«Είμαστε όλοι ομοφυλόφιλοι»

Claire Morgan [Patricia Highsmith], The Price of Salt [Carol]. Coward McCann Inc., New York 1952, σελ. 276 Carol. Φιλμ βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Πατρίτσια Χάισμιθ. Σκηνοθεσία Τοντ Χέινς. Σενάριο Φύλις Νάγκυ. Παίζουν Κέητ Μπλάντσετ, Ρούνυ Μάρα. Ας αρχίσουμε από το τέλος της ιστορίας: Στάθηκε στην πόρτα ψάχνοντας με τα μάτια τα τραπέζια. Στην αίθουσα έπαιζε ένα πιάνο. Ο φωτισμός δεν ήταν δυνατός και στην αρχή δεν την είδε, ήταν μισοκρυμμένη στη σκιά, με την πλάτη στον τοίχο στο βάθος. Ούτε η Κάρολ την είδε. Ένας άντρας καθόταν απέναντί της, η Τερέζ δεν τον ήξερε. Η Κάρολ σήκωσε αργά το χέρι της και έκανε πίσω τα μαλλιά της, αριστερά και δεξιά, και η Τερέζ χαμογέλασε γιατί η χειρονομία αυτή ήταν η Κάρολ και την Κάρολ την αγαπούσε και θα την αγαπούσε πάντα. Α ναι, διαφορετικά τώρα, γιατί ήταν διαφορετικό πρόσωπο, και ήταν σαν να συναντούσε την Κάρολ για πρώτη φορά, αλλά η Κάρολ ήταν αυτή η ίδια και καμία άλλη. Θα ήταν η Κάρολ σε χίλιες πόλεις, σε χίλια σπίτια, σε ξένες χώρες όπου θα πήγαιναν μαζί, στον παράδεισο και στην κόλαση. Η Τερέζ στάθηκε. Κι όταν ήταν έτοιμη να πάει προς το μέρος της, η Κάρολ την είδε, και, προς στιγμήν, την κοίταξε σαν να μην πίστευε στα μάτια της, ενώ η Τερέζ παρατηρούσε το αχνό χαμόγελό της να γίνεται πλατύτερο, προτού σηκώσει ξαφνικά το χέρι της και της κάνει ένα γρήγορο, ανυπόμονο νόημα που η Τερέζ δεν το είχε ξαναδεί. Η Τερέζ προχώρησε προς το μέρος της. Αυτό είναι το τέλος της Κάρολ, του μυθιστορήματος της Πατρίτσια Χάισμιθ, που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο και προβλήθηκε τον περασμένο μήνα στις αθηναϊκές αίθουσες. Το μυθιστόρημα αφηγείται τον έρωτα μεταξύ δύο γυναικών, της ώριμης, έμπειρης αλλά ανασφαλούς Κάρολ και της νεαρής, άπειρης αλλά τολμηρής Τερέζ. Την Χάισμιθ την ξέρουμε κυρίως ως δημιουργό του ταλαντούχου κ. Ρίπλεϋ, δολοφόνου πρωταγωνιστή σε πέντε από τα μυθιστορήματά της. Όλα της τα βιβλία είναι έντεχνα ψυχολογικά θρίλερ, αλλά η Κάρολ διαφέρει. Είναι το δεύτερο μυθιστόρημα της Χάισμιθ (μετά το Strangers on a Train (1950), που έγινε ταινία από τον Χίτσκοκ) και εκδόθηκε το 1952 με ψευδώνυμο λόγω του τολμηρού –για την εποχή εκείνη– περιεχομένου του. Βασίζεται εν μέρει σε εμπειρίες της συγγραφέως, που ήταν αμφιφυλοφιλική, και, παραδόξως, η ιστορία έχει χάππυ-εντ. Η σχέση των δύο γυναικών άρχισε σε ένα πολυκατάστημα, παραμονές Χριστουγέννων, όπου η Κάρολ είναι πελάτισσα και η Τερέζ εποχιακή πωλήτρια. Η σκηνή θυμίζει μια μεγάλη στιγμή της νεοελληνικής ποίησης, το «Ρωτούσε για την ποιότητα» του Κωνσταντίνου Καβάφη. Μόνο που στην Κάρολ τα χέρια δεν αγγίζονται, δεν έχουμε «μια στιγμιαία στα μέλη επαφή», αλλά μια σαφή ανταλλαγή βλεμμάτων και μια βουβή αλλά αλάνθαστη γλώσσα του σώματος. Η σχέση θα εξελιχθεί αργά, διατηρώντας αμείωτη την αρχική ερωτική ένταση, που είναι αισθητή σε κάθε σελίδα του βιβλίου και σε κάθε πλάνο της ταινίας, και θα ολοκληρωθεί πέρα από τη μέση της αφήγησης. Θα προκύψουν εμπόδια, η Κάρολ θα εκβιαστεί από τον σύζυγό της και θα βρεθεί αντιμέτωπη με το ενδεχόμενο να χάσει την κηδεμονία της κόρης της, θα διακόψει τη σχέση, η Τερέζ θα πληγωθεί, αλλά θα ξανατηλεφωνηθούν και θα δώσουν ραντεβού στο μπαρ του Ριτζ Τάουερ στην 57η Οδό, στις 4.30 το απόγευμα. Η συνάντηση δεν θα πάει καλά, θα καπνίσουν και πάλι πολλά τσιγάρα και θα χωρίσουν ψυχρά (για την ακρίβεια, αμήχανα) στο πεζοδρόμιο, στη γωνία με την Παρκ Άβενιου. Η Τερέζ θα πάει σε ένα πάρτυ και η Κάρολ στο Μόνκυ Μπαρ του ξενοδοχείου Ελυζέ. (Αυτά τα στέκια στη Νέα Υόρκη είναι πασίγνωστα και η αναφορά τους προσδίδει αληθοφάνεια στην ιστορία. Στο Μόνκυ Μπαρ σύχναζαν διασημότητες της εποχής, η Άβα Γκάρντνερ, ο Τενεσή Ουίλιαμς, ο Φρανκ Σινάτρα). Στο πάρτυ η Τερέζ θα συναντήσει μια ηθοποιό και θα δημιουργηθεί μια κατάσταση, ένα τολμηρό φλερτ όπου η Τερέζ θα μπει αρχικά στον πειρασμό να ανταποκριθεί αλλά γρήγορα θα εγκαταλείψει την ιδέα και τον χώρο και θα τρέξει στο Ελυζέ να βρει την Κάρολ. Κι ερχόμαστε στο τέλος της ιστορίας, που παρέθεσα στην αρχή: Κι όταν ήταν έτοιμη να πάει προς το μέρος της, η Κάρολ την είδε, και, προς στιγμήν, την κοίταξε σαν να μην πίστευε στα μάτια της, ενώ η Τερέζ παρατηρούσε το αχνό χαμόγελό της να γίνεται πλατύτερο, προτού σηκώσει ξαφνικά το χέρι της και της κάνει ένα γρήγορο, ανυπόμονο νόημα που η Τερέζ δεν το είχε ξαναδεί. Η Τερέζ προχώρησε προς το μέρος της. Έχουμε εδώ ένα μάλλον απρόσμενο χάππυ-εντ που αφήνει τον αναγνώστη ικανοποιημένο. Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε αντί για χάππυ-εντ τον όρο ευκαταστροφή που επινόησε ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν για να διακρίνει την καταστροφή (με την αριστοτελική έννοια της έκβασης του δράματος) που έχει αίσιο τέλος από την ολέθρια καταστροφή. Και θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στην ίδια αυτή τελική παράγραφο έχουμε άλλο ένα αριστοτελικό στοιχείο, την «αναγνώριση», με έννοια παραπλήσια της κλασικής δραματικής αναγνώρισης. Η Τερέζ αναγνωρίζει στην «διαφορετική» πια Κάρολ την ίδια Κάρολ που γνώριζε πάντα: Και ήταν σαν να συναντούσε την Κάρολ για πρώτη φορά, αλλά η Κάρολ ήταν αυτή η ίδια και καμία άλλη. Η αναγνώριση μπορεί να συνιστά εντέλει μια όχι μόνο ανα-γνώριση, δηλαδή επαναφορά εις γνώσιν πρότερον γνωστού, αλλά και μια νέα «γνώριση», μια βαθύτερη και πλουσιότερη γνώση. Και, βέβαια, το ευτυχές τέλος, όπως κάθε τέλος, είναι μια αρχή για κάτι άλλο (“The end is where we start from”), άγνωστο τι, αλλά καθόλου δεν αποκλείεται να είναι μια αρχή για κάτι όχι απαραίτητα εξίσου ευτυχές με το τέλος που έδωσε το νέο ξεκίνημα. Οι κωμωδίες του Σαίξπηρ αποτελούνται από πέντε πράξεις και οι βασικοί ήρωες, μετά από πολλές παρεξηγήσεις και προσωρινές ρήξεις, είναι ξανά μαζί, ενώνονται, παντρεύονται. «Αν υπήρχε μια Έκτη Πράξη στις κωμωδίες του Σαίξπηρ, είναι βέβαιο ότι πολλοί από τους γάμους που γίνονται θα κατέληγαν περίπου σαν την ατυχή σχέση του Σαίξπηρ με τη γυναίκα του, την Ανν Χάθαγουαιη», λέει ο Χάρολντ Μπλουμ. Δεν γνωρίζουμε την Έκτη Πράξη της Κάρολ, πώς θα διαμορφωθεί στο μέλλον η σχέση της Κάρολ με την Τερέζ. Μπορούμε όμως να εικάσουμε σχεδόν με βεβαιότητα ότι θα υπάρξουν προβλήματα. Μας το λέει όχι μόνο η εμπειρία αλλά και σχεδόν ολόκληρη η πεζογραφία και το θέατρο του 19ου και του 20ού αιώνα, που είναι, στην ουσία, επεξεργασίες της ανύπαρκτης Έκτης Πράξης των κωμωδιών του Σαίξπηρ. Ωστόσο, το ευτυχές τέλος της Κάρολ είναι ευπρόσδεκτο και ενδιαφέρον, και σαν έκβαση που ικανοποιεί τον αναγνώστη αλλά και σαν σημείο επανεκκίνησης με άδηλη εξέλιξη. Σκηνές από την ταινία Carol (2015) σε σκηνοθεσία Τοντ Χέινς. Πάνω, η Ρούνυ Μάρα και η Κέητ Μπλάντσετ, κάτω η Κέητ Μπλάντσετ. Το φιλμ ακολουθεί πιστά το βιβλίο, αλλά έχει αυτοτέλεια – από τις σπάνιες φορές που η μεταφορά μυθιστορήματος στον κινηματογράφο μπορεί να θεωρηθεί πιστή και επιτυχής. Η ταινία είναι πανέμορφη, πλούσια, σαν χαλί με πυκνή ύφανση και βαθιά, θαμπά χρώματα. Και μολονότι το τέμπο της είναι αργό, δεν κουράζει, γιατί τα πλάνα, όλα τα πλάνα, οι φωτογραφίες που διαδέχονται η μια την άλλη και φτιάχνουν το κινηματογραφικό έργο, είναι ζωγραφικοί πίνακες με κύριο θέμα και φόντο εξίσου σημαίνοντα, που αιχμαλωτίζουν το βλέμμα και προσκαλούν την αποκωδικοποίησή τους. Τα πλάνα είναι γεμάτα αυθεντικά πράγματα της δεκαετίας του 1950 –αυτοκίνητα, φώτα, πεζοδρόμια, τραπέζια, πολυθρόνες, κρεβάτια, αμπαζούρ, τασάκια, φορέματα, καπέλα, παπούτσια, παιχνίδια, βαλίτζες, κουτιά–, αναρίθμητα αντικείμενα της πρώιμης μεταπολεμικής εποχής που συγκροτούσαν έναν ολόκληρο κόσμο, αναπαριστώνται με ζωντάνια και ορίζουν τους τόπους –σπίτια, αυτοκίνητα, μπαρ, ξενοδοχεία– όπου εκτυλίσσεται η ερωτική ιστορία. Οι δύο ηθοποιοί, η Κέητ Μπλάντσετ και η Ρούνυ Μάρα, παίζουν τόσο καλά που ο θεατής αναρωτιέται αν παίζουν τον εαυτό τους, αν είναι ομοφυλόφιλες, ή αν είναι τόσο μεγάλες ηθοποιοί που να μπορούν να υποκρίνονται τόσο πειστικά. Αλλά αυτή η υπόκριση είναι το άπαν όχι μόνο της θεατρικής τέχνης αλλά και της πεζογραφίας και κάθε τέχνης. Είναι αυτή η ψυχολογικής τάξεως δεξιότητα που κάνει τον Φλωμπέρ να λέει «Η Μποβαρύ είμαι εγώ», η ενσυναίσθηση, η κατανόηση του άλλου. Η ταινία είναι λεπτή και ευγενέστατη· καθόλου προκλητική, αλλά και καθόλου σεμνότυφη, με μια αιδήμονα ορθότητα που ισορροπεί μεταξύ αυθεντικότητας και προσποίησης, δονείται από ερωτική ένταση. Οι ματιές που ανταλλάσσουν οι δύο πρωταγωνίστριες είναι μάλλον διερευνητικές και εναγώνιες παρά υποσχόμενες ή σαγηνευτικές. Η σκηνή που η Κάρολ ακουμπάει το χέρι της στον ώμο της Τερέζ είναι αισθησιακότερη από την ας πούμε «τολμηρή» σκηνή της ολοκλήρωσης της σχέσης (μπορεί άραγε να υπάρξει σήμερα τολμηρή ερωτική σκηνή;). Το έργο δεν έχει τίποτα το σεξουαλικά ερεθιστικό· αυτό που δείχνει είναι η τελετουργία του έρωτα, ίδια πάντα ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού. Είναι η Κάρολ ένα έργο στρατευμένο; Είναι ένα καλλιτεχνικό έργο που υπηρετεί μια υπόθεση – την «νομιμοποίηση» της ομοφυλοφιλίας, την ανεπιφύλακτη αποδοχή της από την ευρύτερη κοινωνία, τη θεσμική της κατοχύρωση; Αν θεωρούμε ότι η στράτευση καθεαυτή αποδυναμώνει ή και αλλοιώνει τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα ενός έργου και νοθεύει την «ανιδιοτέλειά» του, τότε η Κάρολ δεν είναι στρατευμένο έργο. Η ομορφιά της κυριαρχεί πάνω από κάθε σκοπιμότητα. Ωστόσο, όπως όλα τα καλά βιβλία και τα καλά έργα, τελικά, πέρα από την τέχνη, υπηρετεί με τρόπο πειστικό ανθρωπιστικές αξίες – την κατανόηση και αποδοχή του διαφορετικού, την άρνηση της προκατάληψης, την αναγνώριση του άλλου. Μέρες που ’ναι, με διάφορα τριχωτά ανθρωποειδή να γρυλίζουν και να κηρύσσουν χριστιανικότατα κηρύγματα μίσους και τις καμπάνες να χτυπούν πένθιμα, η προβολή της Κάρολ ήταν το καλύτερο αντίδοτο. Ενίσχυσε την πεποίθησή μας ότι η ομοφυλοφιλία είναι τόσο φυσική ή αφύσικη όσο και η ετεροφυλοφιλία. Γιατί ο έρωτας, ετεροφυλικός είτε ομοφυλοφιλικός, είναι πάντα, από τη φύση του, τόσο φυσικός όσο και αφύσικος. Φυσικός λόγω της ορμέμφυτης ανάγκης να δοθείς στον άλλον, με τρυφερότητα (τη λεγόμενη αγάπη). Και αφύσικος διότι στον έρωτα, παράλληλα με την αγάπη, μαίνεται ένας αδυσώπητος αγώνας με όλα τα μέσα, σωματικά και ψυχολογικά, να κυριαρχήσει ο ένας επί του άλλου. Αυτή η αντίφαση είναι το «αφύσικο», δηλαδή το παράλογο και γελοίο (το absurd – τι ωραία αυτή η λέξη που συνδυάζει και τις δύο έννοιες!) και ισχύει και για τους ομοφυλόφιλους και για τους ετεροφυλόφιλους· αυτό είναι το «ανώμαλο» στοιχείο στην ερωτική σχέση και χαρακτηρίζει κάθε ζευγάρι, ομόφυλο ή ετερόφυλο. Αλλά αυτό είναι κοινή ανθρώπινη μοίρα, είναι ανθρώπινη φύση, η φύση όλων. Κι αν οι ετεροφυλόφιλοι δεν αναγνωρίσουν ότι ερωτεύονται και υποφέρουν τα ίδια πάθη όπως και οι ομοφυλόφιλοι, δεν θα παύσουν ποτέ να είναι ομοφοβικοί. Ομοφοβικοί έσπρωξαν τον Συκουτρή και τον Τούρινγκ στη αυτοκτονία. Αποτρόπαια εγκλήματα, ασυγχώρητα. Γι’ αυτό σήμερα ένα καλό σύνθημα θα ήταν «Είμαστε όλοι ομοφυλόφιλοι». Ελεεινολογήστε τους ομοφοβικούς, ακόμη κι όταν είναι ομοφυλόφιλοι (οι δύο ιδιότητες δεν είναι απαραίτητα αλληλοαποκλειόμενες). Είναι άνθρωποι ανασφαλείς, δειλοί και κουτοί, βαθιά κουτοί, θεόκουτοι, και γι’ αυτό επικίνδυνοι.

«Είμαστε όλοι ομοφυλόφιλοι»

Σύνδεση