Για την ιστορία μιας ουτοπίας

Ο επίσημος λόγος που εκφώνησε η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς στην τελετή της απονομής του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας 2015 σφραγίζει με τη δική της ρηξικέλευθη άποψη τη συζήτηση που προκλήθηκε μετά τη βράβευσή της. Σε αυτόν, η Αλεξίεβιτς αμφισβητεί ευθέως και κατηγορηματικά τη δυνατότητα της λογοτεχνίας να αποτυπώνει την αλήθεια – στόχο κάθε έργου τέχνης, κατά τη γνώμη της. Όσο παράδοξη κι αν είναι αυτή η θέση –σαφές κατάλοιπο της σοσιαλρεαλιστικής παιδείας της στην πρώην ΕΣΣΔ (χαρακτηριστική και σοκαριστική είναι η πρόταση «το περιεχόμενο συντρίβει τη μορφή»!)– δεν μπορεί παρά να θεωρήσουμε αξιοπρόσεκτη την ιδέα της πως ο καθημερινός λόγος πολλαπλών φωνών που αποτυπώνεται ατόφιος από έναν διακριτικό και σιωπηλό συγγραφέα που δεν γράφει αλλά καταγράφει, συνιστά ανώτερη δημιουργία, αυτή του «μικρού ανθρώπου». Τα αποσπάσματα από τα βιβλία της (ουσιαστικά το ένα και μοναδικό βιβλίο για την ιστορία μιας ουτοπίας, όπως λέει) που παραθέτει στην ομιλία της είναι συγκλονιστικά. Η «γραμμή», πάλι, που επιζητεί να χαράξει, αυτή της «υπερλογοτεχνίας» των αυτοπτών μαρτύρων, χωράει πολλή συζήτηση. Η Αλεξίεβιτς στον λόγο αυτό δεν προασπίζεται το έργο της ως λογοτεχνία. Αφαιρεί συνειδητά και δυναμικά το δικαίωμα από τη λογοτεχνία να μιλήσει για την ιστορία και τα πάθη των ανθρώπων, απορρίπτει την λογοτεχνία ως μέσο έκφρασής της και στρέφει τα νώτα της στη μυθοπλασία. Ακόμη και αυτός ο επίσημος λόγος της αποτελείται κατά το μεγαλύτερο μέρος του από «φωνές» των Άλλων – κι όμως είναι λογοτεχνία. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου Για μια χαμένη μάχη Σε τούτο το βήμα δεν στέκομαι μόνη… Γύρω μου υπάρχουν φωνές, εκατοντάδες φωνές, που με συντροφεύουν πάντα. Από την παιδική μου ηλικία. Ζούσα στο χωριό. Ως παιδιά που ήμασταν, μας άρεσε να παίζουμε στο δρόμο, όμως το βράδυ μας τραβούσαν σαν μαγνήτης τα παγκάκια, όπου μαζεύονταν, δίπλα στα σπίτια τους, τα «χατ», όπως τα λέμε εμείς, οι κουρασμένες γιαγιάδες. Καμιά τους δεν είχε σύζυγο, πατέρα ή αδερφό· μετά τον πόλεμο δεν θυμάμαι κανέναν άντρα στο χωριό μας. Τον καιρό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ένας στους τέσσερεις Λευκορώσους χάθηκε, στο μέτωπο της Λευκορωσίας και στις γραμμές των παρτιζάνων. Ο παιδικός μας κόσμος, μετά τον πόλεμο, ήταν ένας κόσμος γυναικών. Αυτό που θυμάμαι καλύτερα είναι πως οι γυναίκες δεν μιλούσαν για θάνατο, αλλά για αγάπη. Διηγούνταν πώς αποχαιρέτισαν τους αγαπημένους τους την τελευταία μέρα, πώς τους περίμεναν και πώς τους περιμένουν ακόμα. Τα χρόνια πέρασαν κι εκείνες περίμεναν: «ας είναι, χωρίς χέρια, χωρίς πόδια, μονάχα να γυρίσει, θα τον βαστάω εγώ στα χέρια». Χωρίς χέρια… χωρίς πόδια… Καθώς φαίνεται, από παιδάκι έμαθα τι θα πει αγάπη… Να κάποιες από τις θλιμμένες μελωδίες της χορωδίας που ακούω… Πρώτη φωνή: «Γιατί θέλεις να μάθεις; Είναι τόσο στενάχωρο. Τον άντρα μου τον γνώρισα στον πόλεμο. Ήμουν οδηγός άρματος μάχης. Έφτασα ως το Βερολίνο. Θυμάμαι, στεκόμασταν δίπλα στο Ράιχσταγκ, τότε δεν ήταν άντρας μου ακόμα, και μου λέει: «Έλα να παντρευτούμε. Σ’ αγαπώ». Πόσο με πείραξαν αυτά του τα λόγια· είχαμε ζήσει όλον τον πόλεμο μέσα στις λάσπες, τη σκόνη, τα αίματα, μέσα στη χυδαιότητα. Του απαντάω: «Κάνε με πρώτα γυναίκα: πρόσφερέ μου λουλούδια, πες μου γλυκόλογα, και μόλις αποστρατευτώ θα μου ράψω κι ένα φουστάνι». Τόσο πολύ ενοχλήθηκα που ήθελα μέχρι και να τον χτυπήσω. Εκείνος τα ένιωσε όλα τούτα. Το ένα του μάγουλο ήταν καμένο, γεμάτο ουλές και πάνω σε αυτές τις ουλές είδα δάκρυα. «Εντάξει, θα γίνω γυναίκα σου». Έτσι είπα… και δεν το πίστευα ούτε εγώ η ίδια ότι το είπα… Γύρω μας κάπνα και σπασμένα τούβλα, κοντολογίς, τριγύρω πόλεμος…». Δεύτερη φωνή: «Ζούσαμε δίπλα στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ. Εγώ εργαζόμουν ως ζαχαροπλάστρια, έπλαθα πιτάκια. Ο άντρας μου ήταν πυροσβέστης. Είχαμε μόλις παντρευτεί και πηγαίναμε χέρι-χέρι ακόμα και στα μαγαζιά. Την ημέρα που εξερράγη ο αντιδραστήρας, ακριβώς εκείνην την ώρα, ο άντρας μου βρισκόταν σε υπηρεσία στον πυροσβεστικό σταθμό. Με το που κλήθηκαν, έφυγαν με τα πουκάμισά τους, τα καθημερινά τους ρούχα, είχε γίνει έκρηξη σε έναν πυρηνικό σταθμό, όμως κανείς δεν τους έδωσε ειδικό ρουχισμό. Έτσι ζούσαμε… Ξέρετε… Όλη τη νύχτα έσβηναν τη φωτιά εκτεθειμένοι σε δόσεις θανατηφόρας ακτινοβολίας. Το πρωί τους μετέφεραν ευθύς με αεροπλάνο στη Μόσχα. Οξεία ασθένεια από ραδιενέργεια… διάρκεια ζωής ολίγων εβδομάδων. Ο δικός μου ήταν δυνατός, αθλητής, πέθανε τελευταίος. Όταν έφτασα, μου είπαν πως τον είχαν σε έναν ειδικό θάλαμο, όπου δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να μπει. «Τον αγαπώ!» τους ικέτευσα εγώ. «Τους περιποιούνται στρατιώτες εκεί. Εσύ για πού το ’βαλες;». «Τον αγαπώ». Προσπαθούσαν να με πείσουν: «Δεν είναι πια ο άνθρωπος που αγαπάς, αλλά ένα αντικείμενο προς απενεργοποίηση. Κατάλαβες;». Όμως εγώ το μόνο που επαναλάμβανα ήταν: τον αγαπώ, τον αγαπώ… Τη νύχτα, ανέβαινα από την πυροσβεστική σκάλα για να πάω κοντά του… ή ζητούσα από τους νυχτερινούς φρουρούς να με αφήσουν, τους έδινα λεφτά για να με αφήσουν να τον δω… Δεν τον άφησα, έμεινα μαζί του ως το τέλος… Μετά το θάνατό του… μερικούς μήνες αργότερα, γέννησα ένα κοριτσάκι, έζησε όλο κι όλο λίγες ημέρες. Εκείνη… Περιμέναμε πώς και πώς τον ερχομό της… κι εγώ την σκότωσα… Εκείνη με έσωσε, απορροφώντας η ίδια όλη τη ραδιενέργεια. Ήταν τόσο μικροσκοπική… Τοσοδούλα… Αλλά τους αγάπησα και τους δυο. Άραγε, μπορεί κανείς να σκοτώσει από αγάπη; Γιατί να είναι τόσο κοντά η αγάπη και ο θάνατος; Πηγαίνουν πάντοτε μαζί. Ποιος μπορεί να μου το εξηγήσει; Σέρνομαι στα γόνατα – γύρω από τους τάφους τους…» Τρίτη φωνή: «Πώς ήταν η πρώτη φορά που σκότωσα Γερμανό… Ήμουν δέκα χρονών και οι παρτιζάνοι με έπαιρναν κιόλας μαζί τους σε αποστολές. Εκείνος ο Γερμανός ήταν πεσμένος κάτω, τραυματισμένος… Μου είπαν να πάρω το περίστροφό του, όμως, καθώς έτρεξα προς τα εκεί, ο Γερμανός άρπαξε το περίστροφο με τα δυο χέρια και το έφερε στο πρόσωπό μου. Δεν πρόφτασε να τραβήξει πρώτος, τον πρόλαβα εγώ… Ότι σκότωσα άνθρωπο, δεν με τρόμαξε… και κατά τη διάρκεια του πολέμου δεν το θυμόμουν καν. Γύρω μας υπήρχαν παντού νεκροί, ζούσαμε ανάμεσα σε νεκρούς. Εξεπλάγην όταν, μετά από πολλά χρόνια, ξαφνικά ονειρεύτηκα τον Γερμανό. Δεν το περίμενα… Το όνειρο ερχόταν ξανά και ξανά… Εγώ πετάω κι αυτός δεν λέει να μ’ αφήσει… Απογειώνεσαι… πετάς… πετάς… με προφταίνει και πέφτουμε μαζί. Καταλήγω σ’ έναν λάκκο… θέλω να σηκωθώ… ν’ ανέβω ψηλά… μα δεν με αφήνει… Δεν μπορώ να του ξεφύγω και να πετάξω μακριά… Κάθε φορά το ίδιο όνειρο… με καταδίωκε δέκα ολόκληρα χρόνια… Δεν μπορώ να μιλήσω στο γιο μου γι’ αυτό μου το όνειρο. Όταν ήταν μικρός δεν μπορούσα, του διάβαζα παραμύθια. Τώρα μεγάλωσε κι ακόμα δεν μπορώ…». Ο Φλωμπέρ έλεγε για τον εαυτό του πως ήταν ο άνθρωπος-πένα, εγώ για μένα μπορώ να πω πως είμαι ο άνθρωπος-αυτί. Όταν περπατάω στο δρόμο και φθάνουν τυχαία στ’ αυτιά μου λέξεις, φράσεις, επιφωνήματα, πάντα σκέφτομαι: πόσα και πόσα μυθιστορήματα χάνονται στο χρόνο δίχως να αφήσουν ίχνη. Στο σκοτάδι. Υπάρχει ένα κομμάτι της ανθρώπινης ζωής, αυτό της καθημερινής ομιλίας, που δεν καταφέρνουμε να κατακτήσουμε για τη λογοτεχνία. Δεν έχουμε ακόμα εκτιμήσει την αξία της, δεν μας εκπλήσσει, ούτε μας μαγεύει. Εμένα με γοήτευσε, με αιχμαλώτισε. Αγαπώ τον τρόπο με τον οποίο μιλάει ο άνθρωπος… Αγαπώ τη μοναχική ανθρώπινη φωνή. Είναι η μεγαλύτερή μου αγάπη, το πάθος μου. Το ταξίδι μου προς τούτο το βήμα κράτησε σχεδόν σαράντα χρόνια, από άνθρωπο σε άνθρωπο, από φωνή σε φωνή. Δεν μπορώ να πω πως δεν έχασα ποτέ τις δυνάμεις μου κατά τη διαδρομή· πολλές φορές κλονίστηκα και τρόμαξα απ’ τους ανθρώπους, ένιωσα θαυμασμό, αλλά κι αποστροφή, ήθελα να ξεχάσω αυτά που άκουσα και να επιστρέψω στον καιρό της άγνοιας. Ήταν όμως και φορές που ήθελα να κλάψω από χαρά μπροστά στην ομορφιά του ανθρώπου. Έζησα σε μια χώρα όπου από παιδιά ακόμα μας μάθαιναν να πεθαίνουμε. Μας μάθαιναν το θάνατο. Μας έλεγαν ότι ο άνθρωπος υπάρχει για να αφοσιώνεται, για να καίγεται και να θυσιάζεται. Μας μάθαιναν ν’ αγαπάμε τον άνθρωπο με το όπλο στο χέρι. Αν είχα μεγαλώσει σε άλλη χώρα, δεν θα μπορούσα να πάρω αυτόν τον δρόμο. Το κακό είναι αμείλικτο και πρέπει κανείς να μπολιάζεται με δαύτο. Όμως εμείς μεγαλώσαμε ανάμεσα σε δήμιους και θύματα. Και παρ’ όλο που οι γονείς μας ζούσαν μέσα στο φόβο και δεν μας τα διηγούνταν όλα, τις περισσότερες φορές μάλιστα δεν μας διηγούνταν τίποτα, ο αέρας που αναπνέαμε ήταν δηλητηριασμένος από αυτό. Το κακό μας κρυφοκοίταζε διαρκώς. Έχω γράψει πέντε βιβλία, αλλά μου φαίνεται πως όλα τους είναι ένα και μοναδικό. Ένα βιβλίο για την ιστορία μιας ουτοπίας… Ο Βαρλάμ Σαλάμοφ έγραψε: «Έλαβα μέρος σε μια γιγάντια χαμένη μάχη για την αληθινή ανανέωση της ανθρωπότητας». Εγώ αποκαθιστώ την ιστορία αυτής της μάχης, των θριάμβων και της διάψευσής της. Πόσο θέλησαν οι άνθρωποι να οικοδομήσουν στη γη τη Βασιλεία των Ουρανών! Τον παράδεισο! Την πόλη του ήλιου! Και τελικά, δεν έμεινε παρά μια θάλασσα αίματος και εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές χαμένες. Υπήρχε, ωστόσο, μια εποχή που καμιά πολιτική ιδέα του 20ού αιώνα δεν μπορούσε να συγκριθεί με τον κομμουνισμό (και με την Οκτωβριανή Επανάσταση, ως σύμβολό της), καμία πολιτική ιδέα που να ασκούσε στους δυτικούς διανοούμενους και στους ανθρώπους όλου του κόσμου μια τόσο ισχυρή και λαμπρή γοητεία. Ο Ρεϋμόν Αρόν αποκάλεσε τη ρωσική επανάσταση «το όπιο των διανοουμένων». Η ιδέα του κομμουνισμού είναι τουλάχιστον δύο χιλιάδων ετών. Τη συναντάμε στον Πλάτωνα και τις διδασκαλίες του για την ιδανική και δίκαιη κυβέρνηση, στον Αριστοφάνη και τα οράματά του για μια εποχή όπου «τα πάντα θα είναι κοινά»… Στον Τόμας Μουρ και τον Τομάζο Καμπανέλα… Κατόπιν στον Σαιν-Σιμόν, τον Φουριέ και τον Όουεν. Υπάρχει κάτι στην ψυχή των Ρώσων που τους ανάγκασε να προσπαθήσουν να κάνουν τα όνειρα αυτά πραγματικότητα. Είκοσι χρόνια πριν, αποχαιρετίσαμε την «κόκκινη» αυτοκρατορία με κατάρες και δάκρυα. Σήμερα, μπορούμε ήδη να εξετάσουμε την όχι και τόσο μακρινή ιστορία με νηφαλιότητα, σαν ιστορική εμπειρία. Κι αυτό είναι σημαντικό, καθώς οι συζητήσεις γύρω από τον σοσιαλισμό δεν έχουν ακόμη κοπάσει. Μια νέα γενιά έχει μεγαλώσει και βλέπει τον κόσμο με άλλη ματιά, όμως δεν είναι λίγοι οι νέοι που διαβάζουν εκ νέου τον Μαρξ και τον Λένιν. Στις ρωσικές πόλεις ανοίγουν μουσεία αφιερωμένα στον Στάλιν και στήνουν μνημεία προς τιμήν του. Η «κόκκινη» αυτοκρατορία δεν υπάρχει πια, αλλά ο «κόκκινος» άνθρωπος παραμένει. Εξακολουθεί να υπάρχει. Ο πατέρας μου, που πέθανε πριν από λίγο καιρό, υπήρξε ως το τέλος του πιστός κομμουνιστής. Είχε κρατήσει μάλιστα και το κομματικό του βιβλιάριο. Μου είναι αδύνατον να προφέρω τη λέξη «σοβόκ[1]»· τότε ήμουν υποχρεωμένη να αποκαλώ έτσι τον πατέρα μου, τους δικούς μου ανθρώπους, τους γνωστούς. Τους φίλους. Όλοι τους έρχονται από εκεί, από τον σοσιαλισμό. Ανάμεσά τους υπάρχουν πολλοί ιδεαλιστές. Ρομαντικοί. Σήμερα τους ονομάζουν αλλιώς, ρομαντικούς της δουλείας. Δούλους της ουτοπίας. Σκέφτομαι πως όλοι αυτοί θα μπορούσαν να έχουν ζήσει μια άλλη ζωή, όμως αυτή που έζησαν ήταν η σοβιετική. Γιατί; Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα την έψαχνα χρόνια, διατρέχοντας από άκρη σε άκρη αυτή την τεράστια χώρα, που μέχρι πρόσφατα ονομαζόταν ΕΣΣΔ, και κάνοντας χιλιάδες μαγνητοταινίες. Ήταν ο σοσιαλισμός και η ζωή μας, έτσι απλά. Κόκκο τον κόκκο, ψίχουλο το ψίχουλο συγκέντρωσα την ιστορία του «οικιακού», του «εσωτερικού» σοσιαλισμού, όπως αυτός έζησε στις ψυχές των ανθρώπων. Εκείνο που με ενδιέφερε ήταν αυτός ο μικρός χώρος, ο άνθρωπος… μόνο ο άνθρωπος. Σε τελική ανάλυση, όλα εκεί συμβαίνουν. Αμέσως μετά τον πόλεμο, ο Τέοντορ Αντόρνο είπε συγκλονισμένος: «Το να γράφει κανείς ποιήματα μετά το Άουσβιτς είναι βαρβαρότητα». Ο δάσκαλός μου Αλές Αντάμοβιτς, τον οποίο επιθυμώ να αναφέρω σήμερα σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, πίστευε ομοίως πως το να γράφει κανείς πρόζα για τους εφιάλτες του 20ού αιώνα είναι ιεροσυλία. Εδώ, η επινόηση δεν επιτρέπεται. Η αλήθεια πρέπει να αποδοθεί ως έχει. Χρειαζόμαστε μια «υπερλογοτεχνία». Αυτός που πρέπει να μιλήσει είναι ο μάρτυρας. Όπως έλεγε και ο Νίτσε, κανένας καλλιτέχνης δεν αντέχει την αλήθεια. Δεν τη σηκώνει. Πάντα με βασάνιζε η σκέψη πως η αλήθεια δεν χωράει σε μια μόνο καρδιά, σε έναν μόνο νου. Πως είναι κατά κάποιον τρόπο διαμελισμένη, πολυμερής, διαφορετική και διασκορπισμένη στον κόσμο. Στον Ντοστογιέφσκι υπάρχει η ιδέα πως η ανθρωπότητα γνωρίζει για τον εαυτό της περισσότερα, πολύ περισσότερα από όσα έχει καταφέρει να καθορίσει στη λογοτεχνία. Τι κάνω εγώ, λοιπόν; Εγώ συλλέγω τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις λέξεις της καθημερινότητας. Συλλέγω τη ζωή του καιρού μου. Με ενδιαφέρει η ιστορία της ψυχής. Ο τρόπος ζωής της ψυχής. Αυτό που η μεγάλη ιστορία συνήθως προσπερνάει, κοιτάζοντάς το αφ’ υψηλού. Ασχολούμαι με την ιστορία που έχει παραγκωνισθεί. Έχω ακούσει πολλές φορές, και ακόμα το ακούω, πως αυτό δεν είναι λογοτεχνία, αλλά τεκμήριο. Όμως τι είναι λογοτεχνία, σήμερα; Ποιος μπορεί να δώσει απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Ζούμε σε ταχύτερους ρυθμούς από πριν. Το περιεχόμενο συντρίβει τη μορφή. Τη θραύει και τη μεταβάλλει. Όλα ξεπερνάνε τα όριά τους: και στη μουσική, και στη ζωγραφική, αλλά και στο τεκμήριο, όπου ο λόγος ξεπερνά τα στενά όριά του. Δεν υπάρχουν σύνορα ανάμεσα στα γεγονότα και τη φαντασία, το ένα σταλάζει μέσα στο άλλο. Ούτε ο ίδιος ο μάρτυρας δεν είναι αμερόληπτος. Καθώς διηγείται ο άνθρωπος, δημιουργεί, παλεύει με τον χρόνο, όπως ο γλύπτης με το μάρμαρο. Είναι ηθοποιός και δημιουργός. Ενδιαφέρομαι για τον μικρό άνθρωπο. Ή μάλλον, για τον μεγάλο μικρό άνθρωπο, αφού τα βάσανά του τον ανυψώνουν. Είναι ο ίδιος που στα βιβλία μου αφηγείται τη μικρή του ιστορία, και μαζί μ’ αυτή και τη μεγάλη. Ό,τι μας έχει συμβεί και ό,τι μας συμβαίνει δεν βγάζει νόημα μέχρι που να το ξεστομίσουμε. Το πρώτο βήμα είναι να το ξεστομίσουμε. Κι αυτό είναι που φοβόμαστε, καθώς δεν είμαστε ακόμα σε θέση να αναμετρηθούμε με το παρελθόν μας. Στους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι, ο Σάτοφ λέει στον Σταβρόγκιν στην εισαγωγή μιας συζήτησης: «Είμαστε δυο υπάρξεις που συναντιούνται στο άπειρο… για τελευταία φορά στον κόσμο. Αφήστε κατά μέρος το ύφος σας και γίνετε ανθρώπινος! Μιλήστε για μία έστω φορά με ανθρώπινη φωνή». Κάπως έτσι ξεκινούν και οι δικές μου συζητήσεις με τους ήρωές μου. Φυσικά, ο άνθρωπος μιλά στο πλαίσιο της εποχής του, δεν μπορεί να μιλήσει από το πουθενά! Όμως είναι δύσκολο να ανοίξει κανείς τον δρόμο προς την ανθρώπινη ψυχή, αφού είναι λεκιασμένη με τις δεισιδαιμονίες του αιώνα, τις προκαταλήψεις και τις απάτες. Με την τηλεόραση και τις εφημερίδες. Θα ήθελα να σας διαβάσω μερικές σελίδες από ημερολόγιό μου για να σας δείξω πώς κινούνταν ο χρόνος… πώς πέθαινε η ιδέα… πώς ακολουθούσα τα ίχνη της… 1980-1985 Γράφω ένα βιβλίο για τον πόλεμο… Γιατί για τον πόλεμο; Διότι εμείς είμαστε άνθρωποι του πολέμου, που σημαίνει πως είτε πολεμούσαμε είτε προετοιμαζόμασταν για πόλεμο. Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, θα δει πως όλοι μας σκεφτόμαστε με τρόπο πολεμικό. Στο σπίτι, στο δρόμο. Τόσο φθηνή είναι για μας η ανθρώπινη ζωή. Ακριβώς όπως στον πόλεμο. Στην αρχή αμφέβαλλα. Ακόμη ένα βιβλίο για τον πόλεμο… Για ποιο λόγο; Σε ένα από τα δημοσιογραφικά μου ταξίδια συνάντησα μία γυναίκα που στον πόλεμο ήταν αρχινοσοκόμα. Μου διηγήθηκε πως κάποιον χειμώνα, την ώρα που διέσχιζαν τη λίμνη Λάντογκα, ο εχθρός παρατήρησε την κίνηση και άρχισε να τους πυροβολεί. Άλογα και άνθρωποι χάνονταν κάτω από τον πάγο. Όλα συνέβησαν μέσα στη νύχτα, κι εκείνη άρπαξε και βάλθηκε να σέρνει προς την όχθη, κατά πώς της φάνηκε, κάποιον τραυματισμένο. «Τον έσερνα βρεγμένο και γυμνό, νόμιζα πως είχε χάσει τα ρούχα του. Μόλις έφτασα στην όχθη, ανακάλυψα πως είχα σύρει ένα τεράστιο τραυματισμένο στουριόνι. Έριξα ένα τρικούβερτο βρισίδι – οι άνθρωποι υποφέρουν, αλλά τα ζώα, τα πουλιά, τα ψάρια, γιατί;». Σε μιαν άλλη αποστολή, άκουσα την αφήγηση μιας αρχινοσοκόμας ίλης ιππικού, που κατά τη διάρκεια μιας μάχης έσυρε σε κάποιον λάκκο έναν πληγωμένο Γερμανό, μόνο που δεν το κατάλαβε πως ήταν Γερμανός, παρά μόνο όταν βρίσκονταν ήδη μέσα στον λάκκο – το πόδι του ήταν ακρωτηριασμένο και αιμορραγούσε. Μα ήταν ο εχθρός! Τι να έκανε; Εκεί ψηλά τα δικά μας παιδιά σκοτώνονταν! Εκείνη όμως δένει το πόδι του Γερμανού και συνεχίζει έρποντας παρακάτω. Στη συνέχεια μετέφερε έναν Ρώσο στρατιώτη, που είχε χάσει τις αισθήσεις του και όταν τις βρήκε ήθελε να σκοτώσει τον Γερμανό, ο οποίος συνήλθε επίσης και άρπαξε το αυτόματό του για να σκοτώσει το Ρώσο. «Τους έχωσα από μία στα μούτρα, και στον έναν και στον άλλο. Τα πόδια μας ήταν βουτηγμένα στο αίμα. Το αίμα μας είχε ανακατευτεί.» Αγώνες κολύμβησης προς τιμήν του Σοβιετικού Ναυτικού, Σεβαστούπολη 1949. Διακρίνονται τέσσερα διαφορετικά πορτρέτα του κόκκινου τσάρου που γράφουν «Δόξα στον Μεγάλο Στάλιν». Ήταν ένας πόλεμος τον οποίο δεν γνώριζα. Ο πόλεμος των γυναικών. Και δεν είχε να κάνει με ήρωες. Ούτε με το πώς κάποιοι ηρωικοί άνθρωποι σκότωναν άλλους ανθρώπους. Θυμάμαι το μοιρολόι μιας γυναίκας: «Αν πας μετά τη μάχη στους αγρούς, θα δεις τα σώματά τους χάμω, όλοι τους νέοι, τόσο ωραίοι. Κείτονται και κοιτούν τον ουρανό. Τους λυπάσαι κι αυτούς και τους άλλους». «Κι αυτούς και τους άλλους», αυτά είναι τα λόγια που μου υπέδειξαν το περιεχόμενο του βιβλίου μου. Που μου είπαν πως πόλεμος σημαίνει φονικό. Έτσι μένει στη μνήμη των γυναικών. Ένας άνθρωπος χαμογελούσε, κάπνιζε, και τώρα δεν υπάρχει. Περισσότερο από όλα, οι γυναίκες μιλούν για τον αφανισμό, για το πόσο γρήγορα στον πόλεμο όλα μετατρέπονται σε τίποτα. Κι ο άνθρωπος, κι ο ανθρώπινος χρόνος. Ναι, αυτές οι ίδιες το ζήτησαν να πάνε στο μέτωπο, στα 17-18 τους χρόνια, αλλά δεν ήθελαν να σκοτώνουν. Να πεθάνουν όμως ήταν έτοιμες. Να πεθάνουν για την Πατρίδα. Και μιας και η αλήθεια πρέπει να λέγεται όσο πικρή και να ’ναι, να πεθάνουν και για τον Στάλιν. Τα βιβλίο μου για δύο χρόνια δεν το εξέδιδαν, μέχρι που ήρθε η περεστρόικα. Μέχρι που ήρθε ο Γκορμπατσόφ. «Μετά από το βιβλίο σας κανείς δεν θα πηγαίνει να πολεμήσει», μου υπέδειξε ο λογοκριτής, «Ο πόλεμός σας είναι τρομερός. Γιατί δεν έχει ήρωες;». Δεν έψαχνα για ήρωες. Έγραφα την ιστορία μέσα από τις αφηγήσεις μαρτύρων και πολεμιστών, στους οποίους κανείς δεν είχε δώσει σημασία. Που κανείς και ποτέ δεν τους ρώτησε τίποτα. Δεν γνωρίζουμε τι πιστεύουν οι άνθρωποι, απλά και μόνο οι άνθρωποι, για τις μεγάλες ιδέες. Αμέσως μετά από κάποιον πόλεμο ένας άνθρωπος θα μιλήσει για αυτόν, δέκα χρόνια όμως μετά θα μιλάει για έναν άλλο, αφού φυσικά η αφήγηση θα έχει αλλάξει, καθώς στη μνήμη θα έχει προστεθεί μια ολόκληρη ζωή. Με όλα όσα αυτή περιέχει. Το πώς έζησε ο άνθρωπος όλα αυτά τα χρόνια, τι διάβασε, τι είδε και ποιον συνάντησε στον δρόμο του. Το σε τι πιστεύει. Και τέλος, το αν είναι ευτυχισμένος ή όχι. Τα τεκμήρια έχουν ζωή και μαζί με εμάς αλλάζουν κι εκείνα. Ωστόσο, είμαι απολύτως πεπεισμένη πως κορίτσια σαν αυτά του πολέμου του ’41, δεν θα υπάρξουν ξανά. Ήταν η εποχή που η «κόκκινη» ιδέα υψώθηκε ψηλότερα και από την επανάσταση, και από τον Λένιν. Ακόμη και σήμερα, η Νίκη τους επισκιάζει τα Γκουλάγκ. Η αγάπη μου γι’ αυτά τα κορίτσια είναι απεριόριστη. Όμως μαζί τους δεν μπορούσα να μιλήσω για τον Στάλιν, ή για το πώς μετά τον πόλεμο έφευγαν για τη Σιβηρία αμαξοστοιχίες γεμάτες με νικητές, με αυτούς που φάνηκαν πιο τολμηροί. Οι άλλοι επέστρεψαν και σιώπησαν. Μια φορά άκουσα κάποιον να λέει: «Ελεύθεροι ήμασταν μόνο στον πόλεμο. Στην εμπροσθοφυλακή». Το βασικό μας κεφάλαιο είναι ο πόνος. Ούτε το πετρέλαιο, ούτε το αέριο, αλλά ο πόνος. Είναι το μοναδικό που εξορύσσουμε ανελλιπώς. Ψάχνω διαρκώς μιαν απάντηση: Γιατί τα βάσανά μας δεν μετατρέπονται σε ελευθερία; Είναι, άραγε, ανώφελα; Ο Τσααντάγιεφ είχε δίκιο: Η Ρωσία είναι μια χώρα δίχως μνήμη, μια έκταση πλήρους αμνησίας, μία συνείδηση παρθένα στην κριτική και τον στοχασμό. Τα σπουδαία βιβλία παραμένουν στα αζήτητα… 1989 Βρίσκομαι στην Καμπούλ. Δεν ήθελα πια να γράψω για τον πόλεμο. Όμως νά που βρίσκομαι σε έναν αληθινό πόλεμο. Η Πράβντα γράφει: «Βοηθάμε τον αδερφό λαό του Αφγανιστάν να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό». Παντού άνθρωποι του πολέμου, αντικείμενα πολέμου. Είναι καιρός πολέμου. Εμένα χθες δεν με πήραν στη μάχη: «Μείνετε στο ξενοδοχείο, δεσποινίς. Μετά θα πρέπει να λογοδοτήσουμε εμείς για εσάς». Κάθομαι στο ξενοδοχείο και σκέφτομαι: υπάρχει κάτι το ανήθικο στο να κοιτάζει κανείς την παλικαριά των άλλων, τους κινδύνους που διατρέχουν. Δεύτερη εβδομάδα ήδη εδώ και δεν μπορώ να αποδιώξω την αίσθηση πως ο πόλεμος είναι καρπός της ανδρικής φύσης, την οποία εγώ αδυνατώ να κατανοήσω. Ωστόσο, η καθημερινότητα του πολέμου είναι μεγαλειώδης. Ανακάλυψα πως βρίσκω τα όπλα όμορφα: αυτόματα, νάρκες, άρματα μάχης. Ο άνθρωπος έχει βάλει το μυαλό του να δουλέψει πολύ για βρει το πώς θα σκοτώνει καλύτερα τους άλλους ανθρώπους. Η διαμάχη ανάμεσα στην αλήθεια και την ομορφιά είναι αιώνια. Μου έδειξαν μια νέα ιταλική νάρκη, κι η «γυναικεία» μου αντίδραση ήταν: «Είναι όμορφη. Γιατί είναι όμορφη;». Στη γλώσσα του πολέμου μού εξήγησαν πως αν σε αυτή τη νάρκη προσκρούσει ή πατήσει κάποιος… υπό μία συγκεκριμένη γωνία… τότε το μόνο που μένει από τον άνθρωπο είναι μισός κουβάς κρέας. Εδώ μιλούν για το αφύσικο λες κι είναι φυσιολογικό, αυτονόητο. Ο πόλεμος, δήθεν… Κανέναν δεν τρελαίνει αυτή η εικόνα του ανθρώπου που κείτεται στη γη, σκοτωμένος όχι από τα στοιχεία της φύσης, ούτε από τη μοίρα, αλλά από άλλον άνθρωπο. Είδα να φορτώνουν μια «μαύρη τουλίπα» (αεροπλάνο που μεταφέρει στην πατρίδα τσίγκινα φέρετρα με πεσόντες). Τους νεκρούς συχνά τους ντύνουν με παλιές πολεμικές στολές ακόμα και του ’40, παντελόνια ιππασίας, αλλά πολλές φορές κι αυτά δεν αρκούν. Οι στρατιώτες συζητούν μεταξύ τους: «Έφεραν κι άλλους σκοτωμένους στο ψυγείο. Σαν μπαγιάτικο αγριογούρουνο μυρίζει.» Θα γράψω για αυτό. Φοβάμαι πως πίσω στο σπίτι δεν θα με πιστέψουν. Στις δικές μας εφημερίδες γράφουν για αλέες φιλίας που φυτεύουν οι σοβιετικοί στρατιώτες. Συζητάω με τα παιδιά, πολλά ήρθαν ως εθελοντές. Το ζήτησαν να έρθουν εδώ. Παρατήρησα πως στην πλειονότητά τους κατάγονται από οικογένειες διανοούμενων –δασκάλων, γιατρών, βιβλιοθηκάριων– εν ολίγοις ανθρώπων των βιβλίων. Ονειρεύονταν πραγματικά να βοηθήσουν τον αφγανικό λαό να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό. Τώρα γελάνε με τον εαυτό τους. Μου έδειξαν τον χώρο στο αεροδρόμιο, όπου είναι αραδιασμένα εκατοντάδες τσίγκινα φέρετρα και στραφτοκοπούν παράξενα στον ήλιο. Ο αξιωματικός που με συνόδευε δεν κρατήθηκε: «Μπορεί να είναι και το δικό μου φέρετρο εδώ… Θα με χώσουν μέσα… Για ποιο λόγο πολεμάω εδώ;». Σε εκείνο το σημείο φοβήθηκε τα ίδια του τα λόγια: «Αυτό δεν θα το γράψετε». Τη νύχτα είδα στον ύπνο μου τους νεκρούς κι όλοι τους είχαν μια έκφραση έκπληξης στα πρόσωπά τους: «τι θα πει σκοτώθηκα; πώς είναι δυνατόν να σκοτώθηκα;». Μαζί με τις αδερφές νοσοκόμες πήγα σε ένα νοσοκομείο όπου περιθάλπονταν άμαχοι Αφγανοί και φέραμε δώρα για τα παιδιά. Παιδικά παιχνίδια, καραμέλες και μπισκότα. Εγώ είχα καταφέρει να βρω πέντε λούτρινα αρκουδάκια. Φτάσαμε στο νοσοκομείο, που δεν ήταν άλλο από ένα μακρύ παράπηγμα με κρεβάτια και σκέτα καλύμματα. Με πλησίασε μια νεαρή Αφγανή με ένα παιδί στην αγκαλιά, κάτι ήθελε να μου πει, στα δέκα αυτά χρόνια όλοι είχαν μάθει λίγο-πολύ να μιλούν ρωσικά, έδωσα στο παιδί το παιχνίδι, το πήρε με τα δόντια: «Γιατί με τα δόντια;», ρώτησα έκπληκτη εγώ. Η Αφγανή έβγαλε το κουβερτάκι από το παιδικό κορμάκι. Το αγοράκι δεν είχε χέρια. «Από τις βόμβες των Ρώσων σου». Σχεδόν λιποθύμησα, κάποιος με κράτησε … Είδα το πυραυλικό μας σύστημα να μετατρέπει κισλάκ (χωριά) σε διβολισμένα χωράφια. Βρέθηκα σε ένα αφγανικό νεκροταφείο μεγάλο σαν κισλάκ. Κάπου μέσα στο νεκροταφείο ούρλιαζε μια γριά Αφγανή. Θυμήθηκα τον οδυρμό της μάνας όταν σε ένα σπίτι κάποιου χωριού κοντά στο Μινσκ, έφεραν το τσίγκινο φέρετρο. Το ουρλιαχτό της δεν ήταν ανθρώπου, όμως ούτε και ζώου… έμοιαζε με αυτό που άκουσα στο νεκροταφείο της Καμπούλ … Ντμίτρι Μπάλτεμαντς, Μην κοιτάζεις πίσω, Οκτώβριος 1972, Μόσχα. Ομολογώ ότι δεν απελευθερώθηκα αμέσως. Ήμουν ειλικρινής με τους ήρωές μου, κι εκείνοι μου είχαν εμπιστοσύνη. Ο καθένας μας ακολουθούσε τον δικό του δρόμο προς την ελευθερία. Μέχρι να πάω στο Αφγανιστάν πίστευα στον σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Από εκεί γύρισα ελεύθερη από αυτές τις ψευδαισθήσεις. «Συγχώρεσέ με, πατέρα, του είπα, όταν τον συνάντησα, με έμαθες να πιστεύω στα κομμουνιστικά ιδεώδη, όμως αρκεί να δεις μία και μόνο φορά τους μέχρι πρότινος σοβιετικούς μαθητές, αυτούς που εσύ και η μαμά διδάσκετε (οι γονείς μου ήταν δάσκαλοι του χωριού), σε μια ξένη χώρα να σκοτώνουν άγνωστους σε αυτούς ανθρώπους, και τότε όλα σου τα λόγια θα γίνουν στάχτη. Είμαστε δολοφόνοι, πατέρα, το καταλαβαίνεις;». Ο πατέρας μου έβαλε τα κλάματα. Από το Αφγανιστάν επέστρεψαν πολλοί ελεύθεροι άνθρωποι. Έχω όμως και ένα ακόμα παράδειγμα. Εκεί, στο Αφγανιστάν, ένας νεαρός μου φώναξε: «Τι μπορείς εσύ, γυναίκα πράμα, να καταλάβεις για τον πόλεμο; Λες οι άνθρωποι στον πόλεμο να πεθαίνουν όπως στα βιβλία και στον κινηματογράφο; Εκεί πεθαίνουν όμορφα, ενώ τον φίλο μου χθες τον σκότωσαν με μια σφαίρα στο κεφάλι. Κατάφερε να διανύσει τρέχοντας δέκα μέτρα ακόμα κρατώντας τα μυαλά του…». Εφτά χρόνια μετά, αυτός ο ίδιος νεαρός, τώρα επιτυχημένος επιχειρηματίας, αρέσκεται να μιλάει για το Αφγανιστάν. Μου τηλεφώνησε: «Γιατί γράφεις αυτά τα βιβλία; Παραείναι τρομακτικά.» Ήταν πια άλλος άνθρωπος, δεν είχε καμία σχέση με εκείνον που είχα συναντήσει μέσα στο θανατικό, με εκείνον που δεν ήθελε να πεθάνει στα είκοσί του χρόνια… Αναρωτήθηκα τι είδους βιβλίο θα ήθελα να γράψω για τον πόλεμο. Θα ήθελα να γράψω για έναν άνθρωπο που δεν πυροβολεί, που δεν μπορεί να πυροβολήσει εναντίον άλλου ανθρώπου, για έναν άνθρωπο που και μόνο η σκέψη του πολέμου τον βασανίζει. Πού είναι αυτός ο άνθρωπος; Δεν τον έχω συναντήσει. 1990-1997 Η ρωσική λογοτεχνία παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς είναι η μόνη που μπορεί να διηγηθεί το μοναδικό πείραμα στο οποίο υποβλήθηκε κάποτε μια τεράστια χώρα. Με ρωτούν συχνά: Γιατί γράφετε πάντα για το τραγικό; Επειδή έτσι ζούμε. Παρότι τώρα ζούμε σε διαφορετικές χώρες, ο «κόκκινος» άνθρωπος ζει παντού. Έρχεται από αυτήν τη ζωή, με αυτές τις αναμνήσεις. Για πολύ καιρό δεν ήθελα να γράψω για το Τσερνόμπιλ. Δεν ήξερα πώς να γράψω γι’ αυτό το θέμα, με ποια εργαλεία και πώς να το προσεγγίσω. Το όνομα της μικρής, χαμένης κάπου στην Ευρώπη, χώρας μου, για την οποία ο κόσμος πριν δεν είχε ακούσει σχεδόν τίποτα, ξαφνικά ακουγόταν σε όλες τις γλώσσες, κι εμείς, οι Λευκορώσοι, γίναμε ο λαός του Τσερνόμπιλ. Πρώτοι χτυπηθήκαμε από κάτι που μας ήταν άγνωστο. Κατέστη πλέον σαφές πως εκτός από τις κομμουνιστικές, τις εθνικές και τις νέες θρησκευτικές προκλήσεις, μας περιμένουν κι άλλες πιο σφοδρές και ολοκληρωτικές, που όμως ακόμα δεν είναι εμφανείς. Ήδη μετά το Τσερνόμπιλ κάτι μισοφάνηκε… Θυμάμαι ένα περιστατικό με έναν γέρο ταξιτζή που βάλθηκε να βλαστημάει με απόγνωση, όταν ένα περιστέρι χτύπησε στο μπροστινό τζάμι του αυτοκινήτου του: «Τσακίζονται δυο-τρία πουλιά τη μέρα. Και στις εφημερίδες γράφουν πως η κατάσταση είναι υπό έλεγχο.» Στα πάρκα της πόλης μάζευαν τα φύλλα, τα έβγαζαν έξω από την πόλη και τα έθαβαν. Θέριζαν από το έδαφος τις μολυσμένες κηλίδες κι επίσης τις έθαβαν, έθαβαν τη γη μέσα στη γη. Έθαβαν τα ξύλα, το χορτάρι. Στα πρόσωπα όλων είχε αρχίσει να ζωγραφίζεται μια έκφραση παραφροσύνης. Ένας γέρος μελισσοκόμος διηγούνταν: «Βγήκα ένα πρωί στον κήπο και κάτι έλειπε, ένας γνώριμος ήχος. Ούτε μία μέλισσα… Δεν ακουγόταν ούτε μία μέλισσα. Ούτε μία! Τι είναι; Τι γίνεται; Δεν πέταξαν ούτε τη δεύτερη, ούτε την τρίτη μέρα… Έπειτα, μας ανακοίνωσαν πως είχε γίνει ατύχημα στον σταθμό πυρηνικής ενέργειας, κι ήταν κοντά μας. Όμως εμείς δεν είχαμε μάθει τίποτα για μέρες. Οι μέλισσες το ήξεραν, ενώ εμείς όχι». Το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούσαν οι εφημερίδες στην ενημέρωση για το Τσερνόμπιλ ήταν άκρως πολεμικό: έκρηξη, ήρωες, στρατιώτες, εκκένωση… Στον σταθμό δούλευε η Κα Γκε Μπε. Έψαχναν για κατάσκοπους και σαμποτέρ, αφού υπήρχαν φήμες πως το ατύχημα ήταν οργανωμένη ενέργεια των δυτικών μυστικών υπηρεσιών, για να υπονομεύσουν το στρατόπεδο του σοσιαλισμού. Στο Τσερνόμπιλ κατέφθαναν μηχανικά πολεμικά μέσα και στρατιώτες. Το σύστημα δρούσε ως συνήθως με τρόπο πολεμικό, όμως το να βλέπεις σε αυτόν τον νέο κόσμο έναν στρατιώτη με καινούργιο αυτόματο ήταν τραγικό. Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να δεχθεί μεγάλες δόσεις ραδιενέργειας και, επιστρέφοντας σπίτι του, να πεθάνει. Μπροστά στα μάτια μου, ο άνθρωπος της προ Τσερνόμπιλ εποχής μετατρεπόταν σε άνθρωπο της εποχής του Τσερνόμπιλ. Τη ραδιενέργεια δεν μπορούσαμε ούτε να τη δούμε, ούτε να την αγγίξουμε, ούτε να τη μυρίσουμε… Ήδη μας περιέβαλλε ένας κόσμος που μας ήταν γνωστός και άγνωστος συνάμα. Όταν πήγα στη ζώνη, μού εξήγησαν στα γρήγορα πως απαγορευόταν να κόψω λουλούδια, να καθίσω στο χορτάρι, να πιω νερό από πηγάδια… Ο θάνατος κρυβόταν παντού, κι αυτό από μόνο του αποτελούσε ένα άλλο είδος θανάτου. Με νέες μάσκες. Με νέα εμφάνιση. Οι γηραιότεροι, που είχαν ζήσει τον πόλεμο, έφευγαν ξανά με τη νέα εκκένωση κι έλεγαν, κοιτάζοντας τον ουρανό: «Ο ήλιος λάμπει… δεν έχει καπνό, ούτε αέριο. Δεν πυροβολούν. Πόλεμος είναι αυτό; Κι όμως πρέπει να γίνουμε πρόσφυγες.» Το πρωί, όλοι έτρεχαν να πάρουν εφημερίδες, όμως ευθύς τις άφηναν κατά μέρος απογοητευμένοι: δεν είχαν βρεθεί κατάσκοποι. Καμία αναφορά σε εχθρούς του λαού. Ένας κόσμος δίχως κατασκόπους και εχθρούς του λαού μάς ήταν επίσης άγνωστος. Κάτι νέο ξεκινούσε. Το Τσερνόμπιλ μετά το Αφγανιστάν μας απελευθέρωσε. Για μένα, ο κόσμος άνοιξε. Στη ζώνη δεν αισθανόμουν ούτε Λευκορωσίδα, ούτε Ρωσίδα, ούτε Ουκρανή, αλλά εκπρόσωπος ενός βιολογικού είδους το οποίο θα μπορούσε να εξολοθρευτεί. Συνέπεσαν δύο καταστροφές: από τη μια η κοινωνική – η σοσιαλιστική Ατλαντίδα που χάθηκε κάτω από το νερό, κι από την άλλη η κοσμική – αυτή του Τσερνόμπιλ. Η πτώση της αυτοκρατορίας αναστάτωσε τους πάντες: οι άνθρωποι ανησυχούσαν για την καθημερινότητά τους, τι να αγοράσουν, πώς θα ζήσουν; Σε τι να πιστέψουν; Κάτω από ποια σημαία τώρα να σταθούν; Ή μήπως πρέπει να μάθουν να ζουν χωρίς μεγάλες ιδέες; Αυτό το τελευταίο κανείς δεν ήξερε πώς να το κάνει, αφού ποτέ δεν είχαμε ζήσει έτσι. Μπροστά στον «κόκκινο» άνθρωπο είχαν ορθωθεί εκατοντάδες ερωτήματα, και τα αντιμετώπιζε μόνος. Ποτέ πριν δεν είχε υπάρξει τόσο μόνος, όπως την πρώτη μέρα της ελευθερίας. Γύρω μου οι άνθρωποι ήταν σοκαρισμένοι. Κι εγώ τους άκουγα… Κλείνω το ημερολόγιό μου… Τι μας συνέβη όταν η αυτοκρατορία έπεσε; Ο κόσμος πριν ήταν διαιρεμένος σε δημίους και θύματα, που σημαίνει Γκουλάγκ, σε αδερφούς και αδερφές, που σημαίνει πόλεμος, στους εκλογείς που σημαίνει τεχνολογία, σύγχρονος κόσμος. Πριν ο κόσμος μας ήταν επίσης χωρισμένος σε αυτούς που φυλακίστηκαν και σε αυτούς που φυλάκισαν. Σήμερα χωρίζεται στους σλαβόφιλους και τους δυτικιστές, στους προδότες του έθνους και τους πατριώτες. Σε αυτούς που μπορούν να αγοράσουν και σε εκείνους που δεν μπορούν. Το τελευταίο μάλιστα, θα μπορούσα να πω ότι αποτελεί την πιο βάναυση δοκιμασία μετά τον σοσιαλισμό, καθώς μέχρι πρόσφατα ήμασταν όλοι ίσοι. Ο «κόκκινος» άνθρωπος τελικά δεν κατάφερε να εισέλθει στο βασίλειο της ελευθερίας, που ονειρευόταν στην κουζίνα του. Τη Ρωσία τη χώρισαν χωρίς αυτόν, κι εκείνος έμεινε με τα χέρια αδειανά. Ταπεινωμένος και λεηλατημένος. Επιθετικός και επικίνδυνος. Να τι άκουσα καθώς ταξίδευα στη Ρωσία… — Χωρίς μυστικά εργαστήρια με επιστήμονες-κρατούμενους, χωρίς εκτελέσεις, εμείς δεν πρόκειται να εκσυγχρονιστούμε. — Ο Ρώσος, κατά πώς φαίνεται, δεν θέλει να γίνει πλούσιος, μάλιστα το φοβάται κιόλας. Τι θέλει, λοιπόν; Ένα πράγμα θέλει πάντα: να μη γίνει κανείς άλλος πλούσιος. Πιο πλούσιος από εκείνον. — Τίμιο άνθρωπο εδώ δεν θα βρεις, αγίους όμως έχουμε. — Δεν θα δούμε γενιά που να μην έχει μαστιγωθεί. Ο Ρώσος δεν την καταλαβαίνει την ελευθερία, θέλει κοζάκο και βούρδουλα. — Δύο είναι οι βασικές ρωσικές λέξεις: πόλεμος και φυλακή. Έκλεψε, γλέντησε, φυλακίστηκε… βγήκε και φυλακίστηκε ξανά… — Η ζωή του Ρώσου πρέπει να είναι άγρια, ευτελής, και τότε η ψυχή εξυψώνεται, συνειδητοποιεί πως δεν ανήκει σε τούτον τον κόσμο… Όσο περισσότερη η βρωμιά, όσο περισσότερο το αίμα, τόσο πιο ελεύθερη η ψυχή. — Για νέα επανάσταση ούτε λόγος. Δεν υπάρχουν οι δυνάμεις, αλλά ούτε και τρέλα. Δεν υπάρχει κουράγιο. Ο Ρώσος έχει ανάγκη από μια ιδέα που να κάνει την τρίχα του να σηκώνεται… — Έτσι είναι η ζωή μας, κάτι μεταξύ μπουρδέλου και παράγκας στρατοπέδου. Ο κομμουνισμός δεν πέθανε, το κουφάρι του ζει. Τολμώ να πω πως χάσαμε την ευκαιρία που μας δόθηκε τη δεκαετία του ’90. Στο ερώτημα πώς πρέπει να είναι η χώρα για να ζουν οι άνθρωποι καλά, ισχυρή ή αξιοπρεπής, επιλέξαμε το πρώτο, ισχυρή. Τώρα επανερχόμαστε στην εποχή της ισχύος. Οι Ρώσοι πολεμούν με τους Ουκρανούς. Με τους αδερφούς τους. Ο πατέρας μου είναι Λευκορώσος και η μητέρα μου Ουκρανή. Το ίδιο ισχύει για πολλούς. Ρωσικά αεροπλάνα βομβαρδίζουν τη Συρία. Η εποχή της ελπίδας έδωσε τη θέση της στην εποχή του φόβου. Γυρίζουμε προς τα πίσω… Εποχή από δεύτερο χέρι. Τώρα δεν είμαι σίγουρη πως έχω ολοκληρώσει το γράψιμο της ιστορίας αυτού του «κόκκινου» ανθρώπου… Εγώ έχω τρεις πατρίδες: τη λευκορωσική μου γη, πατρίδα του πατέρα μου, όπου έζησα όλη μου τη ζωή, την Ουκρανία, πατρίδα της μητέρας μου και τον μεγάλο ρωσικό πολιτισμό, χωρίς τον οποίο δεν δύναμαι να φανταστώ τον εαυτό μου. Μού είναι όλες τους ακριβές. Όμως, στον καιρό μας, δύσκολα μιλά κανείς για αγάπη. © THE NOBEL FOUNDATION 2015 — Μετάφραση από τα ρωσικά: Ιοκάστη Καμμένου [1] Πρόκειται για έναν όρο της αργκό ο οποίος ορίζει με τρόπο υποτιμητικό τόσο τον σοβιετικό άνθρωπο, όσο και οτιδήποτε σχετίζεται με τη Σοβιετική Ένωση και την εποχή της. (Σ.τ.μ.)

Για την ιστορία μιας ουτοπίας

Σύνδεση