ λενινιστικοῦ κόμματος. Μόνο ἀπὸ τὸ ἐσωτερικό της μπορεῖ νὰ συζητήσει κανεὶς αὐτὴν τὴν «διαλεκτικὴ» σύνοψη τῶν πάντων, δηλαδὴ ἀποδεχόμενος ἐκ τῶν προτέρων τὶς θεωρητικὲς καὶ μεθοδολογικὲς παραδοχές της. Ὅποιος τὴν κρίνει ἐξωτερικὰ ἐπικαλούμενος ἐμπειρικὰ γεγονόταν εἶναι ipso facto ἐχθρὸς τῆς προόδου. Ἂν τὰ γεγονότα ἀντιτίθενται σ’ αὐτήν, τότε: «τόσο τὸ χειρότερο γιὰ τὰ γεγονότα». Ἡ φράση εἶναι ἀπὸ τὸν Φίχτε. Ἐπικαλύπτει ἕναν θεολογικὸ μυστικισμό: ὅ,τι καὶ νὰ συμβαίνει στὴν πραγματικότητα ἡ θεωρία δὲν διαψεύδεται. Ὁ Λούκατς ἐπιστρατεύει τὴν ἑγελιανὴ ἐπιστημολογία γιὰ νὰ ὑποστυλώσει τὸν πιὸ ἀνεξέλεγκτο κομματικὸ βολονταρισμό. Ἀναδεικνύει ἔτσι τὶς ἑγελιανὲς ρίζες τοῦ μαρξισμοῦ. Ἦταν μιὰ ἀξιοσημείωτη θεωρητικὴ πρωτοτυπία, σὲ μιὰ ἐποχὴ (1923) ποὺ ἦταν ἀκόμα ἄγνωστα τὰ Φιλοσοφικὰ χειρόγραφα τοῦ Μάρξ. Πυροδοτεῖ τὸν λεγόμενο «δυτικὸ μαρξισμό». Οἱ πολιτικές της συνέπειες ἦταν καταστροφικές. Πάνω, ο Βσέβολοντ Εμίλιεβιτς Μέγιερχολντ και κάτω ο Ισαάκ Εμμανουήλοβιτς Μπάμπελ φωτογραφημένοι από την NKVD όταν συνελήφθησαν, το 1939, τον Ιούνιο ο πρώτος και τον Μάιο ο δεύτερος. Δουλεύοντας καὶ πρὸς τὰ πίσω ὁ Λούκατς ἐπιχειρεῖ ταυτόχρονα καὶ τὸν ἐκμαρξισμὸ τοῦ Χέγκελ. Διαβάζει τώρα τὸν Χέγκελ ὡς προτύπωση τῆς μαρξιστικῆς ἱστοριοσοφίας. Ἡ ἰδέα ἀναπτύσσεται στὸ ἔργο Ὁ νεαρὸς Χέγκελ (Der junge Hegel) ποὺ ἐκδίδεται τὸ 1948, τὸ ἀπόσταγμα τῆς σοβιετικῆς του περιόδου. Πρόκειται γιὰ τὸ κορυφαῖο ἐπίτευγμα τῆς μαρξιστικῆς-λενινιστικῆς ἑρμηνευτικῆς –καρυκευμένο μὲ ἄφθονες ἀναφορὲς στὸν Λένιν καὶ τὸν Στάλιν. Πίσω ἀπὸ τὶς θεολογικὲς ἐνασχολήσεις τῶν πρώιμων ἔργων τοῦ γερμανοῦ σοφοῦ ὁ Λούκατς ἀνασκάπτει τὴν μέριμνα γιὰ τὴν ἀλλοτρίωση στὴν ἀστικὴ κοινωνία. Ἡ ἑγελιανὴ διαλεκτικὴ προέκυψε, κατ’ αὐτόν, ἀπὸ τὴν μελέτη τοῦ Τζαίημς Στιούαρτ καὶ τοῦ Ἄνταμ Σμίθ, ὅπως δείχνουν τὰ ἀδημοσίευτα προσχέδια μιᾶς κοινωνικῆς φιλοσοφίας ποὺ ἐπιγράφονται Φιλοσοφία τοῦ πραγματικοῦ (Realphilosophie) ἀπὸ τὸ 1803-4 καὶ τὸ 1805. Ἡ ἑρμηνεία αὐτὴ ἔδινε τὴν ἄδεια γιὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ ἐμβληματικοῦ ἰδεαλιστῆ: ὑπὸ τὸν ὅρο ὅτι θὰ ἀνακάλυπτε κανεὶς μαρξιστικοὺς-λενινιστικοὺς λαγοὺς νὰ κουνᾶνε τὴν οὐρά τους μέσα σὲ ὅλους τοὺς θάμνους τῆς ἑγελιανῆς ἐννοιολογίας. Ὁτιδήποτε στὸν Χέγκελ κατακυρώνει τὴν καθοριστικὴ λειτουργία τῶν ἰδεῶν καὶ τῶν ἀξιῶν (τοῦ «πνεύματος») στὴν ἱστορία ἀποδομεῖται ἀπὸ τὸν Λούκατς ὡς ψευδὴς «λογικισμός». Δὲν εἶναι παρὰ ἰδεαλιστικὴ συσκότιση τῶν ἀντιθέσεων τῆς ταξικῆς κοινωνίας. Κι ἔτσι ἡ ἐνασχόληση τοῦ Λούκατς μὲ τὴν διανοητικὴ σφαῖρα, ποὺ τόσο κάποτε μᾶς εἶχε συναρπάσει, στοχεύει στὸ ἀντίθετο ἀπὸ αὐτὸ ποὺ φαινόταν νὰ ὑπόσχεται: τουτέστιν τὴν ὑποταγὴ τῆς συνείδησης στὴν ὑλικὴ ἀναγκαιότητα. Ὁ Λούκατς διαβάζει τὴν ἱστορία τῆς φιλοσοφίας μέχρι τὸν Χέγκελ τελολογικὰ ὡς ἀνάδυση τῆς μαρξιστικῆς ἰδέας, ποὺ εἶναι ἡ ὁριστικὴ καὶ ἀξεπέραστη («ἀπόλυτη» στὴν ἑγελιανὴ ὁρολογία) Ἀλήθεια γιὰ τὸν κόσμο καὶ τὴν κοινωνία. Ἀκριβῶς ὅπως γιὰ τὸν Χριστιανὸ θεολόγο ἡ ἀξία φερ’ εἰπεῖν τοῦ Πλάτωνα ἔγκειται στὶς προϊδεάσεις τῆς χριστιανικῆς μεταφυσικῆς ποὺ ἀνιχνεύονται στὸ ἔργο του. Μιὰ ἐκτρωματικὴ ἐφαρμογὴ τῆς ἴδιας ἑρμηνευτικῆς μεθόδου περιέχεται στὸ ἔργο μὲ τὶτλο Ἡ καταστροφὴ τοῦ λόγου (Die zerstoerung der Vernunft) ποὺ δημοσιεύεται τὸ 1954. Ἐδῶ ὅλες συλλήβδην οἱ μ.Μ. (μετὰ Μὰρξ) φιλοσοφικὲς σχολὲς καταγγέλλονται ὡς «ἀντιδραστικὲς» ἀποκλίσεις ἀπὸ τὴν μαρξιστικὴ-λενινιστικὴ ἀποκάλυψη. Ἡ εὐρωπαϊκὴ σκέψη, ἀπὸ τὸν Σέλλινγκ ὣς τὸν Κὰρλ Σμίττ, συγκροτεῖ ἕνα ἑνιαῖο ρεῦμα κακοήθους «ἀνορθολογισμοῦ», τὸ ὁποῖο προετοιμάζει τὸν ρατσισμὸ καὶ τὸν ναζισμό. Ὡς « ἀνορθολογισμὸς» (Irrationalismus) ὁρίζεται ἐδῶ ὁποιαδήποτε φιλοσοφία ἀναγνωρίζει ὅρια στὴν ἀνθρώπινη γνωστικὴ δύναμη, δηλαδὴ ἀπορρίπτει τὴν ἑγελιανὴ ἐπιστημολογία τοῦ «καθολικοῦ Λόγου», τὴν δυνατότητα γιὰ ἀπόλυτη γνώση (πού, ἐπαναλαμβάνουμε, ταυτίζεται ἀξιωματικῶς μὲ τὸν μαρξισμὸ-λενινισμό).[5] Πρωτεργάτης στὴν «καταστροφὴ» αὐτὴ ἦταν ὁ Νίτσε. Ὁ πέλεκυς ὅμως τοῦ Λούκατς κόβει ὅλα τὰ κεφάλια, μεταξὺ αὐτῶν καὶ τοῦ Βίττγκενσταϊν. Ὁ γίγας αὐτὸς τῆς λογικῆς σκέψης καταγγέλλεται ὡς «ἀνορθολογιστής» (!), ἐπειδὴ στὸ Tractatus ἐπιχειρηματολογεῖ ὅτι ἡ λογικὴ μορφὴ δὲν λέγεται ἀλλὰ δείχνεται – ἄσε ποὺ χρησιμοποιεῖ καὶ τὸν ὅρο «das Mystische». Τὸ βιβλίο χαρακτηρίσθηκε ἀπὸ τὸν Τζ. Λίχτχαϊμ ὡς τὸ χειρότερο ποὺ ἔγραψε ὁ Λούκατς. Ὁ Ἀντόρνο τὸ ὀνόμασε «ἡ καταστροφὴ τοῦ λόγου τοῦ Λούκατς». Ἡ ἴδια ἀναγωγικὴ (ὑλιστικὴ) μέθοδος ἐφαρμόζεται, ὅπως θὰ δοῦμε διεξοδικότερα παρακάτω, καὶ στὴν τέχνη. Ἡ αἰσθητική του μόνο προσχηματικὰ ἀναγνωρίζει τὴν αὐταξία της (Eigenart) ὡς συστατικοῦ τῆς συλλογικῆς συνείδησης. Στὴν πραγματικότητα στηρίζει τὴν διαβόητη θεωρία τῆς «κομματικότητας» (partiinost) τοῦ Λένιν καὶ τὴν θλιβερὴ ἀπόληξή της, τὸν «σοσιαλιστικὸ ρεαλισμό». Τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ οἱ καλλιτέχνες καταπίνονταν ἀπὸ τὴν κρεατομηχανὴ τοῦ σταλινισμοῦ, ὁ Λούκατς τρόχιζε «φιλοσοφικὰ» τὶς λεπίδες της. Τὸ πρόγραμμα αὐτὸ ὁ Λούκατς τὸ ἐξετέλεσε μὲ εὐρυμάθεια καὶ διανοητικὴ δεξιοτεχνία. Σ’ αὐτὸ ἔγκειται ἡ προδοσία ποὺ διέπραξε κατὰ τῆς φιλοσοφίας – καὶ τοῦ ἑαυτοῦ του. 2. Ἡ αὐτοδιάψευση καὶ ἡ ἐθελοδουλία Ὁ Λούκατς γεννήθηκε ὡς Γκιόργκυ Μπέρατ Λέβινγκερ τὸ 1885 σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς πλουσιότερες οἰκογένειες τῆς Βουδαπέστης.[6] Ἡ καταγωγή της ἦταν ἑβραϊκή, ἀλλὰ ἦταν πλήρως ἐκγερμανισμένη. Ὁ πατέρας του, ποὺ ἄλλαξε τὸ ἐπώνυμό του σὲ Λούκατς, ἦταν διευθυντὴς τῆς πιὸ σημαντικῆς τράπεζας τῆς Αὐστρουγγαρίας. Ὁ αὐτοκράτορας τοῦ ἀπένειμε τίτλο ευγενείας. Ὁ γιός του, ποὺ ὑπογραφόταν μέχρι καὶ τὰ τριάντα του ὡς Γκέοργκ φὸν Λούκατς, διακατεχόταν ἀπὸ μιὰ βαθιὰ ἀπέχθεια γιὰ τοὺς γονεῖς του, ἰδίως γιὰ τὴν μητέρα του. Ζοῦσε βεβαίως ἀπὸ τὸν πλοῦτο τους. Δὲν ἐργάσθηκε ποτέ, ἀλλὰ μὲ τὸν στενό του κύκλο ταξίδευε ἀνὰ τὴν Εὐρώπη. Μέχρι τὴν πρώτη δεκαετία τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα εἶχε ἤδη δύο διδακτορικὰ – χωρὶς νὰ εἶναι σαφὲς ἂν εἶχε συγγράψει διατριβὲς γιὰ νὰ τὰ ἀποκτήσει. Εἶχε ὅμως ἀρχίσει νὰ δημοσιεύει στρυφνὰ μεταφυσικὰ δοκίμια γιὰ τὸν πολιτισμό. Γιὰ λόγους ποὺ μᾶλλον εἶχαν νὰ κάνουν μὲ τὴν ἀποστροφή του στὴν οἰκογενειακὴ παράδοση ἀσπάσθηκε τὸ 1907 τὸν προτεσταντισμό. Ὁ μεγάλος ἔρωτας τῆς ζωῆς του, ἡ Ἴρμα Ζάιντλερ, αὐτοκτόνησε τὴν ἐποχὴ αὐτή. Τὸ 1911 γνώρισε στὸ Παρίσι μιὰ ἑβραία φυγάδα ἀπὸ τὴν ρωσικὴ ἐπανάσταση τοῦ 1905, τὴν Λύντια Γκραμπένκο, ἀπὸ τὴν ὁποία μυήθηκε στὸ ρωσικὸ μυστικιστικὸ πνεῦμα ἀλλὰ καὶ στὸν ρομαντισμὸ τῆς τρομοκρατίας.[7] Ἡ Γκραμπένκο ἤξερε τί ἔλεγε: ἡ ἴδια εἶχε «δανειστεῖ» ἕνα βρέφος κάτω ἀπὸ τὸ ὁποῖο εἶχε κρύψει μιὰ βόμβα. Ὁ Λούκατς τὴν παντρεύτηκε καὶ ἔζησαν σὲ ménage à trois μὲ τὸν ἐραστή της, πράγμα ποὺ ἐνέτεινε στὸ ἔπακρο τὴν ψυχολογική του ἀκαταστασία. Χώρισαν σύντομα καὶ ἡ γυναίκα ἐπέστρεψε στὴν Ρωσία γιὰ νὰ ἐξοντωθεῖ τελικὰ στὰ Γκουλάγκ. Τὸ 1917 γνώρισε τὴν Γκέρτρουντ Μπόρστιμπερ μὲ τὴν ὁποία ἔμεινε παντρεμένος μέχρι τὸν θάνατό της τὸ 1963. Στὸ πατρικό του σπίτι σύχναζαν πολλοὶ ἐπιφανεῖς διανοούμενοι τῆς ἐποχῆς. Ἐκεῖ γνώρισε τὸν Τόμας Μάνν, ὁ ὁποῖος ἀργότερα φιλοτέχνησε τὴν φυσιογνωμία τοῦ Νάφθα στὸ Μαγικὸ βουνὸ μὲ πρότυπο τὸν νεαρὸ Λούκατς. Ὁ Νάφθα ἦταν ἕνας ἑβραῖος προσήλυτος καὶ κατόπιν ἀποστάτης ἀπὸ τὸν Ἰησουϊτισμό, ποὺ πίστευε στὴν λύτρωση τοῦ ἀνθρώπου μέσα ἀπὸ τὸν τρόμο (στὸ τέλος αὐτοκτονεῖ). Καθαρισμός του μαυσωλείου του Λένιν την παραμονή των εκδηλώσεων για την επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1988· το πρόσωπο του ηγέτη της αντανακλάται στην γρανιτένια επιφάνεια. Φωτογραφία του Βλαντιμίρ Σοκολάεφ. Τὸ 1911 δημοσιεύεται στὰ Γερμανικὰ ἡ συλλογὴ τῶν μέχρι τότε δοκιμίων του μὲ τίτλο Ἡ ψυχὴ καὶ οἱ μορφὲς (Die Seele und die Formen). Πρόκειται γιὰ διάγνωση τῆς κατάρρευσης τοῦ πολιτισμοῦ, μὲ βασικὴ ἰδέα τὴν ἀδυναμία τῆς νεωτερικῆς ψυχῆς νὰ δώσει μορφὴ στὸν κόσμο μέσα ἀπὸ τὴν τέχνη ἢ τὴν ἠθική. Πυρήνας τοῦ ἔργου εἶναι μιὰ ἀνάλυση τῆς μεταφυσικῆς ἀγωνίας στὸν Κίρκεγκωρ. Στὴν Χαϊδελβέργη γνωρίζεται μὲ τὸν Μὰξ Βέμπερ καὶ γίνεται μέρος τοῦ κύκλου του. Παρὰ τὴν ὑποστήριξη τοῦ Βέμπερ ἀποτυγχάνει νὰ διδάξει στὸ ἐκεῖ πανεπιστήμιο. Μέσα ἀπὸ τὶς συζητήσεις ὅμως ἐκεῖνες θὰ πάρει μορφὴ τὸ δεύτερο σημαντικὸ προμαρξιστικό του ἔργο Ἡ θεωρία τοῦ μυθιστορήματος (Theorie des Romans) ποὺ θὰ ἐκδοθεῖ τὸ 1916. Ἡ ἔκρηξη τοῦ Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ἐπιβεβαιώνει τὴν πολιτισμικὴ ἀπαισιοδοξία ποὺ κατατρύχει τὰ πρωτοπόρα πνεύματα τῆς ἐποχῆς. Ὁ Λούκατς ἀντιτίθεται στὸν πόλεμο, πράγμα ποὺ τὸν ἀπομακρύνει ἀπὸ τὸν Βέμπερ. Χάρη στὴν ἐπιρροὴ τοῦ πατέρα του κρίνεται ἀκατάλληλος γιὰ στρατιωτικὴ ὑπηρεσία, καὶ ὑπηρετεῖ γιὰ ἕνα διάστημα στὰ γραφεῖα τῆς στρατιωτικῆς λογοκρισίας. Ἡ ἔκρηξη τῆς ρωσικῆς ἐπανάστασης ἐντείνει στὸ ἔπακρο τὶς ἠθικὲς καὶ πολιτικές του ἀνησυχίες. Στὸ δοκίμιο Περὶ τῆς πτωχείας τοῦ πνεύματος, ποὺ εἶχε γράψει μὲ ἀφορμὴ τὴν αὐτοκτονία τῆς Ἴρμας Ζάιντλερ, ὁ Λούκατς καταλήγει στὴν ἰδέα ὅτι ἡ ἀνθρώπινη σωτηρία περνάει μέσα ἀπὸ μιὰ καινούργια ἠθικὴ τῆς καθαρῆς πράξης, ποὺ δὲν θὰ ἀπαιτεῖ συμμόρφωση μὲ ἀντικειμενικὰ ἀξιακὰ πρότυπα, ἀλλὰ θὰ δημιουργεῖ τὶς δικές της αὐτοφυεῖς ἀξίες, ἀνακαινίζοντας τὸν κόσμο μέσα ἀπὸ ἕνα τέτοιο «θαῦμα». Ἡ ἐπανάσταση τῶν μπολσεβίκων ἔθετε τώρα τὸ ζήτημα ἂν ὁ κομμουνισμὸς εἶναι ἱκανὸς νὰ προσφέρει αὐτὴν τὴν σωτηριολογικὴ διαφυγή. Σὲ ἕνα δοκίμιο μὲ τίτλο Ὁ μπολσεβικισμὸς ὡς ἠθικὸ πρόβλημα ποὺ ἔγραψε λίγες ἡμέρες μόνο πρὶν ἀπὸ τὴν ξαφνικὴ προσχώρησή του στὸ κομμουνιστικὸ κόμμα τὸ τέλος τοῦ 1918, καὶ δημοσιεύθηκε μετὰ ἀπὸ αὐτήν, ὁ Λούκατς ἀπαντάει ἀρνητικὰ (!) στὸ παραπάνω ἐρώτημα. Ὁ μπολσεβικισμός, ἰσχυρίζεται, εἶναι ἡ πλάνη ὅτι ὁ δρόμος πρὸς τὸ καλὸ περνάει μέσα ἀπὸ τὸ κακό, ὅτι ψευδόμενος μπορεῖ κανεὶς νὰ φθάσει στὴν ἀλήθεια: αὐτὸ ὅμως εἶναι ἡ κατάργηση τῆς ἠθικῆς, εἶναι ἡ ἐπιχειρηματολογία τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστῆ τοῦ Ντοστογιέφσκι, εἶναι τὸ ψέμα τῆς χριστιανικῆς θεολογίας ὅτι ἡ ἁμαρτία εἶναι προϋπόθεση τῆς ἀρετῆς.[8] Ἀμέσως μετὰ ἀπ’ αὐτὸ ὁ Λούκατς προσχωρεῖ στὸ οὑγγρικὸ κόμμα… Στὸ ἐπαναστατικὸ καθεστὼς τοῦ Μπέλα Κοὺν (ἀπὸ τὸν Μάρτιο ὣς τὸν Αὔγουστο τοῦ 1919) ὁ Λούκατς κατέχει τὴν θέση τοῦ λαϊκοῦ ἐπιτρόπου γιὰ τὴν Παιδεία καὶ τοῦ πολιτικοῦ καθοδηγητῆ μιᾶς μεραρχίας τοῦ Κόκκινου Στρατοῦ. Τὰ μέτρα γιὰ τὴν πολιτιστικὴ ἀναγέννηση τῆς κοινωνίας ποὺ εἰσήγαγε ἦταν ἡ λογοκρισία, ἡ ἀπαγόρευση «ἀντιδραστικῶν» βιβλίων, ἡ ἁρπαγὴ ἰδιωτικῶν βιβλιοθηκῶν καὶ ἡ «διαπαιδαγώγηση» τῶν μαζῶν στὴν ἐπαναστατικὴ ὀρθοφροσύνη ἀπὸ περιοδεύοντα ἀποσπάσματα κόκκινων καθοδηγητῶν. Ὁ μπολσεβικισμὸς τοῦ δίνει τώρα τὴν εὐκαιρία νὰ ἐφαρμόσει τὴν «τραγικὴ» ἠθικὴ ποὺ εἶχε ἐπεξεργαστεῖ ὁ προμαρξιστικὸς μυστικισμός του. Ἰδοὺ ἡ φιλοσοφικὴ ἔκφραση τῆς νέας σωτηριολογίας: «Ἡ νεολαία ἐπιθυμεῖ τὴν τρομοκρατία. Τὴν τρομοκρατία καθαυτή (an sich). Αὐτὸ ποθεῖτε καὶ αὐτὸ θὰ πραγματοποιήσετε. … Ἐὰν μπορεῖ νὰ χυθεῖ αἷμα –καὶ ποιός ἀμφιβάλλει ὅτι μπορεῖ νὰ χυθεῖ– τότε ἔχουμε τὴν ἄδεια νὰ τὸ χύσουμε. Δὲν ἐπιτρέπεται νὰ ἀφήσουμε σὲ ἄλλους νὰ τὸ κάνουν γιὰ λογαριασμό μας. Θὰ πρέπει νὰ ἀναλάβουμε τὴν πλήρη εὐθύνη γιὰ τὸ αἷμα ποὺ χύνεται. Θὰ πρέπει ἐπίσης νὰ βροῦμε εὐκαιρία γιὰ νὰ νὰ χυθεῖ καὶ τὸ δικό μας αἷμα. … Ἐν ὀλίγοις, ὁ τρόμος καὶ ἡ αἱματοχυσία εἶναι ἠθικὸ καθῆκον, ἢ πιὸ ξεκάθαρα ἡ δική μας ἀρετή».[9] Δὲν εἶναι τὰ λόγια κάποιου ξεφρενιασμένου ἐφήβου, ἀλλὰ ἑνὸς καταξιωμένου διανοητῆ 33 ἐτῶν. Καὶ δὲν ἔμειναν κενὲς διακηρύξεις. Στὴν τελικὴ φάση τοῦ πολέμου τῆς κομμουνιστικῆς ἐξουσίας κατὰ τῶν Τσέχων εἰσβολέων, ἐνῶ τὸ μέτωπο ἔχει ἤδη καταρρεύσει, ὁ πολιτικὸς ἐπίτροπος Λούκατς περνάει ἀπὸ στρατοδικεῖο ὀκτὼ λιποτάκτες, τοὺς καταδικάζει σὲ θάνατο καὶ τοὺς ἐκτελεῖ. Δὲν μετάνιωσε ποτέ. Λίγους μῆνες πρὶν ἀπὸ τὸν θάνατό του (τὸ 1971) ὑπερηφανεύεται ὅτι ἡ πράξη του αὐτὴ «ἀποκατέστησε τὴν τάξη» στὸ ἐπαναστατικὸ στράτευμα. Ἡ καντιανὴ (!) κατακύρωση τοῦ τρόμου δὲν ἦταν μιὰ ἀκραία ἀντίδραση κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῶν περιστάσεων. Ἐνσωματώνεται ἀκέραια στὸ θεωρητικὸ οἰκοδόμημα τοῦ Ἱστορία καὶ ταξικὴ συνείδηση. Στὰ χέρια τῆς «μεσσιανικῆς τάξης» τοῦ προλεταριάτου συγκεντρώνονται, μᾶς λέει ἐδῶ ὁ Λούκατς, ὅλα τὰ μέσα γιὰ τὴν κατίσχυση τῆς ἐπανάστασης, μὲ πρώτη τὴν διαβόητη «μαία» τῆς ἱστορίας, δηλαδὴ τὴ βία: «Ἡ ὑποτίμηση ἀπὸ τοὺς θεωρητικοὺς τῆς σημασίας τῆς βίας στὴν ἱστορία καὶ τοῦ ρόλου ποὺ ἔπαιξε στὸ παρελθὸν συνιστᾶ τὸ θεωρητικὸ ὑπόβαθρο τῆς τακτικῆς τοῦ ὀπορτουνισμοῦ τοῦ χυδαίου μαρξισμοῦ. …[10] Τὸ αἴτημα, μᾶς πληροφορεῖ ὁ Λούκατς, νὰ πραγματωθεῖ ὁ σοσιαλισμὸς μέσα ἀπὸ τοὺς ἐγγενεῖς νόμους τῆς οἰκονομίας χωρὶς νὰ χρησιμοποιηθεῖ «ἐξωοικονομικὴ βία» (extra-economic violence) εἶναι ταυτόσημο μὲ τὴν διαιώνιση τοῦ καπιταλισμοῦ.[11] Ἡ χρήση τῆς βίας δὲν ἀντιτίθεται «στὴν ὑγεία» τῆς κοινωνίας ποὺ θεμελιώνεται μέσα ἀπὸ τὴν ἐπαναστατικὴ ἀνατροπή. Ἡ βία εἶναι καθαρτική. Στὴν σημερινὴ συγκυρία «ἡ βία τίθεται στὴν ὑπηρεσία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς ἀνθρώπινης τελείωσης. … Καὶ ἡ βία αὐτὴ δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὴν βούληση τοῦ προλεταριάτου ποὺ ἔχει γίνει συνειδητή, καὶ εἶναι ἀποφασισμένη νὰ καταργήσει τὴν δουλεία τοῦ ἀνθρώπου σὲ ἐκπραγματωμένες (reified) σχέσεις καὶ τὴν λαβὴ τῆς οἰκονομίας πάνω στὴν κοινωνία».[12] Ἡ βία εἶναι λοιπὸν ἡ πεμπτουσία τῆς συνείδησης ποὺ ἔχει ἀποτινάξει τὴν ἐκπραγμάτωση (reification) καὶ τὴν ἀλλοτρίωση, τουτέστιν ἠθικὴ προϋπόθεση γιὰ τὴν ἐλευθερία. Στὶς θέσεις αὐτὲς συμπυκνώνεται ὁ ἀριστερίστικος τρομοκρατικὸς μεσσιανισμός. Ὁ Λούκατς δὲν ἀποκήρυξε ποτὲ αὐτὴν τὴν πρώιμη προσήλωση στὸν ἐπαναστατικὸ τρόμο. Ἀκόμα καὶ κατὰ τὴν χρουστσωφικὴ περίοδο ἡ «κριτική» του στὸν Στάλιν δὲν ἔφθασε ποτὲ μέχρι τὴν καταγγελία τῆς δολοφονικῆς βίας τοῦ καθεστῶτος, ὡς θέμα ἀρχῆς. Ἀναγνώριζε τώρα ὅτι «ὁ Μπουχάριν δὲν ἦταν προδότης». Ὅμως, προσέθετε, πολιτικὰ ὁ Στάλιν «εἶχε δίκιο» ἀπέναντι στὸν Τρότσκυ καὶ τοὺς ὑπόλοιπους, ποὺ ἡ κριτική τους ισοδυναμοῦσε μὲ ὑπονόμευση τῆς «σοσιαλιστικῆς κοινωνίας» τὴν ἐποχὴ τοῦ ναζισμοῦ. Ἦταν συνεπῶς ἀντίθετος στὴν ἀποκατάσταση τῶν θυμάτων! Ἡ θέση αὐτὴ διατυπώνεται τὸ 1962.[13] Καὶ παρὰ τὶς φραστικὲς «ἀντισταλινικὲς» φιοριτοῦρες («γραφειοκρατικὲς διαστρεβλώσεις τοῦ λενινισμοῦ» κτλ., λὲς καὶ μιὰ σφαίρα στὴ βάση τοῦ κρανίου ἑνὸς ἀθώου εἶναι ἁπλῶς κάποια ἀρρυθμία ἑνὸς διοικητικοῦ μηχανισμοῦ…), συνιστᾶ ἀπερίφραστη δικαιολόγηση τῆς σταλινικῆς τρομοκρατίας. Στὸ αὐτοβιογραφικὸ σχεδίασμα ποὺ συνέταξε τοὺς τελευταίους μῆνες τῆς ζωῆς του ὁ Λούκατς ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι ἀμετανόητος.[14] Διακηρύσσει ἐδῶ ὅτι ἡ κομμουνιστικὴ ἐπιλογή του τὸ 1918 σήμαινε ὅτι ἐντάσσεται στὴν ἐπαναστατικὴ παράδοση ποὺ ἀρχίζει τὸ 1789. Ἡ ροβεσπιερικὴ τρομοκρατία ἦταν ὀργανικὸ συστατικὸ τῆς ἱστορικῆς αὐτῆς κληρονομιᾶς. Θὰ ἦταν ἄρα ἀνακόλουθο νὰ ἀρνηθεῖ τὶς ἐκφάνσεις της κατὰ τὸν εἰκοστὸ αἰώνα. Ὅπως καὶ νὰ ἔχει τὸ πράγμα, καταλήγει, «κι ὁ χειρότερος σοσιαλισμὸς εἶναι καλύτερος ἀπὸ τὸν καλύτερο καπιταλισμό».[15] Τοὐτέστιν μεθερμηνευόμενον, τὸ σφαγεῖο τῶν ἐρυθρῶν Χμὲρ καὶ ἡ ψυχανώμαλη δυναστεία τῶν Κὶμ εἶναι προτιμότερα ἀπὸ τὸ σκανδιναβικὸ κοινωνικὸ κράτος! Ἂν δὲν ἦταν τόσο βαθιὰ ἀνήθικη ἡ ἰδέα αὐτή, θὰ προκαλοῦσε κύματα ἰλαρότητας. Μετὰ τὴν ἀνατροπὴ τοῦ καθεστῶτος Κοὺν ὁ Λούκατς καταφεύγει στὴν Βιέννη. Ἡ «λευκὴ» κυβέρνηση τῆς Βουδαπέστης, ποὺ ἀνταπέδωσε στὸ πολλαπλάσιο τὴν κόκκινη τρομοκρατία, ζητεῖ τὴν ἔκδοσή του. Ὅμως μιὰ δημόσια ἔκκληση τῶν ἀδελφῶν Χάινριχ καὶ Τόμας Μὰνν ἀπὸ τὸ Βερολίνο τὴν ἀποτρέπει. Στὸ ἑξῆς ὁ Λούκατς ἐπιδίδεται μὲ ζῆλο στὸν ἐσωτερικὸ φατριασμὸ τοῦ ἀποδεκατισμένου καὶ ἐξόριστου οὑγγρικοῦ ΚΚ, στέλεχος ὁμάδας ποὺ ἀντιτίθεται στὴν ἡγεσία Μπέλα Κούν. Τὸ 1923 ἐκδίδεται ἡ Ἱστορία καὶ ταξικὴ συνείδηση. Ὁ βολονταρισμός τοῦ ἔργου, ποὺ μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὅτι ἀπηχεῖ τὶς ἀπόψεις τῆς Λούξεμπουργκ γιὰ τὸ «αὐθόρμητο» τοῦ ἀγώνα τῆς ἐργατικῆς τάξης, καθὼς καὶ ἡ κριτικὴ τῆς ἐπιστημολογίας τῆς «ἀντανάκλασης» τοῦ Λένιν προκαλοῦν τὴν καταδίκη του ἀπὸ τὴν Κομιντέρν. Ὁ Λούκατς γράφει τὸ 1924 τὸν Λένιν γιὰ νὰ δείξει ὅτι τάσσεται μὲ τὴν πλευρὰ ποὺ πλέον ἐξουσιάζει τὸ διεθνὲς κομμουνιστικὸ κίνημα. Τὸ 1928, στὸ πλαίσιο τῆς ἐσωτερικῆς μάχης τῶν φατριῶν στὸ οὑγγρικὸ κόμμα, κυκλοφοροῦν οἱ «Θέσεις Μπλούμ» (Μπλοὺμ ἦταν τὸ κομματικὸ ψευδώνυμο τοῦ Λούκατς). Τὸ κείμενο αὐτὸ ἑρμηνεύθηκε ἐκ τῶν ὑστέρων ὡς προάγγελος τῆς πολιτικῆς τοῦ λαϊκοῦ μετώπου. Στὴν πραγματικότητα πρόκειται γιὰ μιὰ τακτικὴ ἁπλῶς τροποποίηση τοῦ ἐξτρεμισμοῦ τῆς ἡγεσίας Κούν. Ἡ βασικὴ ἰδέα τῶν Θέσεων εἶναι ὅτι τὰ ἀστικὰ κόμματα στὴν Οὑγγαρία συνεργάζονται στὸν ἐκφασισμὸ τῆς χώρας ὑπὸ ἀστικοδημοκρατικὸ προκάλυμμα καὶ τὸ σοσιαλδημοκρατικὸ κόμμα εἶναι ὁ κύριος σύμμαχός τους. Μέσα στὸ ΚΚ ἐπικρατοῦν «δεξιὲς» τάσεις ποὺ εὐνοοῦν τὴν προσέγγιση μὲ τοὺς σοσιαλδημοκράτες καὶ ὑποτιμοῦν τὴν παράνομη δουλειά. Ὁ Λούκατς προτείνει ὡς μεταβατικὸ στόχο μιὰ «δημοκρατικὴ δικτατορία» (sic) τῆς ἀγροτιᾶς καὶ τοῦ προλεταριάτου.[16] Τὸ πρόγραμμα αὐτὸ εἶναι ἀσύμβατο μὲ τὴν πολιτικὴ τοῦ «λαϊκοῦ μετώπου» μετὰ τὸ 7ο συνέδριο τῆς Κομιντὲρν τὸ 1935, πού, ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τῆς ἀνόδου τῶν ναζὶ στὴν ἐξουσία, ἔβλεπε ὡς συμμάχους στὸν ἀντιφασιστικὸ ἀγώνα τὰ ἀστικοδημοκρατικὰ κόμματα καὶ τοὺς σοσιαλδημοκράτες. Παρ’ ὅλα αὐτά, στὸ πλαίσιο τῆς γραμμῆς γιὰ τὴν «ἐντεινόμενη ταξικὴ σύγκρουση» ποὺ προωθεῖ ἡ Κομιντέρν τὸ 1928, καταδικάζεται ὡς ρεφορμιστικὴ ἀπόκλιση. Ὁ Λούκατς ἐνδύεται ἔτσι –ἐξ ὑφαρπαγῆς καὶ ἐκ τῶν ὑστέρων– τὸν μανδύα τοῦ «δημοκρατικοῦ» κομμουνιστῆ, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἴδιος ἀποκήρυξε ἀργότερα τὶς «θέσεις Μπλοὺμ» ὡς ἔργο ἀνθρώπου ποὺ δὲν εἶχε ἰδέα ἀπὸ πολιτική… Τὸ 1933 καταφεύγει στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Μὲ τὴν ἐθελοδουλία ποὺ θὰ χαρακτήριζε ἔκτοτε ὅλες τὶς αὐτοταπεινώσεις του ἐνώπιον τῶν σταλινικῶν ἱεροδικείων, ἀποκηρύσσει τόσο τὶς «ἀριστερὲς» ὅσο καὶ τὶς «δεξιὲς» μέχρι τότε «ἁμαρτίες» του. Ἐργάζεται στὸ περιοδικὸ Λογοτεχνικὴ κριτική, ὅπου προωθεῖ μαζὶ μὲ τὸν Μιχαὴλ Λίφσιτς τὴν ἀπαξίωση τοῦ φορμαλισμοῦ, ὑποστυλώνοντας ἔτσι θεωρητικὰ τοὺς διωγμοὺς κατὰ τοῦ ρηξικέλευθου αὐτοῦ κινήματος ποὺ εἶχαν ἀρχίσει ἀπὸ τὸ 1930. Ὑποστηρίζει τὴν παράδοση τοῦ «κριτικοῦ ρεαλισμοῦ» τοῦ 19ου αἰώνα (Γκαῖτε, Μπλαζάκ, Τολστόυ κ.ἄ.), ἡ ὁποία ὑποτίθεται κορυφώνεται μὲ τὸν «σοσιαλιστικὸ ρεαλισμό». Ἀποκαθιστᾶ ἐπίσης τὸ ἱστορικὸ μυθιστόρημα (Γουῶλτερ Σκὸττ) ὡς ἰδεολογικὴ ἀντίσταση κατὰ τοῦ καπιταλιστικοῦ ἀτομισμοῦ μέσω τοῦ ἰδεώδους τῆς ὀργανικῆς ἑνότητας τοῦ λαοῦ ποὺ προβάλλει.[17] Οἱ Λίφσιτς-Λούκατς ὀνομάζονται «ὀπαδοὶ τοῦ παρ’ ὅλο πού» (despitists, vopreskisty): «παρ’ ὅλο ποὺ» οἱ Μπαλζὰκ καὶ Σκόττ, λ.χ., ἦταν μοναρχικοὶ καὶ συντηρητικοί, ἡ λογοτεχνία τους περιεῖχε ἐπακριβῆ ταξικὴ ἀνάλυση τοῦ καπιταλισμοῦ προδιαγράφοντας τὸ σοσιαλιστικὸ μέλλον. Οἱ ἰδέες αὐτὲς εἶναι ἐφαρμογὴ τῆς γραμμῆς τοῦ «λαϊκοῦ μετώπου» στὴν λογοτεχνία: ὑπερασπίζεται μιὰ πανευρωπαϊκὴ πολιτιστικὴ παράδοση καὶ ἀποσκοπεῖ νὰ συνενώσει ὅλους τοὺς προοδευτικοὺς διανοούμενους τῆς Εὐρώπης σὲ ἕναν ἀντιφασιστικὸ συναγερμὸ μὲ ἐπικεφαλῆς τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση.[18] Ὅπως προαναφέρθηκε, στὰ κείμενά του ἀπὸ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ δὲν βρίσκουμε καμία ἀπήχηση ἀπὸ τὸν δολοφονικὸ παροξυσμὸ ποὺ κορυφώνεται μετὰ τὸ 1936. Ἂς ὑπενθυμίσουμε ὅτι δολοφονεῖται τότε καὶ ἡ συντριπτικὴ πλειονότητα τῶν ευρωπαίων κομμουνιστῶν ποὺ εἶχαν καταφύγει στὴν ΣΕ μετὰ τὴν ἐπικράτηση τοῦ φασισμοῦ στὶς χῶρες τους. Τὸ πολωνικὸ κομμουνιστικὸ κόμμα ἐξοντώνεται ἐξ ὁλοκλήρου, ὅπως καὶ τὸ οὑγγρικό, μὲ τὴν ἐξαίρεση μιᾶς ὀλιγάριθμης ὁμάδας γύρω ἀπὸ τὸν Ράκοσι. Ὁ Μπέλα Κοὺν ἐκτελεῖται τὸ 1939. Δολοφονοῦνται ὁμοίως γύρω στοὺς πεντακόσιους Γερμανοὺς κομμουνιστές. Μετὰ τὸ σύμφωνο Μολότωφ-Ρίμπεντροπ χιλιάδες ἀπ’ αὐτοὺς συλλαμβάνονται ἀπὸ τοὺς Σοβιετικοὺς καὶ παραδίδονται στὸν Χίτλερ, γιὰ νὰ καταλήξουν στὰ ναζιστικὰ στρατόπεδα θανάτου. Τὸ 1941 συλλαμβάνεται, μὲ τὴν κατηγορία ὅτι εἶχε ἔρθει σὲ ἐπαφὴ μὲ κάποιον οὗγγρο τροτσκιστή, καὶ ὁ ἴδιος ὁ Λούκατς. Ἀφήνεται ὅμως ἐλεύθερος λίγες ἑβδομάδες ἀργότερα μετὰ ἀπὸ τὴν παρέμβαση τοῦ Δημητρώφ. Ὁ ἴδιος ἀποδίδει τὴν ἀπελευθέρωσή του στὴν «τύχη», ἐπειδὴ εἶχε ἀρνηθεῖ νὰ συναντήσει τὸν Μπουχάριν ὅταν τοῦ τὸ εἶχε ζητήσει τὸ 1936.[19] Τὸ 1945 ἐπιστρέφει στὴν Οὑγγαρία. Μετὰ τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς κομμουνιστικῆς δικτατορίας τὸ 1949 γίνεται καθηγητὴς τῆς Αἰσθητικῆς στὴν Ἀκαδημία Ἐπιστημῶν. Προϋπόθεση ὅμως γι’ αὐτὸ ἦταν ἄλλη μιὰ ταπεινωτικὴ «αὐτοκριτικὴ» ποὺ τὸν βοήθησε νὰ γράψει ὁ Ράκοσι. Στὴν ἀκμὴ τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου, ὅμως, ἡ μόδα τῆς «ἀντιφασιστικῆς ἑνότητας» μὲ τοὺς διανουμένους τῆς Δύσης ἔχει περάσει. Ὁ Γιόζεφ Ρεβάι, ὁ πάπας τῆς σταλινικῆς ὀρθοδοξίας στὸν πολιτισμό, ἀναρωτιέται «γιατί ἄραγε ὁ Λούκατς μᾶς προτρέπει νὰ διαβάζουμε τοὺς ἀστοὺς συγγραφεῖς ἀντὶ τὴν σοβιετικὴ λογοτεχνία;» καὶ ὁ Λούκατς περιπίπτει σὲ δυσμένεια. Τὶς παραμονὲς τῆς λαϊκῆς ἐξέγερσης τοῦ 1956 ἐμφανίζεται ξανὰ στὴ δημοσιότητα, συμμετέχοντας στὶς συζητήσεις τοῦ «κύκλου Πέτεφι». Στὴν κυβέρνηση Ἴμρε Νάγκυ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1956 ἀνέλαβε τὸ Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ. Μετὰ τὴν αἱματηρὴ καταστολὴ τῆς ἐπανάστασης συνελήφθη μαζὶ μὲ πολλοὺς ἄλλους πρωτεργάτες καὶ κρατήθηκε στὴν Ρουμανία. Τὸ 1957 ἀφέθηκε ὅμως ἐλεύθερος καὶ ἐπέστρεψε στὴν Οὑγγαρία. Ἕνας ἀπὸ τοὺς πολλοὺς δυτικοὺς διανοουμένους ποὺ παρενέβησαν τότε γιὰ τὴν ἀπελευθέρωσή του ἦταν ὁ Μπέρτραντ Ράσσελ, τὸν ὁποῖον ὁ Λούκατς εἶχε παλιότερα καθυβρίσει ὅτι «θὰ προτιμοῦσε τὴν ἐξαφάνιση τοῦ ἀνθρωπίνου εἴδους ἀπὸ τὴν ἐπικράτηση τοῦ σοσιαλισμοῦ». Ἀντίθετα, τὸ ἀνατολικογερμανικὸ καθεστώς, ποὺ μέχρι τότε προωθοῦσε τὸ ἔργο του, ἀρνήθηκε κάθε παρέμβαση ὑπέρ του καὶ ἀπαγόρευσε ἀμέσως τὴν δημοσίευση τῶν βιβλίων του. Ὁ Νάγκυ ἐκτελέστηκε τὸ 1958. Ἡ φήμη τοῦ Λούκατς ὡς «ἀνθρωπιστῆ» καὶ «δημοκρατικοῦ» κομμουνιστῆ ὀφείλεται στὰ παραπάνω γεγονότα. Εἶναι ὅμως μιὰ φήμη ποὺ δὲν τὴν ἀξίζει. Ὁ Λούκατς ἦταν ἐσωκομματικὸς ἀντίπαλος τοῦ Νάγκυ. Τὸν θεωροῦσε ἀναθεωρητή. Συμμετεῖχε στὴν κυβέρνηση ὡς μέλος μιᾶς ὁμάδας «πιστῶν» μαρξιστῶν-λενινιστῶν μὲ σκοπὸ νὰ ἐμποδίσουν ἀλλαγὲς ποὺ ὑπονόμευαν τὴν δικτατορία τοῦ κόμματος. Στὴν ἀρχὴ οὔτε ὁ ἴδιος ὁ Νάγκυ προτίθετο νὰ διακινδυνεύσει κάτι τέτοιο. Μετὰ ὅμως τὴν νίκη τοῦ λαοῦ στὴν Βουδαπέστη καὶ τὴν πρώτη (παραπλανητικὴ) ἀποχώρηση τῶν σοβιετικῶν τεθωρακισμένων ἀπὸ τὴν πόλη προσχώρησε στὴν ἐπανάσταση. Τὴν 1η Νοεμβρίου ἀνακοίνωσε τὴν ἀποκατάσταση τῆς κοινοβουλευτικῆς δημοκρατίας καὶ τὴν ἀποχώρηση τῆς Οὑγγαρίας ἀπὸ τὸ Σύμφωνο τῆς Βαρσοβίας. Στὸ Πολιτικὸ Γραφεῖο ὁ Λούκατς καταψήφισε τὶς ἀποφάσεις αὐτές (ἐνῶ ὁ Κάνταρ ποὺ σύντομα θὰ ἀνελάμβανε τὴν ἐξουσία ὡς ὑποχείριο τῶν σοβιετικῶν κατακτητῶν τὶς ὑποστήριξε!). Τὴν ἑπομένη, καθὼς διαγραφόταν ἡ δεύτερη σοβιετικὴ εἰσβολὴ ποὺ ἔπνιξε τελικὰ τὴν ἐπανάσταση στὸ αἷμα, ὁ Λούκατς παραιτήθηκε ἀπὸ τὴν κυβέρνηση κατηγορώντας την γιὰ προδοσία τοῦ σοσιαλισμοῦ. Συνελήφθη καὶ αὐτὸς γιατὶ τὰ κατοχικὰ στρατεύματα δὲν εἶχαν καιρὸ γιὰ λεπτὲς διακρίσεις. Πρὸς τιμήν του, κατὰ τὴν κράτησή του στὴν Ρουμανία, ἀρνήθηκε νὰ καταθέσει κατὰ τοῦ Νάγκυ. Δὲν διαμαρτυρήθηκε ὅμως ποτὲ γιὰ τὴν ἐκτέλεσή του, καὶ τὸ 1967 ζήτησε νὰ ξαναγίνει μέλος τοῦ κόμματος. Ἦταν ἀκόμα ἐποχὴ σκληρῆς καταπίεσης. Οἱ οἰκονομικὲς μεταρρυθμίσεις τοῦ καθεστῶτος Κάνταρ καὶ ἡ χαλάρωση τῆς λογοκρισίας ἄρχισαν τὸ 1968. Τὴν περίοδο αὐτὴ τὰ κείμενά του ἐκδίδονται μόνο στὴ Δυτικὴ Γερμανία. Τὸ 1968 ὁ Λούκατς, πάλι πρὸς τιμήν του, καταδίκασε τὴν εἰσβολὴ στὴν Τσεχοσλοβακία.[20] Ὅμως τὸ σκεπτικό του καὶ πάλι δὲν ξεφεύγει ἀπὸ τὴν μαρξιστικὴ-λενινιστικὴ ὀρθοδοξία. Ἀποδέχεται τὸ αἴτημα γιὰ τὴν διόρθωση τῶν «γραφειοκρατικῶν παρεκκλίσεων» τοῦ σταλινισμοῦ καὶ τὴν εἰσαγωγὴ «σοσιαλιστικῆς δημοκρατίας». Αὐτὴ ὅμως δὲν ἔχει σχέση, κατὰ τὸν Λούκατς, μὲ τὴν «δικτατορία τῶν ἐκμεταλλευτῶν», τὸν ἐπάρατο πολυκομματικὸ κοινοβουλευτισμό. Ἡ ἀποκατάσταση τοῦ τελευταίου θὰ συνιστοῦσε «ἱστορικὴ παλινδρόμηση», ἡ ὁποία σήμερα, ὅπως μᾶς διαφωτίζει, ἐνέχει τὸν κίνδυνο ὅτι ἡ CIA θὰ χρησιμοποιοῦσε τὴν εὐκαιρία γιὰ νὰ ἐπιβάλει λύσεις «τύπου Ἑλλάδας» (!). Φιλελεύθερο ἀντιπροσωπευτικὸ πολίτευμα, λοιπόν, ἴσον φασιστικὴ δικτατορία. Μόνο ἡ «ἐπιστροφὴ στὸν λενινισμὸ» ὑπόσχεται «πραγματικὸ» ἐκδημοκρατισμὸ στὶς ἀνατολικὲς χῶρες. Ὁ σταλινισμὸς εἶχε «ἀτέλειες» ποὺ ὀφείλονταν στὴν οἰκονομικὴ καθυστέρηση τῆς Ρωσίας, στὴν ἐπιθετικότητα τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ, στὴν ἀνικανότητα τοῦ Στάλιν νὰ κατανοήσει τὴν φιλοσοφικὴ ἔννοια τῆς «διαμεσολάβησης». Παρ’ ὅλα αὐτὰ ὁ σταλινισμὸς ἦταν σοσιαλισμός, δηλαδὴ τὸ ἀνώτατο στάδιο τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας… Ὅλ’ αὐτὰ συνιστοῦν δικαιολόγηση τῆς στρατιωτικῆς εἰσβολῆς. Υἱοθετοῦν στὴν οὐσία τὸν ἰσχυρισμὸ τῶν εἰσβολέων ὅτι ἀπέτρεψαν τὰ σχέδια τοῦ «ἰμπεριαλισμοῦ». Καὶ ὁ Λούκατς δὲν ἐξηγεῖ πουθενὰ σὲ τί ἀκριβῶς συνίσταται αὐτὸς ὁ μυθικὸς «δημοκρατικὸς λενινισμὸς» ποὺ ἐπαγγέλλεται. Ἐν πάση περιπτώσει δὲν εἶχε ὁποιαδήποτε σχέση μὲ τὰ αἰτήματα τοῦ ἐξεγερμένου λαοῦ τῆς Πράγας ἢ τῆς Βουδαπέστης. Μόλις εἶχε διορισθεῖ πρωθυπουργὸς τὸ βράδυ τῆς 24ης Ὀκτωβρίου 1956, ὁ Νάγκυ ἐμφανίστηκε στὸν ἐξώστη του οὑγγρικοῦ κοινοβουλίου γιὰ νὰ μιλήσει στὸ πλῆθος ποὺ εἶχε κατακλύσει τὴν πλατεία ἀπὸ κάτω καὶ τοὺς προσφώνησε μὲ τὸ κομμουνιστικὸ «σύντροφοι». Καὶ ἀμέσως ξεσηκώθηκε ἕνας ὀρυμαγδὸς ἀποδοκιμασίας: «δὲν εἴμαστε σύντροφοι». Τίποτε δὲν ἦταν πιὸ ξένο πρὸς τὶς διαθέσεις τους ἀπὸ κάποια «ἐπιστροφὴ στὸν Λένιν». Ὁμοίως καὶ γιὰ τοὺς ἀντιστασιακοὺς τῆς Χάρτας 77 στὴν Τσεχοσλοβακία. Τὸ πρόγραμμα τοῦ Λούκατς εἶναι προσβολὴ στὰ θύματα τοῦ σταλινισμοῦ καὶ διαστρέβλωση τῶν ἐπιθυμιῶν τοῦ ἐπαναστατημένου λαοῦ, ποὺ δὲν ἦταν τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὴν ἀποκατάσταση τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας καὶ τοῦ πολυκομματισμοῦ, μ’ ἄλλα λόγια ἡ ἐπανένταξη στὸν δυτικὸ πολιτισμό – δηλαδὴ ἀκριβῶς ὅ,τι ὁ ἴδιος βδελύσσεται. Ὁ σχολαστικισμὸς περὶ τὸν δῆθεν «δημοκρατικὸ κομμουνισμὸ» τοῦ Λούκατς ἐπιβιώνει σήμερα μόνο σὲ κάποιους πυρῆνες ἐπιτηδευμένου «ριζοσπαστισμοῦ» στὰ πανεπιστήμια τῆς Δύσης. Στὴν πατρίδα του τὸ ἄστρο του ἔχει ἐκλείψει, ἢ θεωρεῖται μόνο μιὰ ἰδιαίτερα ἀπωθητικὴ περίπτωση τῆς «αἰχμάλωτης συνείδησης» ποὺ ἐξέθρεψε ἡ σταλινικὴ κόλαση. Οἱ πιὸ σημαντικοὶ μαθητές του ἔχουν πρὸ πολλοῦ ἀποκηρύξει τὸν μαρξισμὸ καὶ ἔχουν προσχωρήσει στὸν πολιτικὸ φιλελευθερισμό.[21] Αὐτοὶ ποὺ κηδεύτηκαν μὲ τιμὲς ἐθνικοῦ ἥρωα τὸ 1989 ἦταν ὁ Ἴμρε Νάγκυ καὶ ὁ στρατηγὸς τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1956 Πὰλ Μάλετερ, καὶ ἡ πάνδημη ἐκείνη σύναξη σηματοδότησε τὸ τέλος τοῦ (ἔστω καὶ δραστικὰ μεταλλαγμένου μέχρι τότε) κομμουνιστικοῦ καθεστῶτος. 3. Ὁ ἐξανδραποδισμὸς τῆς λογοτεχνίας Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πομφόλυγα περὶ ἐπιστροφῆς στὴν «λενινιστικὴ δημοκρατία» ἐκεῖνο ποὺ μᾶς ἔκανε κάποτε νὰ θεωροῦμε τὸν Λούκατς ἐκφραστὴ ἑνὸς ἀνθρωπιστικοῦ μαρξισμοῦ (ὀνομαζόταν καὶ «εὐρωκομμουνισμὸς») ἦταν τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν λογοτεχνία. Ὁ Τζὼρτζ Στάϊνερ τονίζει ὅτι ἡ λογοτεχνικὴ κριτικὴ ἑστιάζει πάνω σὲ ἕνα συγκεκριμένο ἔργο γιὰ νὰ κάνει κατανοητὴ τὴν ἰδιαιτερότητά του καὶ νὰ παρακινήσει νὰ ἀσχοληθοῦν μὲ αὐτὸ κάποιους πού, μέσα στὴν τύρβη τῆς καθημερινότητας, θὰ τὸ προσπερνοῦσαν.[22] Τὰ ἐφόδιά της εἶναι ἡ εὐαισθησία τοῦ κριτικοῦ ποὺ ἔχει ἀσκηθεῖ μέσα ἀπὸ τὴν προσωπικὴ συνεύρεση μὲ ποικίλα ποιητικὰ τεχνήματα, καὶ προσπαθεῖ νὰ μεταδώσει αὐτὸ τὸ ἄφατο «κάτι» ποὺ τὸ καθένα ἀποπνέει πλουτίζοντας τὴν ζωή μας. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ ἡ κριτικὴ κινεῖται στὸν ὁρίζοντα μιᾶς ὑποκειμενικῆς ἀπροσδιοριστίας, μιᾶς γνωσιολογικῆς ταπεινότητας. Δὲν σαλπίζει τὰ θέσφατα κάποιας «καθολικῆς» θεωρίας. Ἀλλὰ σκιαγραφεῖ τὴν συναισθηματικὴ καὶ πνευματικὴ εὐφορία ποὺ ἐνδέχεται νὰ προκαλέσει ἡ κατάδυση στὸν μοναδικὸ κόσμο μιᾶς γνήσιας ποιητικῆς δημιουργίας. Οἱ νύξεις τοῦ κριτικοῦ δὲν ἔχουν τίποτε τὸ ὑποχρεωτικό, οὔτε γιὰ τὸν ἀναγνώστη οὔτε βέβαια γιὰ τὸν ἴδιο τὸν δημιουργό. Ὁ κριτικὸς δὲν νομοθετεῖ γιὰ τὴν καλλιτεχνικὴ δραστηριότητα. Εἶναι ἑρμηνευτὴς καὶ διακινητής, καὶ ἥκιστα ἡνίοχός της. Αὐτὸ συχνὰ ἐκλαμβάνεται ὡς μειονέκτημα, εἶναι ὅμως καταστατική της συνθήκη, ἰδίως στὴν ἐποχή μας, ὅταν ἔχουν πλέον σκεδασθεῖ οἱ προφάσεις κάθε μεταφυσικῆς παντογνωσίας. Ὁ Λούκατς, καταλήγει ὁ Στάϊνερ, προσπάθησε νὰ «ὑπερβεῖ» τὸ μειονέκτημα αὐτὸ μὲ ἕνα «συμβόλαιο μὲ τὸν διάβολο», ἐγγράφοντας δηλαδὴ ἐκ νέου τὴν ποίηση στὸ ἐννοιολογικὸ πλέγμα μιᾶς «καθολικῆς» θεωρητικῆς ἐνόρασης. Ουλιάνοφσκ, 1981, κέντρο νεοσυλλέκτων. Ο Λένιν τους «επιθεωρεί»: αριστερά, το άγαλμά του, δεξιά στον τοίχο εικόνες από τη ζωή του. Ἡ «στέγαση» τῆς λογοτεχνίας κάτω ἀπὸ τὴ μεταφυσικὴ ἦταν τὸ μέλημα τοῦ Λούκατς ἐξ’ ἀρχῆς. Ἡ προμαρξιστικὴ Θεωρία τοῦ μυθιστορήματος (1916) περιέγραφε τὴν ἱστορικὴ διαδρομὴ τοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν εὐτυχισμένη ἐποχὴ τοῦ ὁμηρικοῦ ἔπους, ὅταν «ὁ οὐρανὸς ἦταν ἑνωμένος μὲ τὴ γῆ». Τότε μιὰ «ὀργανικὴ ὁλότητα» νοημάτων συνένωνε τὴν κοινωνία, καὶ τὸ ἔπος ἐξέφραζε αὐτὴν τὴν κοινότητα πίστεων καὶ ἀξιῶν. Ἡ ἑνότητα αὐτὴ διασπᾶται στὴν συνέχεια. Ἡ ἀρχαία τραγωδία καὶ φιλοσοφία καταγράφουν τὴν θραύση αὐτή. Ἡ νεωτερικότητα εἶναι ἡ ἐποχὴ «τῆς τέλειας ἁμαρτίας» (ἡ φράση εἶναι ἀπὸ τὸν Φίχτε). Κάθε οὐσιώδης δεσμὸς ἀνάμεσα στοὺς ἀνθρώπους ἐκλείπει καὶ ἡ κοινωνία θρυμματίζεται σὲ σημειακὲς ἀτομικότητες ποὺ περιπλανῶνται ἄσκοπα μέσα σὲ ἕνα ἠθικὸ κενό. Ἡ σημερινὴ ἐποχὴ χαρακτηρίζεται ἀπὸ αὐτὴν τὴν «ἀπώλεια τῆς ὁλότητας», τὴν ἀπουσία τῶν θεῶν. Τὴν κατάσταση αὐτὴ ὁ Λούκατς τὴν ἀποκαλεῖ «ὑπερβατικὴ ἀνεστιότητα». Τὸ λογοτεχνικὸ εἶδος ποὺ ἐκφράζει αὐτὴν τὴν πολιτισμικὴ τραγωδία εἶναι τὸ μυθιστόρημα. Περιγράφει τὸ Ἐγὼ ποὺ κλεισμένο τώρα στὴν ψυχή του κονταροχτυπιέται μὲ τὸν κόσμο ὅπου δὲν μπορεῖ πιὰ νὰ κατοικήσει.[23] Ἡ νεωτερικὴ ψυχὴ εἶναι εἴτε πλατύτερη εἴτε στενότερη ἀπὸ τὴν πραγματικότητα ποὺ ἐχθρεύεται, ἀλλὰ ἔτσι κι ἀλλιῶς λειψὴ γιατὶ δὲν μπορεῖ νὰ βρεῖ πάτημα σὲ κάτι μὲ πιὸ στέρεη οὐσία ἀπὸ τὸν ἑαυτό της. Τὸ ζητούμενο εἶναι μιὰ καινούργια ἠθικοπνευματικὴ «ὁλότητα» ποὺ θὰ γιατρέψει αὐτὴν τὴν τραυματικὴ ἀντίθεση, καὶ ἕνα νέο ἔπος ποὺ θὰ τραγουδήσει αὐτὴν τὴν σωτηρία. Ὁ Λούκατς δὲν μπορεῖ ἀκόμα νὰ πεῖ ποιὰ θὰ ἦταν αὐτὴ ἡ λυτρωτικὴ ἰδέα. Ὁ μαρξισμὸς ἦρθε νὰ γεμίσει αὐτὸ τὸ μεταφυσικὸ κενό. Στὴν αὐτοβιογραφία του ὁ Λούκατς ἰσχυρίζεται ὅτι ἡ κρίσιμη τομὴ στὴ ζωή του ἦταν ἡ προσχώρησή του στὸν κομμουνισμό. Σήμερα ἡ ἑρμηνευτικὴ συναίνεση εἶναι ὅτι, παρ’ ὅλη τὴν ἰδεολογικὴ ἀλλαγή, ὑπάρχει οὐσιώδης μεθοδολογικὴ καὶ θεωρητικὴ συνέχεια ἀνάμεσα στὶς δύο περιόδους τοῦ στοχασμοῦ του. Ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ Πὼλ ντὲ Μάν,[24] ἀπ’ τὴν ἀρχὴ μέχρι τὸ τέλος ὁ Λούκατς ὑποτάσσει τὴν λογοτεχνικὴ ἀνάλυση στὶς ἐπιταγὲς μιᾶς φιλοσοφίας τόσο γενικῆς ποὺ διεκδικεῖ τὸ δικαίωμα νὰ μιλάει ἐξ ὀνόματος τοῦ ποιητῆ: νὰ τοῦ ὑπαγορεύει δηλαδὴ τί βλέπει, ἢ τί ὀφείλει νὰ βλέπει καὶ νὰ ἐκφράζει. Ἡ κριτικὴ τοῦ Λούκατς διαποτίζεται ἀπὸ δυσανεξία ἀπέναντι στὴν ὑποκειμενικὴ ἐκφραστικότητα, ἀπέναντι στὴν προσωπικὴ φωνή, ἀπέναντι στὸν ἀτομικὸ λόγο. Ὅλα αὐτὰ, ὡς καλὸς ἑγελιανός, τὰ θεωρεῖ αὐθαιρεσία (Willkuer) τῆς μεμονωμένης (ἀλλοτριωμένης) συνείδησης ποὺ ἀδυνατεῖ νὰ κατανοήσει τοὺς «γενικοὺς νόμους» ποὺ κυβερνοῦν τὴν ζωή. Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ ὁ Λούκατς δὲν ἀσχολεῖται ποτὲ μὲ τὴν ποιητικὴ γλώσσα, τουτέστιν μὲ αὐτὸ τὸ ὑλικὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο χτίζεται τὸ ποιητικὸ σύμπαν. Ἡ γλώσσα εἶναι γι’ αὐτὸν ἁπλῶς τὸ ἐξωτερικὸ μέσο ποὺ μεταφέρει, ἀμέσως ἢ ἐμμέσως, μιὰ κοσμοθεωρία μὲ πολιτικὲς πάντα προεκτάσεις. Ἀπὸ τὴν ὀλέθρια αὐτὴ ὑποτίμηση πηγάζει ἡ ἔχθρα του πρὸς τὸν «φορμαλισμό», ἢ ἀκριβέστερα πρὸς τὴν μορφολογικὴ προσέγγιση στὴν ποίηση ποὺ θεμελίωσαν οἱ μεγάλοι Ρῶσοι θεωρητικοὶ Σκλόβσκι, Ἄϊχενμπαουμ, Πρόππ, Γιακομπσόν κ.ἄ., καὶ ἀπὸ τὴν ὁποία πήγασαν ὅλες οἱ σημαντικὲς ἐξελίξεις στὴν λογοτεχνικὴ θεωρία τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα. Ὁ φορμαλισμὸς ἀπομόνωνε τὸ κατ’ ἐξοχὴν χαρακτηριστικὸ τῆς ποιητικῆς τέχνης, αὐτὸ ποὺ καθορίζει τὴν ποιητικότητα ἢ τὴν «λογοτεχνικότητά» της: δηλαδὴ τὴν χρήση γλωσσικῶν τρόπων (π.χ. μεταφορὰ) ποὺ ἀνοικειώνουν τὸ οἰκεῖο, ποὺ τὸ καθημερινὸ καὶ τὸ συνηθισμένο τὸ καθιστοῦν ξένο, πρωτόγνωρο, ἀνήκουστο, μυστηριακό.[25] Ἡ ποίηση εἶναι ἕνας τεχνητὸς κόσμος ποὺ ἀκριβῶς γι’ αὐτὸ εἶναι θαυμαστός. Εἶναι μιὰ «ἀποξένωση» ἀπὸ τὸ πραγματικό. Εἶναι ἡ ἐξόρυξη μιᾶς ἄλλης πραγματικότητας μέσα στὴν πραγματικότητα ἢ/καὶ ἡ κατασκευὴ μιᾶς νέας δίπλα σ’ αὐτὴν ποὺ γνωρίζουμε ἀπὸ τὴν ἐμπειρία. Ἡ τέχνη, ἔλεγε προκλητικὰ ὁ Σκλόβσκι, εἶναι ἐντελῶς «ἄδεια ἀπὸ ζωὴ» καὶ οἱ σημαῖες ποὺ ἀνεμίζουν μέσα της δὲν ἔχουν τὸ χρῶμα ἐκείνων ποὺ ἀνεμίζουν «στὰ κάστρα τῶν κρατῶν σας». Ἡ λογοτεχνικὴ γλώσσα, συμπλήρωνε ὁ Γιακομπσόν, εἶναι «ὀργανωμένη βία» ποὺ ἀσκεῖται πάνω στὴν γλώσσα τῆς καθημερινότητας. Αὐτὸς ὁ ἐλεύθερος πειραματισμὸς μὲ ἐκφραστικοὺς τρόπους ποὺ συνεχῶς ἀναδεικνύουν τὸ ἄλλο ἀπὸ αὐτὸ ποὺ θεωροῦμε δεδομένο, ἀκόμα κι ἂν παραβιάζουν τὶς κανονικὲς σημασίες τῶν ὅρων, εἶναι ὁ ἀέρας ποὺ ἀναπνέει ἡ τέχνη. Τὰ «μέσα τῆς καλλιτεχνικῆς παραγωγῆς», τόνιζε ὁ Μπρέχτ, συνεχῶς ἀναπτύσσονται: στὸν εἰκοστὸ αἰώνα εἶναι π.χ. ὁ κινηματογράφος, τὸ ραδιόφωνο, ἡ τηλεόραση. Ἡ καλλιτεχνικὴ ἀποξένωση (Entfremdung) εἶναι ἡ ἐφαρμογὴ ἀπὸ τὸν Μπρὲχτ τοῦ μορφολογικοῦ πειραματισμοῦ στὸ θέατρο. Γιὰ τὸν Λούκατς, ὅμως, οἱ ἀπόπειρες αὐτὲς δὲν εἶναι παρὰ κακοήθης ὑποκειμενισμός. Ἐκφράζουν τὴν αὐταπάτη τοῦ νεωτερικοῦ ἀτόμου νὰ ἀποδράσει ἀπὸ τὴν ἀστικὴ ἀλλοτρίωση ὁριοθετώντας ἕναν προσωπικὸ χῶρο. Ὁ μοντερνισμὸς (ὅπως καὶ ὁ νατουραλισμὸς παλαιότερα) στὴν τέχνη εἶναι γι’ αὐτὸν μιὰ μανιακὴ ἐνασχόληση μὲ τὸ ἐπὶ μέρους, μὲ τὴν τυχαία καὶ ἀσήμαντη λεπτομέρεια τῆς ζωῆς. Ὅσο κι ἂν περιγράφει ὑπαρξιακὰ ἀδιέξοδα καὶ κοινωνικὲς δυσλειτουργίες, ἀποκρύπτει ἐν τέλει τὶς μεγάλες νομοτέλειες ποὺ ὁδηγοῦν στὴν «θετικὴ ὑπέρβαση», στὴν ἀταξικὴ κοινωνία. Ὁ Κάφκα τυλίγεται στὴν ἀπελπισία του καὶ μαραίνεται, μαζί του χανόμαστε στοὺς λαβύρινθους τοῦ καπιταλιστικοῦ κάστρου. Ἡ δημοφιλία τῶν μοντερνιστῶν ὀφείλεται γιὰ τὸν Λούκατς στὸ ὅτι τοὺς προωθεῖ τὸ κεφαλαιοκρατικὸ κατεστημένο. Παράλληλα, ἡ ἐξειδίκευση τῆς δουλειᾶς τοῦ κριτικοῦ στὸν σύγχρονο καταμερισμὸ τῆς ἐργασίας τὸν στρέφει μονομερῶς πρὸς τὴν λεπτολογία τῆς γλωσσικῆς ἀνάλυσης, τὸν καθιστᾶ δηλαδὴ ἀνίκανο νὰ ἐνστερνισθεῖ τὴν ἱστορικὴ «ὁλότητα» (μ’ ἄλλα λόγια τὸν μαρξισμό), ἀπὸ τὴν ὁποία ἀντλεῖ τὴν ἀξία του τὸ λογοτεχνικὸ ἔργο.[26] Καὶ μὲ τοὺς χονδροειδεῖς αὐτοὺς ἀφορισμοὺς ὁ Λούκατς ξεμπερδεύει μὲ τὴν ὑποχρέωσή του νὰ καταπιαστεῖ μὲ τὴν σκέψη τοῦ Στάϊνερ, τοῦ Οὐέλλεκ, τοῦ Μπρούκς, τοῦ Ρίτσαρντς, τοῦ Λήβις, τοῦ Μπήρντσλη καὶ τῶν ἄλλων μεγάλων κριτικῶν τῆς λογοτεχνίας. Μονάχα ὁ «κριτικὸς» ρεαλισμὸς τοῦ Γκόρκυ καὶ τοῦ Τόμας Μὰνν ἀφήνει νὰ διαφανεῖ ἡ ἱστορικὴ δυναμικὴ τοῦ καινούργιου κόσμου. Στὸν ρεαλισμὸ τὸ καθολικὸ καὶ τὸ ἐπὶ μέρους «ἑνώνονται διαλεκτικὰ» στὴν «ἀτομικότητα» τοῦ ἥρωα, μιὰν ἀτομικότητα ὅμως «τυπικὴ» ἐπειδὴ στὶς σκέψεις καὶ στὶς πράξεις της ἀντικατοπτρίζονται οἱ ἱστορικὲς τάσεις τῆς ἐποχῆς. Ἡ θεωρία τοῦ ρεαλισμοῦ τοῦ Λούκατς ἀποκαθιστᾶ ἔτσι τὴν γνωσιολογία τῆς «ἀντανάκλασης», ποὺ εἶχε καταδικάσει τὸ Ἱστορία καὶ ταξικὴ συνείδηση: μὲ τὴν μορφὴ τώρα τῆς μιμήσεως ποὺ εἰσάγεται ἀπὸ τὸν Ἀριστοτέλη.[27] Καὶ ὁ «σοσιαλιστικὸς ρεαλισμὸς» ὁρίζεται τώρα ὡς ἡ λογοτεχνία τοῦ μέλλοντος, γιατὶ ἐκεῖ ἐκφράζεται ρητῶς αὐτὸ ποὺ στοὺς ρεαλιστὲς τοῦ 19ου αἰώνα ἐλάνθανε. Ἐλάχιστα παραδείγματα δίνει ὁ Λούκατς γι’ αὐτὴν τὴν θαυμαστὴ λογοτεχνία ποὺ κυοφορεῖται: μόνο τὸν ἀξιόλογο Σόλοχωφ καὶ τὸν ἀνυπόφορο Μακαρένκο. Αὐτὸς ἦταν ὁ λόγος ποὺ ὁ Ἀ. Φαντέεφ («ὁ Στάλιν εἶναι ὁ μεγαλύτερος ἀνθρωπιστὴς ποὺ γνώρισε ποτὲ ὁ κόσμος») καὶ οἱ ἄλλοι σπαθοφόροι τῆς ζντανωφτσίνα στὴν Ἕνωση Σοβιετικῶν Λογοτεχνῶν δυσφοροῦσαν μαζί του: εἶχε εὐρωπαϊκὴ καλλιέργεια καὶ δὲν ἀναφερόταν στὸ ἔργο τους. Αὐτοὶ ἔγραφαν «κορίτσι ἐρωτεύεται τρακτὲρ καὶ τοὺς παντρεύει ὁ γραμματέας τοῦ κολχὸζ κάτω ἀπὸ τὴ φωτογραφία τοῦ Στάλιν», κι ἐκεῖνος τοὺς ζητοῦσε νὰ γίνουν Τολστόυ ἢ τουλάχιστον Γκόρκυ. Ὁ Μπρὲχτ ἀπαντάει στὸν Λούκατς: «Καὶ ἐγὼ εἶμαι ρεαλιστής! Ἀλλὰ ὁ ρεαλισμὸς τοῦ Μπαλζὰκ δὲν μὲ βοηθάει σὲ τίποτα νὰ ἐκφράσω τὴν ἀντιφατικότητα τῆς δικῆς μου ἐποχῆς».[28] Ὅτι ἡ λογοτεχνία «ἀναφέρεται στὴν κοινωνικὴ ζωὴ» εἶναι ἕνα τόσο γενικὸ θεώρημα, ποὺ ἐξηγεῖ τὰ πάντα χωρὶς νὰ ἐξηγεῖ τίποτα. Ὁ ἴδιος ὁ Λούκατς ἀποφαίνεται: «Ὁ ρεαλισμὸς εἶναι ἡ βάση ὅλης τῆς λογοτεχνίας, καὶ ὄχι μιὰ τεχνοτροπία ἀνάμεσα στὶς ἄλλες».[29] Τελικά, δηλαδή, τὰ πάντα εἶναι ρεαλισμός! Ἀλλὰ ἂν εἶναι ἔτσι τότε ἡ προσπάθεια νὰ τὸν ὁριοθετήσουμε ἀπέναντι στὸν μοντερνισμό, καὶ νὰ τὸν ἐπιβάλουμε ὡς «ὀρθὴ» λογοτεχνία εἶναι περιττὴ καὶ ἀνούσια. Ἡ πραγματικότητα εἶναι καλειδοσκοπικὴ καὶ ἡ σύλληψη τῆς «ὁλότητάς» της μιὰ χίμαιρα. Ὁ ἀσύντακτος καὶ χωρὶς στίξη, πλήρης διαλυμένων νοημάτων, ἀλλὰ τόσο συγκλονιστικὰ ἀληθινός, ἐσωτερικὸς μονόλογος τῆς Μόλλυ Μπλοὺμ ποὺ κλείνει τὸν Ὀδυσσέα τοῦ Τζόϋς «μιμεῖται» καὶ αὐτὸς ὅσο πιστὰ γίνεται μιὰ πραγματικὴ ἀγωνία στὰ μύχια τοῦ Ἐγώ. Ὁμοίως καὶ ἡ ἐφιαλτικὴ περιδίνηση τοῦ ἥρωα τῆς Δίκης. Καὶ ἀντιστρόφως: τὸ νὰ χαρακτηρίζει κανεὶς τὸ Μαγικὸ βουνὸ (ἢ ἀκόμα καὶ τοὺς Μπούντεμπρουκ) ὡς «ρεαλισμὸ» ἀποτελεῖ ἑρμηνευτικὴ διαστρέβλωσή τους –ἂς θυμηθοῦμε μόνο τὸ ὄνειρο τοῦ χιονιοῦ στὸ πρῶτο. Ὁλόκληρο τὸ Μαγικὸ βουνὸ εἶναι μιὰ μεταφορά, ἕνα θέατρο ἰδεῶν, ἕνας τεχνητὸς κόσμος. Ἡ φορμαλιστικὴ «ἀποξένωση» ἀπὸ τὴν πραγματικότητα δίνεται ἐδῶ ὅσο κατηγορηματικὰ γίνεται μέσα ἀπὸ τὴν ἀντίθεση τοῦ «ἐδῶ πάνω» (τὸ σανατόριο στὴν κορυφὴ) καὶ τοῦ «ἐκεῖ πέρα» (ἡ συμβατικὴ καθημερινότητα τῶν πόλεων στὴν πεδιάδα). Οἱ Μπούντεμπρουκ εἶναι μιὰ παραβολὴ πάνω στὴν παρακμὴ τῆς βούλησης καὶ τῆς ἠθικῆς. Ὁ Μὰνν εἶναι ἐμβληματικὸς μοντερνιστής. Τὸ νὰ διαβάσει κανεὶς στὰ βιβλία του τὴν μαρξιστικὴ ἰδέα τῆς ἱστορίας εἶναι μιὰ αὐθαίρετη ἰδεολογικὴ ἐπιβολή. Ἐν πάση περιπτώσει ἡ μίμησις δὲν εἶναι ποτὲ μιὰ σχέση ἕνα πρὸς ἕνα, ἀλλὰ –ἀκόμα κι ἂν τὴ δεχθεῖ κανεὶς– μιὰ δραστικὴ διάθλαση καὶ διΰλιση τοῦ πραγματικοῦ μέσα ἀπὸ μορφικὰ φίλτρα. Οὔτε κὰν ἡ φωτογραφία ὡς τέχνη, ἢ μᾶλλον λιγότερο ἀπ’ ὅλες τὶς ἄλλες τέχνες ἡ φωτογραφία, δὲν ἐκπληρώνει τὰ κριτήρια τοῦ ρεαλισμοῦ τοῦ Λούκατς. Ἡ ἀνθρώπινη συνείδηση δὲν βασανίζεται ἀποκλειστικὰ ἀπὸ τὸ ποιὰ τάξη ἢ κόμμα θὰ ἀσκεῖ τὴν ἐξουσία. Πολλὲς μαρξιστικὲς ἀνοησίες, λέει ὁ Μπρέχτ, ἀκούστηκαν γιὰ τὸν μονόλογο τῆς Μόλλυ, διάστικτες μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς ἀντιδραστικὴ σεμνοτυφία τῶν Καθολικῶν, μὲ τὴν προσθήκη ἁπλῶς ὅτι ἡ Μόλλυ ἦταν «μικροαστή». Καὶ γιὰ νὰ θυμηθοῦμε καὶ τὰ δικά μας, τὸ ἴδιο χυδαία ἦταν καὶ ἡ ἀπαξίωση τοῦ Καβάφη ἀπὸ τὸν Μάρκο Αὐγέρη μὲ τὸ «ἐπιχείρημα» ὅτι ἡ ποίησή του ἦταν ἔκφραση τῆς «διαστροφῆς» του.[30] Ἔπρεπε νὰ ἀναδείξει τὸν «πολιτικὸ Καβάφη» ὁ Στρατὴς Τσίρκας γιὰ νὰ ἐνδιαφερθεῖ γι’ αὐτὸν ἕνα μέρος τῆς ἀριστερῆς διανόησης. Ὁμοίως καὶ ἡ ἀπαισιοδοξία τοῦ Καρυωτάκη ἔπρεπε νὰ ἀποκρυπτογραφηθεῖ ὡς «ἀριστερὴ» κοινωνικὴ κριτικὴ γιὰ νὰ γίνει ἀποδεκτὴ ἡ ποίησή του. Ἂς μὲ συγχωρήσουν οἱ ἁρμοδιότεροι, ἀλλὰ δὲν τὸ θεωρῶ αὐτὸ πρόοδο. Εἴτε ὁ Καβάφης μιλάει γιὰ τὴν σεξουαλική του προτίμηση εἴτε αἰνίττεται πολιτικὲς στάσεις, ὁ Καβάφης εἶναι μέγιστος ποιητὴς καὶ ὡς τέτοιος ξεπερνάει ὅλα τὰ ὅρια καὶ ἐπέμπει μηνύματα μὲ πανανθρώπινη ἐμβέλεια. Τὴν καβαφικὴ ποιητικὴ ὑποχρεοῦται νὰ ἀνατέμνει ἡ κριτική, καὶ ὄχι νὰ τυρβάζει θεωρητικῶς περὶ ἰμπεριαλισμοῦ καὶ ὁμοφυλοφιλίας. Ἡ τέχνη, λέει ὁ Ἀντόρνο, εἶναι πάντα ἄρνηση τοῦ πραγματικοῦ. Μέσα ἀπὸ τὴν γλώσσα ἢ τοὺς ἤχους της, μέσα ἀπὸ τὶς τεχνικές της, μέσα ἀπὸ τὰ συναισθήματα ποὺ ἀναρριπίζει, μέσα ἀπὸ τὶς διανοητικὲς καὶ ἠθικὲς προκλήσεις ποὺ σκηνοθετεῖ προσπαθεῖ νὰ συλλάβει τὴν ὀξέως ἀντιθετικὴ σχέση τῆς νεωτερικῆς συνείδησης μὲ τὸ πολιτιστικὸ καὶ κοινωνικό της περιβάλλον, ἀλλὰ καὶ τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό της. Στὸν ἀγώνα αὐτὸ δὲν χωροῦν ἀπαγορεύσεις καὶ ποδηγετήσεις. Ἀλλ’ αὐτὸ δὲν τὸ κατανοοῦσε ἡ θεωρία τοῦ Λούκατς. Τὸ κατανοοῦσε ὅμως ἀκόμα καὶ ὁ Τρότσκυ, σ’ ἐκείνη τὴν περίεργα σαγηνευτικὴ οὐτοπία τοῦ 1925 ποὺ λέγεται Λογοτεχνία καὶ ἐπανάσταση. Κι αὐτὸς πιστεύει στὴν κομματικὴ καθοδήγηση στὴν τέχνη καὶ ἀπαιτεῖ ἀπὸ τοὺς καλλιτέχνες νὰ ἀποδεχθοῦν τὴν ἐπανάσταση. Εἶναι καὶ αὐτὸς ἐπικριτὴς τῶν φορμαλιστῶν, παραδέχεται ὅμως (ἂν καὶ παραποιεῖ τὴν μέθοδό τους χάριν πολεμικῆς) τὴν πολύτιμη συμβολή τους στὴν μελέτη τοῦ λογοτεχνικοῦ φαινομένου. Καὶ διακηρύσσει –στὰ λόγια τουλάχιστον, γιατὶ βέβαια δὲν γνωρίζουμε πῶς θὰ πολιτευόταν ἂν εἶχε ἔρθει στὰ πράγματα– ὅτι ἡ μαρξιστικὴ ἰδέα γιὰ τὴν κοινωνικὴ σημασία τῆς τέχνης δὲν συνεπάγεται τὴν διοικητικὴ ἐπιβολὴ καλλιτεχνικῶν τάσεων καὶ τεχνοτροπιῶν καὶ τὴν ἀπαγόρευση ἄλλων, οὔτε καὶ κατὰ τὴν μεταβατικὴ περίοδο τῆς ἐπαναστατικῆς δικτατορίας ποὺ διέρχεται ἡ Ρωσία. Ὁ σοσιαλιστὴς καλλιτέχνης τρυγάει ἀπὸ ὅλες τὶς φάσεις καὶ τὶς πτυχὲς τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ παρελθόντος. «Προλεταριακὴ τέχνη» μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἄρνησης ἢ τῆς καταστροφῆς τῆς πολιτιστικῆς παράδοσης δὲν ὑπάρχει. Πολλῷ δὲ μᾶλλον στὸ τέλος τῆς ἱστορίας. Ὁ τέλειος κομμουνισμὸς θὰ εἶναι μιὰ ἀταξικὴ κοινωνία, πράγμα ποὺ σημαίνει ὅτι ἡ τέχνη τότε δὲν θὰ ἔχει ταξικὸ ὑπόβαθρο ἢ σκοπούς. Θὰ εἶναι, ἀντίθετα, ἡ ἐλεύθερη καλλιέργεια καὶ ἔκφραση τῶν δημιουργικῶν ἱκανοτήτων τῶν χειραφετημένων ἀτόμων. Αὐτὸ θὰ ἀποφέρει μιὰ ἀδιανόητη γιὰ τὸ σήμερα πολυμορφία πνευματικῶν ἀξιῶν καὶ ἐγχειρημάτων. Ὁ μέσος ἄνθρωπος τῆς ἐποχῆς ἐκείνης θὰ εἶναι μιὰ πνευματικὴ ἰδιοφυΐα τοῦ ἐπιπέδου τοῦ Ἀριστοτέλη, τοῦ Γκαῖτε καὶ τοῦ Μάρξ. 4. Ἀπολήξεις καὶ ἀπορίες Τὸ 1970 ὁ Λούκατς δημοσίευσε ἕνα βιβλίο γιὰ τὸν Σολζενίτσυν. Τὸν ἐπαινεῖ ὡς ἀνανεωτὴ τοῦ «σοσιαλιστικοῦ ρεαλισμοῦ», παρ’ ὅτι δὲν εἶναι προλετάριος ἀλλὰ «πληβεῖος» συγγραφέας. Περιττεύει ὁ σχολιασμός. Ὁ Σολζενίτσυν, συνεχίζει ὁ Λούκατς, δείχνει ὅτι ἡ πραγματικότητα τῶν Γκουλὰγκ ἦταν «ἡ καθημερινότητα τοῦ σταλινισμοῦ». Ὁ Σολζενίτσυν ὑπερασπίζεται τὴν ἠθικὴ ἀκεραιότητα τοῦ ἀνθρώπου, διακηρύσσει τὴν πίστη στὸ καλό καὶ τὴν βεβαιότητα γιὰ τὴν νίκη του στὴν ἱστορία. Ὅλα αὐτὰ εἶναι ἀπολύτως ἀληθινά. Εἶναι ὅμως καὶ ἀπολύτως ἀσύμβατα μὲ ὅλα ὅσα εἶχε ὑπερασπιστεῖ μέχρι τότε ὁ Λούκατς. Μιὰ συντριπτική, ἂν καὶ sotto voce, κριτικὴ τῆς γεροντικῆς αὐτῆς ὑποκρισίας τοῦ Λούκατς κάνει ὁ κορυφαῖος σοσιαλδημοκράτης τῆς Ἀμερικῆς Ἴρβινγκ Χάου, ὁ ὁποῖος διαμαρτύρεται ὅτι ἐπὶ δεκαετίες οἱ σοσιαλδημοκράτες ἔλεγαν ἀκριβῶς αὐτὰ ποὺ ἀποφάσισε νὰ πεῖ ὁ Λούκατς σ’ αὐτὸ τὸ βιβλίο, καὶ ἐκεῖνος τοὺς ἐξύβριζε χυδαῖα ὡς «ἐνεργούμενα τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ».[31] [1] Τὰ κείμενα εἶναι δανεισμένα ἀπὸ τὸ Dagmar Burkhart, “Osip Mandelstam and the Grand Lie of Stalinism”, Russian Literature LXXI (2012), I, 53-74, καὶ μεταφρασμένα ἀπὸ τὰ ἀγγλικὰ ἀπὸ τὸν γράφοντα. [2] Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Bd. 3, 335. [3] Αὐτόθι, 277. [4] Georg Lukács, History and Class Consciousness, MIT Press, Cambridge, Mass. 1971. Ἀπὸ τὸ ἔργο αὐτὸ ἔχει μεταφρασθεῖ στὰ ἑλληνικὰ τὸ πιὸ διάσημο δοκίμιο ποὺ περιέχει: Γκέοργκ Λούκατς, Ἡ πραγμοποίηση καὶ ἡ συνείδηση τοῦ προλεταριάτου, εἰσαγωγή-μετάφραση-σχόλια Κ. Καβουλάκος, Ἐκκρεμές, Ἀθήνα 2006. Πρόκειται γιὰ μιὰ καλαίσθητη καὶ ἐπιστημονικὰ τεκμηριωμένη ἔκδοση ἀπὸ ἕναν ἄριστο γνώστη τοῦ Λούκατς. Ἡ μετάφραση εἶναι ὅσο καλὴ γίνεται γιὰ ἕνα στρυφνὸ καὶ περίπλοκο κείμενο. Μὲ μία ἐξαίρεση: μεταφράζει τὸν κεντρικὸ ὅρο Reifikation / Reification μὲ τὴν ἀνύπαρκτη καὶ κακόηχη λέξη «πραγμοποίηση» (ἐνῶ ὑπῆρχαν ἄλλες λύσεις: βλ. τὸ παρὸν κείμενο). Ἡ ἀσχημία αὐτὴ ἔχει δυστυχῶς πολιτογραφηθεῖ πλέον ὡς δόκιμος ὅρος καθ’ ἡμᾶς. Ἕνα ἄλλο πρόβλημα μὲ τὴν ἔκδοση αὐτὴ εἶναι ὅτι πρόκειται γιὰ μία ἀκριβὴ καταγραφὴ τοῦ ἐπιχειρήματος τοῦ Λούκατς (στὴν εἰσαγωγή), χωρὶς ὅμως καμία προσπάθεια ἐξωτερικῆς ἀποτίμησης τοῦ κύρους του. Ὁ συγγραφέας ἀποδέχεται ὡς ὀρθὲς τὶς ἀφετηριακὲς παραδοχὲς τοῦ Λούκατς, χωρὶς νὰ τὶς συζητάει κριτικὰ ἀπὸ μεθοδολογική, θεωρητικὴ καὶ ἱστορικὴ σκοπιά. [5] Βλ. Kolakowski, ὅ.π., σ. 309-313. [6] Ἡ μόνη πλήρης βιογραφία τοῦ Λούκατς εἶναι: Arpad Kadarkay, Georg Lukács: Life, Thought, and Politics, Blackwell, Cambridge, Mass. 1991. Καλύπτει ἐξαντλητικὰ καὶ μὲ ἀκρίβεια τὴ ζωὴ τοῦ Λούκατς, ἂν καὶ σφραγίζεται καὶ ἀπὸ ἕναν μαγυάρικο ἐθνικὸ ἐνθουσιασμὸ γιὰ τὸν «Σωκράτη τῆς Οὑγγαρίας». [7] Τὴν ἀπορρόφηση τοῦ Λούκατς ἀπὸ τὴν μεταφυσικὴ τῆς τρομοκρατίας, ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τοῦ Ντοστογιέφσκι καὶ τῆς Γκραμπένκο, περιγράφει λεπτομερῶς μὲ ἀμεσότητα ποὺ παγώνει ὁ Arpad Kadarkay. Βλ. Arpad Kadarkay, “Georg Lukács’s Road to Art and Marx”, Polity, vol. 13, no. 2 (Winter, 1980), 230-260. [8] Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ περιγραφὴ τῆς διανοητικῆς πορείας τοῦ Λούκατς κατὰ τὴν προμαρξιστική του περίοδο, βλ. Ferenc L. Lendvai, “György Lukács 1902-1918: His Way to Marx”, Studies in Eastern European Thought, 2008, 60, 55-73. Βλ. ἐπίσης Kadarkay, “Georg Lukács’ Road to Art and Marx”, ὅ.π., 254-255. [9] Βλ. J.P. Stern, “Communism’s Man of Letters”, London Review of Books, vol. 13, no. 18, 26 September 1991. Ἐπίσης István Deák, “The Convert”, The New York Review of Books, March 12, 1987. [10] Georg Lukács, History and Class Consciousness, 245. [11] Αὐτόθι, 245-46. [12] Αὐτόθι, 251. [13] Georg Lukács, “Reflections on the Cult of Stalin”. Πρόκειται γιὰ τὸ «Γράμμα στὸν Alberto Carocci» ποὺ δημοσιεύθηκε στὴν ἰταλικὴ ἐπιθεώρηση Nuovi Argomenti, nos. 57-58, 1962. Προσβάσιμο στὸ www.marxists.org. [14] Τὸ σχεδίασμα αὐτὸ συμπληρώθηκε μὲ προφορικὲς συνεντεύξεις πάνω στὶς σύντομες σημειώσεις τοῦ Λούκατς καὶ δημοσιεύθηκε μὲ τὸν τίτλο: Georg Lukács, Gelebtes Denken, Frankfurt a. M., Suhrkamp, 1981. Γιὰ μία ἐκτεταμένη ἀναφορὰ τοῦ ἐκδότη τῆς «διαλογικῆς» αὐτῆς αὐτοβιογραφίας στὶς περιστάσεις γύρω ἀπὸ τὴν σύνταξή της, βλ. István Eörsi, “Georg Lukács and Gelebtes Denken: The Right to the Last Word”, New German Critique, No. 23 (Spring-Summer, 1981), 115-129. Ὁ τίτλος σημαίνει Βιωμένη σκέψη. Στὸ κείμενο αὐτό, ὅπως εἶναι ἀνθρώπινο ἄλλωστε λίγες ἑβδομάδες πρὶν τὸν θάνατό του, ὁ Λούκατς ἐνδιαφέρεται πρωτίστως νὰ δικαιώσει ἀναδρομικὰ τὸν ἑαυτό του γιὰ τὶς ἐπιλογὲς μιᾶς ζωῆς, ἀλλὰ καὶ γιὰ νὰ προβάλει τὸν ρόλο του ὡς «ἀντιρρησία» κομμουνιστῆ, ὄχι ὅμωςἀντιπάλου τοῦ καθεστῶτος. Χαρακτηριστικὰ λέει: «δὲν μπόρεσαν νὰ μὲ φτύσουν οὔτε νὰ μὲ καταπιοῦν». [15] Ἡ ἄποψη αὐτὴ ἐκφράστηκε πρῶτα τὸ 1969 σὲ μιὰ συνέντευξη τοῦ Λούκατς στὴν New Left Review καὶ ἐπαναλαμβάνεται στὸ Gelebtes Denken. [16] Georg Lukács, Ausgewaehlte Schriften, Hamburg, Rowohlt, 1970, 139-197. [17] Βλ. Norman Arthur Fisher, “Historical Fiction as Oppositional Discourse: A Retrieval of Georg Lukács’ Popular Front Revival of Walter Scott’s Historical Novels”, Atlantic Journal of Communication, 15(1), 61-77. [18] Βλ. Katerina Clark, “Germanophone Contributions to Stalinist Literary Theory: The Case of Georgy Lukács and Michail Lifšic, and Their Roles in Literaturnyj Kritik and IFLI”, Russian Literature LXIII (2008) II/III/IV, 513-532. [19] Γιὰ τὸ ἐπεισόδιο βλ. Árpád Kadarkay, “The Captive Mind of György Lukács”, Hungarian Review, issue 2 (2013), 56-69. [20] Georg Lukács, The Process of Democratization, SUNY Press, Albany N.Y., 1991. [21] Angel Rivero, “From Left Radicalism to Liberal Democracy: The Political Journey of Lukács’ Pupils”, The European Legacy, vol. 1, no. 1, 1996, 336-341. [22] George Steiner, “Georg Lukács and His Devil’s Pact”, The Kenyon Review, vol. 22, no. 1 (Winter, 1960), 1-18. [23] Σωστὰ ὁ Κ. Καβουλάκος, βλ. ὑποσημείωση 4, τονίζει τὴν ἐπιρροὴ τῆς «φιλοσοφίας τοῦ χρήματος» τοῦ Ζίμμελ καὶ τῆς θεωρίας τοῦ ἐξορθολογισμοῦ καὶ τῆς «ἀπομάγευσης» τοῦ Βέμπερ στὴν σύνθεση αὐτὴ τοῦ Λούκατς. Πρέπει ὅμως νὰ προσθέσουμε ὅτι ὁ Λούκατς στρεβλώνει τὶς ἰδέες τους γιὰ νὰ τὶς ἐντάξει στὴν δική του θεωρία τῆς «ὁλότητας». Καὶ ὁ Ζίμμελ καὶ ὁ Βέμπερ ἦταν μεθοδολογικοὶ ἀτομιστές. Ὁ δὲ Ζίμμελ τονίζει κατηγορηματικὰ ὅτι ἡ ἐκπραγμάτωση τῶν ἀξιῶν καὶ τῶν διαπροσωπικῶν σχέσεων στὴν νεωτερικότητα συνοδεύεται ἀπὸ μία κρίσιμη αὔξηση τῆς ἐλευθερίας. Γιὰ τὴν «ὁλότητα» βλ. Martin Jay, Marxism and Totality: The Adventures of a Concept from Lukács to Habermas, University of California Press, Berkeley, 1986. Ὁ Jay σημειώνει ὅτι ἡ ἔμφαση στὴν «ὁλότητα» στὴν Θεωρία τοῦ μυθιστορήματος δείχνει τὴν μετακίνηση τοῦ Λούκατς ἀπὸ τὸν νεοκαντιανισμὸ στὸν Χέγκελ. Martin Jay, ὅ.π., 91 κ.ἑ. [24] Paul De Man, “Georg Lukács’ Theory of the Novel”, MLN, vol. 81, no. 5 (December, 1966), 527-534. [25] Victor Erlich, “Russian Formalism”, Journal of the History of Ideas, 627-638. [26] Georg Lukács, Writer and Critic and Other Essays, New York, Grosset and Dunlap: University Library, 1971. [27] Georg Lukács, The Meaning of Contemporary Realism, London, Merlin, 1969. [28] Γιὰ τὴν ἀντιπαράθεση Μπρὲχτ καὶ Λούκατς γύρω ἀπὸ τὸν ρεαλισμό, βλ. Eugene Lunn, “Marxism and Art in the Era of Stalin and Hitler: A Comparison of Brecht and Lukács”, New German Critique, no. 3 (Autumn, 1974), 12-44. [29] Georg Lukács, Realism in Our Time, New York, Harper and Row, 1971, 48. [30] Μάρκος Αὐγέρης, Θεωρήματα, Ἀθήνα, Ἴκαρος, 1972, 50-59. [31] Βλ. Irving Howe, “Lukács and Solzhenitsyn”, Dissent, December 1971, 643-647.

Ψεύτικη ζωή: ὁ Γκέοργκ Λούκατς καὶ ἡ προδοσία τῆς φιλοσοφίας

Σύνδεση