O Εθνικός Διχασμός

Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, 1915: Ο Εθνικός Διχασμός, Πατάκη, Αθήνα 2015, σελ. 343 Το 1983 κυκλοφόρησε από το University of California Press το βιβλίο του Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου, Stillborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936. Λίγο αργότερα το βιβλίο αυτό, που προερχόταν από τη διδακτορική διατριβή του Μαυρογορδάτου, βραβεύθηκε ως το καλύτερο βιβλίο πολιτικής επιστήμης στις Ηνωμένες Πολιτείες για τη χρονιά κυκλοφορίας του, διάκριση εξαιρετικά τιμητική. Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό την εποχή της έκδοσής του δεν μπορώ παρά να ομολογήσω σήμερα ότι αισθάνθηκα δέος. Ο πλούτος του υλικού, σε μεγάλη έκταση μάλιστα αρχειακού, που χρησιμοποιούσε ο Μαυρογορδάτος ήταν εντυπωσιακός και η βιβλιογραφική του πληρότητα απίστευτη. Δεν ήταν όμως αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο στη δουλειά του Μαυρογορδάτου. Ούτε ήταν οι ποσοτικές μέθοδοι, στη γοητεία των οποίων ήμουν πάντα ευάλωτος, και που πρωτοπόρος για τα ελληνικά δεδομένα ο Μαυρογορδάτος υιοθέτησε στη διατριβή του. Εκείνο που με είχε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο εντυπωσιάσει ήταν ο τρόπος που ανέλυε το ελληνικό πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής, που ήταν και εξακολουθεί να παραμένει απαράμιλλος και υποδειγματικός. Ο Μαυρογορδάτος απέφευγε τις θεωρητικολογίες, συνηθισμένες στα χρόνια εκείνα για την πλειονότητα των ελλήνων κοινωνικών επιστημόνων. Μόνο οι ατέρμονες συζητήσεις της εποχής εκείνης για το ζήτημα του τρόπου παραγωγής στην Ελλάδα με τρομοκρατούν ακόμη. Δεν νομίζω δε ότι εισέφεραν τίποτε στις γνώσεις μας για την ελληνική πραγματικότητα. Την ίδια στιγμή, όμως, ο Μαυρογορδάτος ήταν σε θέση να αξιοποιήσει με πολλή άνεση και κατά τον πληρέστερο τρόπο ένα μεγάλο οπλοστάσιο εννοιών και θεωρητικών εργαλείων. Και ήταν, αν δεν κάνω λάθος, ο πρώτος που χρησιμοποίησε εργαλεία βεμπεριανής προέλευσης στην ελληνική ιστοριογραφία, σε μία εποχή που κάτι τέτοιο φάνταζε μάλλον παράδοξο. Οι αναλύσεις του για τον ρόλο που παίζει το χάρισμα στη μετατροπή της αντίθεσης δύο προσώπων, του Ε. Βενιζέλου και του Κωνσταντίνου σε αντιπαράθεση δύο κόσμων, είναι νομίζω μοναδικές. Στην πραγματικότητα η προσέγγιση του Μαυρογορδάτου χαρακτηριζόταν από εκλεκτικισμό, στοιχείο που δύσκολα μπορούσε να γίνει ανεκτό στα χρόνια εκείνα, παρά το γεγονός ότι στη συνέχεια πολλοί μιμήθηκαν –χρησιμοποιώ τον πλέον ευγενή όρο– τη δουλειά του, έστω και με απλοϊκό τρόπο. Αλλά νομίζω ότι ήταν αυτός ακριβώς ο εκλεκτικισμός, από κοινού με την ικανότητά του να διατυπώνει την επιχειρηματολογία του με διαύγεια, ακρίβεια και συνοχή, που καθιστούσαν και τη διατριβή του, αλλά και γενικότερα τα γραπτά του υποδειγματικά. Εξακολουθώ δε να πιστεύω ότι το Stillborn Republic δεν βρήκε όμοιό του στη συνέχεια και ακόμη χειρότερα δεν βρήκε συνέχεια. Σπεύδω να αποδεχθώ την ένσταση του αναγνώστη ότι δεν γράφω για ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από τριάντα και πλέον χρόνια, αλλά για ένα πολύ πρόσφατο βιβλίο. Διαβάζοντας ωστόσο την εργασία του Μαυρογορδάτου για τον Εθνικό Διχασμό δεν μπορούσα παρά να αναλογιστώ όλες αυτές τις αρετές της διατριβής του συγγραφέα, για μόνο τον λόγο ότι έρχονται ξανά στην επιφάνεια με το νέο του βιβλίο, γιατί συγκροτούν το υπόστρωμα του νέου του βιβλίου. Πριν απ’ όλα η γνώση της περιόδου. Πολλοί έχουν ασχοληθεί με την περίοδο 1914-1940, δεν διαθέτουμε όμως καμία εργασία που να μπορεί να συναγωνιστεί το νέο βιβλίο του Μαυρογορδάτου. Δεν μπορεί να τον συναγωνιστεί διότι τα πλεονεκτήματα στον τρόπο ανάγνωσης της εποχής που διατηρεί ο συγγραφέας είναι πολλά και ασύγκριτα. Πρώτα απ’ όλα μία βαθιά γνώση της εποχής. Αμφιβάλλω αν υπάρχει κάποιος άλλος Έλληνας ιστορικός που να την γνωρίζει καλύτερα. Και αυτό δεν αφορά μόνο κάποιον που έχει καλή γνώση της βιβλιογραφίας και των πηγών. Είναι ασφαλώς κάτι πολύ περισσότερο. Έχει δουλέψει πολύ πάνω σε αυτά και συνάμα είχε στο παρελθόν αξιοποιήσει τις δυνατότητες που του έδινε το πανεπιστήμιο για να συγκεντρώσει και να αξιοποιήσει υλικό. Για παράδειγμα τα κομμάτια που έχει γράψει για τον Εθνικό Διχασμό και τις εμφύλιες συγκρούσεις στην Απείρανθο της Νάξου και που είναι εξαιρετικά από κάθε άποψη, στηρίζονται στις εργασίες που είχαν κάνει φοιτητές του πριν από αρκετά χρόνια. Δεν αρκεί φυσικά να δουλέψει κανείς πολύ για να έχει ένα καλό αποτέλεσμα. Η κύρια αρετή στο βιβλίο του Μαυρογορδάτου δεν βρίσκεται, επομένως, μόνο στο εμπειρικό υλικό του, αλλά στον τρόπο που συλλαμβάνει το φαινόμενο και στη συνέχεια το αναλύει. Ο Εθνικός Διχασμός δεν αποτελεί ένα μονολιθικό φαινόμενο που μπορεί να υποταχθεί στους καταναγκασμούς μιας θεωρητικής γενίκευσης. Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει, ο Εθνικός Διχασμός αποτελεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο φαινόμενο που μόνο κάποιος με μεγάλη επιδεξιότητα στη διαχείριση των εννοιολογικών εργαλείων του μπορεί να κατανοήσει. Ο Μαυρογορδάτος το πετυχαίνει χάρις στον συνδυασμό τεσσάρων διαφορετικών προσεγγίσεων ή, για να το διατυπώσω διαφορετικά, χάρις στην επιλογή του να δει το φαινόμενο κάτω από τέσσερις διαφορετικές οπτικές γωνίες: πρώτα έρχεται ο Διχασμός ως σχίσμα, ακολουθεί ο Διχασμός ως κρίση εθνικής ολοκλήρωσης. Τρίτη στη σειρά είναι η προσπάθεια κατανόησης του Εθνικού Διχασμού ως ταξικής σύγκρουσης και, τέλος, η προσπάθεια κατανόησης του Εθνικού Διχασμού ως εμφυλίου πολέμου. Ο συνδυασμός αυτός μας επιτρέπει να δούμε τον Διχασμό αξιοποιώντας όλη την γκάμα των χρωματισμών που είναι διαθέσιμες και να τον κατανοήσουμε κατά έναν πολύ καλύτερο τρόπο από ό,τι αν υιοθετούσαμε μόνο μία οπτική γωνία. Όλες αυτές οι πλευρές του Εθνικού Διχασμού δεν είναι τίποτε περισσότερο ή τίποτε λιγότερο από δημιουργήματα των μεγάλων γεωπολιτικών διακυβευμάτων που έφερε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έτσι όπως μορφοποιούνται στην ελληνική πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Η Ελλάδα είναι ίσως η μόνη χώρα της Ευρώπης που δεν γιορτάζει το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου –η αργία του Νοεμβρίου που υπάρχει σε όλες τις Δυτικές χώρες δεν υφίσταται στο ελληνικό εορτολόγιο– και ασφαλώς οι κάτοικοί της δεν γνωρίζουν, δεν χρησιμοποιούν την έκφραση Μεγάλος Πόλεμος, όταν μνημονεύουν την εν λόγω περίοδο. Μνημεία για τους πεσόντες αυτής της σύρραξης ασφαλώς υπάρχουν, αλλά ως επί το πλείστον δεν είναι αυτόνομα. Τα ονόματα των νεκρών του Μεγάλου Πολέμου συμπεριλαμβάνονται στις επιτύμβιες στήλες από κοινού με τα ονόματα των πεσόντων άλλων πολεμικών περιόδων. Κάτι τέτοιο φαίνεται παράδοξο καθώς ακριβώς μετά το τέλος του πολέμου και την υπογραφή των Συνθηκών Ειρήνης, το ελληνικό κράτος μοιάζει να επιτυγχάνει αυτό που υπήρξε από τη στιγμή της δημιουργίας μου λίγο περισσότερο από 80 χρόνια πριν, ο στόχος του: τη Μεγάλη Ελλάδα. Διότι πραγματικά η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο απέφερε στη χώρα εδαφικά οφέλη που, λίγα μόλις χρόνια πριν, φάνταζαν αδιανόητα. Τα όνειρα του ελληνικού αλυτρωτισμού έδειχναν να πραγματοποιούνται. Πολλοί είναι οι λόγοι που μπορούν να εξηγήσουν τη στάση αυτή, πιο σωστό θα ήταν να πω την άρνηση αυτή των Ελλήνων απέναντι στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και νομίζω ότι οι σημαντικότεροι έχουν να κάνουν με την άρνηση τη συλλογικής μνήμης να αποδεχθεί μία περίοδο με τραυματικό και ίσως όχι ιδιαίτερα ηρωικό χαρακτήρα για τη χώρα. Ο Μαυρογορδάτος μας δίνει στο βιβλίο του αυτό τις απαραίτητες εξηγήσεις για το τι ακριβώς σήμαιναν αυτά τα χρόνια για τους Έλληνες. Αρκεί κανείς να διαβάσει τις σελίδες του χρονικού του Εθνικού Διχασμού για να δει τους πολιτικούς ηγέτες να προβαίνουν σε πράξεις εσχάτης προδοσίας όπως τις χαρακτηρίζει ο Μαυρογορδάτος, αλλά και σε βιαιότητες απίστευτης έκτασης και φρίκης. Επιπλέον οι σελίδες για τον Εθνικό Διχασμό ως εμφύλιο πόλεμο είναι μοναδικές ως προς την πιστότητα αποτύπωσης του φαινομένου. Ο Μαυρογορδάτος χωρίς να το μνημονεύει έρχεται με το βιβλίο του αυτό και εντάσσει αρμονικά την Περίοδο 1914-1922 στις αναζητήσεις της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Γιατί προφανώς θα ήταν αδιανόητο να εξακολουθούμε να συζητάμε για την περίοδο αυτή, βλέποντάς την αποκομμένη από τα ρεύματα, υπόγεια και επιφανειακά της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Θυμίζω ότι από τη μια πλευρά με πρωτοπόρο τον Τζωρτζ Μόσσε η βία μπαίνει ως μία απαραίτητη μεταβλητή στην κατανόηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών στη διάρκεια και κυρίως μετά τον πόλεμο. Οι άνθρωποι εξοικειώνονται και αφομοιώνουν τη βία, ζουν με αυτήν και μέσω αυτής. Διαβάζοντας τον Μαυρογορδάτο δεν θα μείνει καμία αμφιβολία ως προς τις διαστάσεις αυτής της διαδικασίας στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1910, που είχε μπει στη λογική της βίας με τους Βαλκανικούς πολέμους, πολέμους που ήσαν φαίνεται οι πρώτοι στους οποίους οι πολεμικές επιχειρήσεις τιμώρησαν σκληρά και τους αμάχους. Η δεύτερη πλευρά έχει να κάνει με ό,τι ονομάζεται στη διεθνή βιβλιογραφία Ευρωπαϊκός Εμφύλιος Πόλεμος. Όταν χρησιμοποιήθηκε από τον Νόλτε τη δεκαετία του ’80 ο όρος αυτός προκάλεσε φοβερές συγκρούσεις και πολεμική, σε μεγάλο βαθμό λόγω του περιεχομένου που του είχε δώσει ο Γερμανός ιστορικός. Ωστόσο σήμερα η αντίληψη αυτή έχει διευρυνθεί καθώς έγινε αποδεκτή με διαφορετικό τρόπο και από την αριστερά μέσω των δημοσιεύσεων του Έντσο Τραβέρσο. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να κάνουμε λόγο για την πραγματικότητα ενός εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα από το 1912 μέχρι το 1974, ίσως και αργότερα. Σήμερα και χάρις στη δουλειά του Μαυρογορδάτου μπορούμε να δούμε και την ελληνική περίπτωση να ενσωματώνεται στη διεθνή φιλολογία κατά τρόπο άψογο, τουλάχιστον για την πολεμική περίοδο. Δεν μένει άλλο από το να μας δώσει ο Μαυρογορδάτος τον δεύτερο τόμο του Διχασμού που θα καλύπτει την περίοδο 1922-1940.

Σύνδεση