Μια έκδοση «μοναδική»

Ναπολέων Λαπαθιώτης, Ποιήματα. Άπαντα τα ευρεθέντα. Εισαγωγή - φιλολογική επιμέλεια Γιάννης Η. Παππάς με τη συνεργασία της Μαρίας Π. Φωτίου, Ταξιδευτής, Αθήνα 2015, σελ. 543 Η έκδοση περιλαμβάνει: Εισαγωγή (σ. 7-20), Χρονολόγιο της ζωής και του έργου του Λαπαθιώτη (σ. 21-42), τα 254 «ευρεθέντα» ποιήματά του (σ. 44-352), «ανθολόγιο» 63 πεζών ποιημάτων του (σ. 353-400), 14 ξένα ποιήματα, στο πρωτότυπο και σε παράλληλη μετάφραση του ποιητή (σ. 401-425), Σημειώσεις για τα ποιήματα (427-499), Βιβλιογραφικές σημειώσεις για τα πεζά ποιήματα (σ. 501-505), Βιβλιογραφία Λαπαθιώτη (σ. 506-516), Ευρετήριο τίτλων και πρώτων στίχων (σ. 517-531), Ευρετήριο πεζοτράγουδων (σ. 532-534) και φωτογραφικό υλικό (σ. 537-543). Η έντυπη έκδοση του ποιητικού έργου του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη, μέσα στις σημερινές συνθήκες, θα ήταν μια πολύ καλή είδηση – όπως κάθε έκδοση που καθιστά προσιτό στον σημερινό αναγνώστη το διάσπαρτο έργο ενός σημαντικού συγγραφέα. Μάλιστα, ας μου επιτραπεί να σημειώσω ότι η έκδοση του λογοτεχνικού έργου του Λαπαθιώτη αποτελούσε μέρος ενός εκδοτικού σχεδίου που είχα θέσει σε εφαρμογή, στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μου μαθημάτων. Έτσι, όσοι φοιτητές έδειχναν ενδιαφέρον για εκδοτικά θέματα ανέλαβαν ως θέμα της πρωτεύουσας μεταπτυχιακής εργασίας την έκδοση του έργου ενός συγγραφέα: μεταξύ άλλων, η κ. Μαρία Φωτίου την έκδοση των ποιημάτων του Λαπαθιώτη και ο κ. Τραϊανός Μάνος των διηγημάτων του. Η πρώτη ολοκλήρωσε την εργασία της το 2006 (Ποιήματα. Άπαντα τα ευρεθέντα, Θεσσαλονίκη, 2006) και ο δεύτερος το 2012 (Διηγήματα και άλλα πεζά, Θεσσαλονίκη, 2012). Δεν θα προχωρήσω σε κριτική της έκδοσης· δεν αξίζει να σπαταλήσει κανείς τον χρόνο του, για να κρίνει επί της ουσίας μια έκδοση της οποίας ακόμη και η τυπογραφική επιμέλεια είναι ανάξια ενός εστέτ ποιητή, τη στιγμή που η «φιλολογική επιμέλεια» του κ. Γιάννη Η. Παππά δημιουργεί μείζον ηθικό θέμα, διότι ο επιμελητής της, παραβιάζοντας κατάφωρα την επιστημονική δεοντολογία, «προσφέρει» στον αναγνώστη μιαν έκδοση σκανδαλώδη, μιαν έκδοση που είναι προϊόν αντιγραφής και οικειοποίησης της έρευνας τρίτων. Πριν τεκμηριώσω την κατηγορία, ένα σχόλιο: Στη σελίδα τίτλου και στο εξώφυλλο της έκδοσης, η κ. Φωτίου αναφέρεται όχι ισότιμα αλλά ως «συνεργάτιδα», διότι, προφανώς, ο κ. Παππάς θεωρεί τον εαυτό του πρωτεργάτη της έκδοσης. Σωστά και ευτυχώς, θα έλεγα, γιατί διαφορετικά θα καθιστούσε την κ. Φωτίου συνυπεύθυνη σε μια κατακριτέα πράξη, ενώ αυτός είναι ο μόνος αυτουργός και δράστης. Σε τι συνίσταται η «συνεργασία» της κ. Φωτίου; Στο ότι καλόπιστα (αφελώς, αν θέλετε) παρέδωσε την εργασία της σε έναν άνθρωπο γνωστό για τη φιλολογική δραστηριότητά του στην Πάτρα, ο οποίος όμως, κατά παράβαση κάθε δεοντολογίας, την οικειοποιήθηκε ασυστόλως. Γι’ αυτό εξάλλου δεν ανέγραψε το όνομά της στο copyright. Τα πειστήρια: 1. Η έκδοσή του κ. Παππά, αν μέτρησα σωστά τον αριθμό των πρώτων στίχων του ευρετηρίου, περιέχει 254 ποιήματα, ενώ η έκδοση της «συνεργάτιδάς» του 243. Ο κ. Παππάς, από τη στιγμή που αποφάσισε να μην τη συμπεριλάβει ισότιμα στους επιμελητές της έκδοσης, όφειλε, εκθέτοντας την εκδοτική προϊστορία των ποιημάτων του Λαπαθιώτη, να αναφερθεί επαρκώς στο περιεχόμενο και στη μεθοδολογία της έκδοσής της. Αντ’ αυτού, υποβαθμίζοντάς την, αρκείται να υποσημειώσει (σ. 18) ότι τα ποιήματα «που δημοσιεύονται εδώ έχουν τη μορφή [sic!] που έχουν στην εργασία της Μαρίας Π. Φωτίου […]». Εκφραστική αστοχία; Δεν νομίζω. Ούτε όμως τα επιπλέον 11 ποιήματα της έκδοσής του προέρχονται από δική του πρωτογενή έρευνα· προηγουμένως τα είχαν αναρτήσει σε ιστοσελίδα ο κ. Βαγγέλης Ψαραδάκης και ο κ. Νίκος Σαραντάκος. Βέβαια, ο κ. Παππάς σημειώνει την προέλευσή τους (σ. 17). 2. Τα 63 πεζά ποιήματα που «ανθολογεί» (δηλαδή το 19% της έκδοσής του) προέρχονται από το βιβλίο του Τάκη Σπετσιώτη Χαίρε Ναπολέων: Δοκίμιο για την τέχνη του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. 63 πεζά ποιήματά του. Εικόνες του Άγγελου Παπαδημητρίου, Άγρα, 1999. Αλλά αντί να δηλώσει στην Εισαγωγή την προέλευσή τους, αρκείται να υποσημειώσει ότι «η βιβλιογραφία [sic!] για τα πεζοτράγουδα δημοσιεύεται στο βιβλίο του Τάκη Σπετσιώτη, Χαίρε Ναπολέων» (σ. 501). Άραγε, ζητήθηκαν η άδεια του Σπετσιώτη και η άδεια των εκδόσεων Άγρα; Το θέμα δεν είναι, ίσως, νομικό αλλά πρωτίστως και κυρίως ηθικό. Βέβαια, ο κ. Παππάς είχε την πρόνοια να εντάξει τα πεζά ποιήματα στην έκδοσή του, αλλάζοντας τη σειρά τους (από θεματική σε χρονολογική) και προσαρμόζοντάς τα ορθογραφικά και τονικά στις σημερινές συμβάσεις. 3. Τις 12 από τις 14 μεταφράσεις ποιημάτων, καθώς και το πρωτότυπο κείμενο, τα αντλεί, όπως δηλώνει ο ίδιος (σ. 401), από την ανάρτησή τους στον ιστότοπο του κ. Σαραντάκου). Ωστόσο, παραλείπει (άγνωστο γιατί) ένα ποίημα του Σαμέν· προσθέτει όμως άλλες δύο μεταφράσεις αλλά χωρίς το πρωτότυπο κείμενο. Αυτές αποτελούν τη μόνη μάλλον συμβολή του. Συμπέρασμα: Στην έκδοση Παππά δεν περιλαμβάνεται κανένα σχεδόν νέο ποίημα ή πεζό ποίημα του Λαπαθιώτη· όλα τα κείμενα (πλην δύο μεταφράσεων) τα είχαν δημοσιεύσει άλλοι, πριν από αυτόν: η Φωτίου, ο Σπετσιώτης, ο Σαραντάκος, ο Ψαραδάκης. Δεν γνωρίζω από πότε ο κ. Παππάς ασχολείται με τον Λαπαθιώτη, αν είχε αφιερώσει κάποιο χρόνο σε πρωτογενή έρευνα στο αρχείο του ποιητή στο ΕΛΙΑ, ή σε συστηματική έρευνα σε εφημερίδες και σε περιοδικά και αν είχε συγκεντρώσει κείμενα του ποιητή πριν από αυτούς ή παράλληλα με αυτούς. Οπωσδήποτε όμως κάτι τέτοιο δεν προκύπτει από την έκδοσή του. Εξάλλου, ούτε ο ίδιος (από σεμνότητα;) δεν αναφέρει τίποτε συγκεκριμένο. Αναμφίβολα, ο κ. Παππάς όφειλε να διευρύνει την έρευνα από το σημείο που την άφησαν οι άλλοι. Αν το είχε πράξει, πολύ εύκολα θα είχε επισημάνει αρκετά, δημοσιευμένα σε περιοδικά, κείμενα του Λαπαθιώτη που θα έπρεπε να είχε συμπεριλάβει στην έκδοσή του. Κάποιες εργασίες θα μπορούσαν να συνδράμουν στην έρευνά του. Για παράδειγμα: Αν είχε συμβουλευτεί τη μελέτη της Αλεξάνδρας Μπουφέα Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Κατοχής, Εκδόσεις Σοκόλη, 2006, θα είχε επισημάνει πλήθος συνεργασιών του Λαπαθιώτη σε περιοδικά της Κατοχής. Επίσης, αν είχε συμβουλευτεί τον τρίτο τόμο (1934-1940) της βιβλιογραφίας Περιοδικά λόγου και τέχνης (οι δύο πρώτοι καλύπτουν τα χρόνια 1901-1933), θα έβρισκε παραπομπές σε τίτλους επτά περιοδικών, όπου δημοσιεύονται πρωτότυπα ποιήματα του Λαπαθιώτη, καθώς άλλους δύο τίτλους με μεταφράσεις ποιημάτων του Μωρίς Μαίτερλινγκ – μεταφράσεις που δεν περιλαμβάνονται στην έκδοσή του. Όμως, ο κ. Παππάς αρκέστηκε σε όσα είχε επισημάνει η Φωτίου (η εργασία της είχε εκδοθεί το 2006) και δεν μπήκε στον κόπο να διευρύνει την έρευνά του στα περιοδικά 1934-1940. Αλλά και στην περίπτωση των πεζών ποιημάτων, ο επιμελητής αρκέστηκε στα έτοιμα, στην «ανθολόγηση» 63 κειμένων (δηλαδή σε όσα δημοσιεύει ο Σπετσιώτης), ενώ είναι γνωστόν ότι ο ποιητής έχει δημοσιεύσει περισσότερα. Είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς ότι τα έχει βρει, αλλά, για κάποιον άγνωστο σ’ εμάς λόγο, τα απέκλεισε. Αν, τέλος, έμπαινε στον ελάχιστο κόπο να αναζητήσει στο διαδίκτυο το περιοδικό Μπουκέτο και τα ευρετήριά του της πρώτης περιόδου (1924-1935), τα οποία συνέταξε η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Δέσποινα Γκόγκου, θα είχε συμπληρώσει αρκετές από τις ελλείψεις της έκδοσής του. Αριστερά: Πορτρέτο του Λαπαθιώτη, το 1942. Φωτογράφος: Δημητριάδης. Δεξιά: Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης (;) σε συντροφιά μεταμφιεσμένων, 1928. Φωτ. Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Η έκδοση Παππά όχι μόνο δεν προσκομίζει κανένα σχεδόν νέο κείμενο, αλλά δεν καλύπτει καν μερικές τουλάχιστον από τις ελλείψεις των προηγούμενων εκδόσεων – κάτι που δεν θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να γίνει. Θα μπορούσε, λ.χ., να αναζητήσει και να βρει την α΄ δημοσίευση πολλών ποιημάτων, ώστε η συμπερίληψή τους στην έκδοσή του να βασιστεί σε αυτοψία. Από τα δεκάδες περιπτώσεις, ας αναφέρω, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της ήσσονος προσπάθειας που (δεν) κατέβαλε, το ότι, για τις μεταφράσεις, σημειώνει αορίστως: «Δημοσιεύτηκαν (εκτός από τα δύο τελευταία ποιήματα) στο περιοδικό Ελληνική Επιθεώρησις το 1921», δηλαδή ό,τι ακριβώς ανέγραφε ο Σαραντάκος στην ιστοσελίδα του· δεν μπήκε στον ελάχιστο κόπο να αναζητήσει το συγκεκριμένο τεύχος του περιοδικού όπου δημοσιεύτηκαν οι μεταφράσεις (τχ. 169, Νοέμ. 1921)· ξέχασε ακόμη και να αναγράψει τον τίτλο και τον πρώτο στίχο τους στο σχετικό ευρετήριο. Αυτοψία στην α΄ δημοσίευσης δεν έγινε και σε πολλά άλλα ποιήματα, όπως π.χ. στα ποιήματα «Αγάπης πόθοι», «Μεθύσι», «Ο πόνος ήρθε…», δημοσιευμένα σε γνωστά και προσιτά περιοδικά (Παναθήναια, Καλλιτέχνης και Νεοελληνική Λογοτεχνία αντίστοιχα) – δηλαδή σε περιοδικά που βρίσκονται σε πολλές, δημόσιες και μη, βιβλιοθήκες. 4. Οι περισσότερες σελίδες της «Εισαγωγής» (κάτω από τον τίτλο αναφέρονται και τα δύο ονόματα, του κ. Παππά και της κ. Φωτίου), από την ενότητα «Το εκδοτικό πρόβλημα του έργου του Λαπαθιώτη και η έκδοση Δικταίου» κ.ε. (σ. 12-20) αποτελούν πιστή αναπαραγωγή της Εισαγωγής της εργασίας της κ. Φωτίου. Στον κ. Παππά ανήκουν οι πρώτες 5 σελίδες. 5. Την ίδια «αρχή» ακολουθεί και στις «Σημειώσεις στα ποιήματα», όπου αρκείται να υποσημειώσει τα εξής: «Οι σημειώσεις βασίζονται [sic!] στην μεταπτυχιακή εργασία της Μαρίας Π. Φωτίου […] και σε δική μου έρευνα. Ουσιαστική βοήθεια πρόσφεραν οι Βαγγέλης Ψαραδάκης και Νίκος Σαραντάκος». Όμως και εδώ οι σημειώσεις, σε συντριπτικά μεγάλο ποσοστό, αποτελούν αντιγραφή των σημειώσεων της έκδοσης της Φωτίου. Το ίδιο οι σημειώσεις των πεζών ποιημάτων: αναπαράγονται οι σημειώσεις της έκδοσης του Σπετσιώτη. 6. Ακόμη και η «Βιβλιογραφία Ναπολέοντα Λαπαθιώτη» που συνέταξε ο κ. Παππάς, συμπληρώνοντας (λέει ο ίδιος) τη βιβλιογραφία Σπετσιώτη, είναι ελλιπής και αμέθοδη. Αρκούμαι να σημειώσω τα εξής: α) Δεν συμπληρώνει τις πολυάριθμες ελλιπείς παραπομπές των προηγουμένων εκδόσεων. β) Παραλείπει την έκδοση της Φωτίου (γιατί άραγε;). γ) Εκδόσεις των πεζών του Λαπαθιώτη καταγράφονται οπουδήποτε αλλού – όχι όμως (και) στην εργογραφία: Το τάμα της Ανθούλας, επιμ. Γιάννη Παπακώστα, Τα μαραμένα μάτια και άλλες ιστορίες και Κάπου περνούσε μια φωνή (και τα δύο με επιμέλεια Ν. Σαραντάκου) στις «Κριτικές - Παρουσιάσεις» (;)· Ο μυστηριώδης φίλος και άλλες ιστορίες, επιμ. Ν. Σαραντάκου, καθώς και η έκδοση των πεζών ποιημάτων από τον Σπετσιώτη στην περί Λαπαθιώτη βιβλιογραφία. Εν κατακλείδι. Στα 36 χρόνια της πανεπιστημιακής μου ζωής, περιπτώσεις ιδιοποίησης της πνευματικής εργασίας άλλων (όχι μόνο σε φοιτητικές εργασίες), έχω συναντήσει αρκετές – όχι πάντα φανερές αλλά καλυμμένες, θα έλεγα, με κάποια μαεστρία. Αυτή η έκδοση είναι μοναδική, διότι είναι προϊόν τόσο κραυγαλέας αντιγραφής που βγάζει μάτι. Για τη μερική έστω αποκατάσταση της ηθικής τάξης μία μόνο λύση βλέπω: την απόσυρση της έκδοσης.

Σύνδεση