Φιλελεύθερος λόγος, αλλά ξύλινος

Γιώργος Μπήτρος, Ποτέ πια πτώχευση. Μια παρακαταθήκη βασισμένη στη φιλοσοφία της ελευθερίας, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 296 Τα κείμενα του καθηγητή Γιώργου Μπήτρου διακρίνονται για την ιδεολογική συνέπεια στη γραμμή του φιλελευθερισμού και την υπεράσπιση με πάθος των θέσεών του. Το ανά χείρας βιβλίο αποτελείται από πέντε κεφάλαια, εν μέρει δημοσιευμένα, και περιέχει πολλές ενδιαφέρουσες και τεκμηριωμένες απόψεις για τα αίτια της ελληνικής κρίσης και για τους τρόπους εξόδου από αυτήν. Οι προτάσεις πολιτικής είναι ωστόσο εμποτισμένες από μια οπτική του φιλελευθερισμού που άνθισε στον μεσοπόλεμο και στη δεκαετία του ’80. Η κεντρική του ιδέα είναι η εξής: η παγκόσμια κρίση του 2008 ήταν απλώς η αφορμή της ελληνικής κρίσης. Τα αίτια είναι ενδογενή και «ανήκουν σε εμάς και στις επιλογές που κάναμε ως χώρα» (σ. 23), και αλλού «η χώρα μας πτώχευσε με δική μας ευθύνη» (σ. 193). Οι αιτίες μπορούν να συνοψισθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: – Το στρεβλό παραγωγικό πρότυπο μιας «οιονεί κλειστής οικονομίας στο οποίο η συνολική ζήτηση προσδιορίζεται από την υποκατάσταση των εισαγωγών» σε βάρος της ανταγωνιστικότητας (σ. 113). – Το πελατειακό σύστημα λειτουργίας του κράτους: «τα κόμματα εξουσίας … κατήργησαν ουσιαστικά τη διάκριση των εξουσιών με στόχο να αυτονομηθούν από τον έλεγχο των πολιτών» (σ. 131). Συνέπειες αυτής της λειτουργίας είναι ο μεγάλος και δυσλειτουργικός κρατικός τομέας (σ. 125, 149, 157, 264), η πολυνομία που παραλύει τη διοίκηση αλλά και την απονομή δικαιοσύνης (σ. 155, 227), η διόγκωση του δημόσιου χρέους για καταναλωτικούς-ψηφοθηρικούς σκοπούς (σ. 95, 113, 162), η διαπλεκόμενη επιχειρηματικότητα (σ. 161), αλλά και η κατασπατάληση των κοινοτικών πόρων (σ. 33, 94): 2,7% για 30 χρόνια! Προσυπογράφω αυτές τις διαπιστώσεις για τις αιτίες της ελληνικής κρίσης. Συμφωνώ και με πολλά από τα «δέον γενέσθαι» που προτείνει. Ωστόσο, έχω αντιρρήσεις για τις εξηγήσεις που δίνει. Το explanans εμπεριέχει σειρά ιδεολογικών θέσεων που δεν είναι ούτε αυταπόδεικτες, ούτε εμπειρικά ακλόνητες. Δυστυχώς για μένα δεν είναι ούτε και διαψεύσιμες! Είναι ωστόσο αμφισβητήσιμες. Ο συγγραφέας δεν πιστεύει στις δυνατότητες του δημόσιου τομέα. Γνωστό και απολύτως θεμιτό. Αυτό όμως τον οδηγεί στο να υπερτονίζει τις αδυναμίες του κράτους, υποβαθμίζοντας τις αδυναμίες της αγοράς. Ως άριστος γνώστης της οικονομικής θεωρίας ξέρει ότι το πρόβλημα της αντιπροσώπευσης δεν αφορά μόνο, ούτε καν κυρίως, τις δημόσιες επιχειρήσεις, αλλά τις μεγάλες ιδιωτικές ανώνυμες εταιρείες όπου και καταρχήν προέκυψε και διαπιστώθηκε (σ. 45). Επίσης, οι αποτυχίες της αγοράς που με τόση ευκρίνεια προβάλλει δεν είναι απλώς «πιθανές» (σ. 51), ούτε προκύπτουν «οσάκις» (σ. 52) ως ατυχήματα ενός κατά τα άλλα καλοκουρδισμένου μηχανισμού της αγοράς. Το αντίθετο μάλιστα. Προκύπτουν ως εγγενής παθογένεια του συστήματος που συχνά οδηγεί σε μικρές και μεγάλες κρίσεις με μια πολλαπλώς σημαίνουσα περιοδικότητα. Αν η αγορά δούλευε «ρολόι» χωρίς τη δημόσια παρέμβαση δεν θα είχαμε τη Μεγάλη Ύφεση του 1873-1896, ούτε τη Μεγάλη Κρίση του 1929, ούτε την κρίση του 1973-4 και φυσικά ούτε τη διεθνή κρίση του 2008. Παρεμπιπτόντως, ας μου επιτραπεί η τόλμη να υποδείξω ότι η ανάγνωση του Άνταμ Σμιθ είναι και επιφανειακή και λανθασμένη: δεν υπάρχει «θεώρημα Σμιθ για το αόρατο χέρι» (σ. 52), ούτε και η άποψή του για τον καταμερισμό των έργων αποδεικνύει την ανωτερότητα της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς (σ. 160 υποσημ.). Το «αόρατο χέρι» είναι μια ωραία μεταφορά που περιγράφει τα καλά της ελεύθερης συναλλαγής μεταξύ ατόμων που είναι «ηθικά δεσμευμένα» και αυτοπεριορίζονται κατά την αναζήτηση του ατομικού τους συμφέροντος. Καμιά σχέση με συμπεριφορές μεγιστοποίησης! Θα προσπαθήσω να αναδιατυπώσω τα βασικά ερωτήματα του βιβλίου και να απαντήσω σ’ αυτά. Είναι δεδομένη η κατωτερότητα και η αναποτελεσματικότητα των φορέων του δημόσιου τομέα; (σ. 54) Στην Ελλάδα μετά το 1981 αυτό επιβεβαιώνεται συνεχώς. (σ. 183) Δεν ισχύει όμως παντού και πάντα. Υπάρχουν πετυχημένες δημόσιες επιχειρήσεις παντού στην Ευρώπη στους τομείς της ενέργειας (EDF, Enel), των μεταφορών (SNCF, RATP, FSI, ÖBB, DB- Airbus), των ταχυδρομείων (PPT, D Post), των τηλεπικοινωνιών (T-mobile, Belgacom), των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών (Radio Fr, RAI, RTBF) κ.λπ. Δεν είναι συνεπώς στη φύση των δημοσίων επιχειρήσεων να είναι αποτυχημένες, όπως δεν είναι ούτε στη φύση των ιδιωτικών ανωνύμων εταιρειών να είναι πετυχημένες. Είναι ταυτισμένη η «λογική του τζαμπατζή» με τα αγαθά του δημόσιου τομέα; (σ. 53) Όχι, αποκλειστικά. Το φαινόμενο σχετίζεται με την παραγωγή δημοσίων αγαθών και την αδυναμία να πληρώνουν όλοι οι ωφελούμενοι από τη χρήση τους, αλλά όχι μόνον. Στον δημόσιο χώρο αποκαλύπτεται μια νοοτροπία που αποτελεί πρόβλημα τυπικών (νόμων) και άτυπων θεσμών (ήθη). Το παραδέχεται και ο συγγραφέας στο παράδειγμα με την Ελβετία (σ. 198). Λογική τζαμπατζή έχουν όλοι οι ιδιώτες που παράγουν χρησιμοποιώντας κοινόχρηστους πόρους. Προφανώς η κρατικοποίησή τους δεν είναι πανάκεια. Ούτε όμως και η ιδιωτικοποίησή τους μέσω κατανομής περιουσιακών δικαιωμάτων είναι πάντα εφικτή. Η κοινοτικοποίηση είναι ενίοτε η λύση. Είναι το μέγεθος του Δημόσιου καθαυτό επαρκής πηγή προβλημάτων; Σημασία έχει η ποσότητα και η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Μικρότερο βάρος έχει η διαπίστωση ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι στην Ελλάδα αυξάνονταν συνεχώς και με μεγαλύτερους ρυθμούς μετά το 1950 (+13,6% το 1956-61, +21% το 1961-65) ή ακόμα και η σύγκρισή τους με άλλες χώρες (11% των απασχολουμένων στη Γερμανία /20 ή 17,7% στην Ελλάδα, σ. 151) αν δεν λάβει κανείς υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χώρας. Από την καταγραφή του 2011, από 768.009 δημοσίους υπαλλήλους, οι 250.000 ήταν ένστολοι και οι 150.000 εκπαιδευτικοί. Δεν φτάνει να λες «έχω πλεονάζον προσωπικό στο Δημόσιο» (σ. 167) αν δεν υποδεικνύεις πόσα σχολεία, πόσα ΑΕΙ, πόσες μονάδες στρατού, λιμενικού, αστυνομίας, πόσα νοσοκομεία πρέπει να κλείσουν γιατί είναι πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Είναι τελικά το όραμα ενός αποτελεσματικού και δίκαιου κράτους ανέφικτο; (σ. 73) Δεν πρέπει να κρίνουμε από την ελληνική αποτυχία και μάλιστα των τελευταίων χρόνων. Ο καθηγητής Μπήτρος επιχειρεί με αφετηρία τις ελληνικές κακές πρακτικές να πλήξει τη θεωρητική και ιδεολογική αφετηρία της κρατικής παρέμβασης και του αναδιανεμητικού ρόλου του κράτους. Πολλοί φιλελεύθεροι οικονομολόγοι του 18ου και 19ου αιώνα, όπως ο Σμιθ, o Μπένθαμ, o Μακ Κάλλοκ, o Μιλλ υιός, πίστευαν επίσης ότι το κράτος πρέπει να έχει σαφή και περιορισμένα όρια δράσης. Δεν το απέκλειαν ωστόσο από την παραγωγή δημοσίων αγαθών (εθνική άμυνα, δημόσια ασφάλεια, δικαιοσύνη), την παραγωγή έργων κοινής ωφέλειας (δρόμοι, κανάλια, λιμάνια, δημόσιοι φωτισμοί) για τη διευκόλυνση του εμπορίου, αλλά και ημιδημόσιων αγαθών όπως η βασική και η θρησκευτική εκπαίδευση. Η λογική του ελάχιστου κράτους δεν ήταν στη σκέψη τους επειδή ακριβώς αναγνώριζαν την ύπαρξη τεράστιων κοινωνικών αλλαγών και ανισοτήτων που δημιουργούσε η βιομηχανική επανάσταση. Προσπερνώ την ελλιπή ιστορική τεκμηρίωση της πορείας της ελληνικής οικονομίας (δεν υπάρχουν αναφορές σε σύγχρονους Έλληνες ιστορικούς όπως Αγριαντώνη, Δερτιλής, Κωστής, Ψαλιδόπουλος κ.ά.), την παντελή απουσία αναφοράς στα οικονομικά δεινά που άφησε η δικτατορία (σ. 124, 162) και τις υπερβολές περί «σοσιαλιστικής δεξιάς» (σ. 76, 146, 191), αν και βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσες τις απόψεις περί «σοσιαλιστικού συντάγματος του 1975» (σ. 124, 139 κ.ε.). Έρχομαι στην ουσία της κριτικής Μπήτρου εναντίον των θεμελίων του κοινωνικού κράτους. Ξεκινώ επισημαίνοντας μια σύγχυση αξιών και γεγονότων: οι έννοιες «ελευθερία», «ισότητα», «αλληλεγγύη» είναι ηθικές αξίες. Το ίδιο είναι όμως και η δημοκρατία, η φιλοδωρία, ο εθελοντισμός και η φιλανθρωπία που επικαλείται ο ίδιος (σ. 205 κ.ε.). Δεν αρέσουν πάντα σε όλους και ο καθένας τις αντιλαμβάνεται υποκειμενικά. Δεν αποτελεί συνεπώς κανένα πλήγμα προς τη σοσιαλδημοκρατία το να λες «η ισότητα είναι απροσδιόριστη» (σ. 71), ή η «αλληλεγγύη υποκρύπτει ιδιοτέλεια» (σ. 72), ή ακόμα ότι η «έκταση και η έννοια του δίκαιου είναι ακαθόριστη» (σ. 67). Πόσο μάλλον να συνάγεις εξ αυτού του λόγου ότι δεν υπάρχει βέλτιστη δίκαιη λύση χωρίς εξαναγκασμό, αντιστρέφοντας τη λογική του θεωρήματος του Άρροου που αποδείκνυε ακριβώς το ανάποδο: δεν υπάρχει κοινωνικά βέλτιστη λύση κατά Παρέτο που να ικανοποιεί την επιθυμία και τα κριτήρια όλων των συμμετεχόντων χωρίς δικτατορική επιβολή. Δεν υπάρχει τρόπος να πείσεις έναν φιλελεύθερο για τα καλά του κράτους, όπως είναι αδύνατο να δεχτεί ένας κομμουνιστής το αγαθό της ατομικής ελευθερίας. Ο πιο πρόσφορος τρόπος πειθούς είναι να αναδείξεις τις εσωτερικές του αντιφάσεις ελπίζοντας ότι ένας άξιος και ανοιχτόμυαλος συνομιλητής θα αποδεχθεί τη βασιμότητα κάποιων επιχειρημάτων. Ο Γ. Μπήτρος επικαλείται ένα σύνολο μεταρρυθμίσεων, οι οποίες στην ουσία τους υποκρύπτουν τη δυνατότητα επιρροής του θεσμικού πλαισίου των ατομικών δράσεων. Στις περισσότερες συμφωνώ (βλ. σ. 169-181): 1) η επαναφορά της ιεραρχίας για την αποτελεσματικότερη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης, 2) η μεγαλύτερη διοικητική αποκέντρωση, 3) η ενίσχυση των θεσμών της τοπικής αυτοδιοίκησης, 4) η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και, τέλος, 5) οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στην οικονομία με στόχο την γρήγορη ανάκαμψή της (σ. 191-3). Εντούτοις, το σύνολο αυτών των μεταρρυθμίσεων βασίζεται στην άρρητη παραδοχή ότι το πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς είναι θεσμικά προκαθορισμένο, ότι εξ αυτού του λόγου επιδέχεται βελτιώσεις, και ότι βεβαίως αυτό συνεπάγεται τον περιορισμό της δράσης ορισμένων ατόμων προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος. Ό,τι θα έκανε δηλαδή ένας φιλελεύθερος τύπου Σμιθ, Μπένθαμ και Μιλλ. Σε καμιά περίπτωση δεν θα συμφωνούσε ο φον Μίζες, ο Χάγιεκ και ο Ρόθμπαρντ. Αυτοί θα έφριτταν στην ιδέα για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο όπως προτείνει ο Μπήτρος (σ. 65). Τελικά, μήπως το όραμα Μπήτρου είναι εξίσου ανέφικτο; Αν η σοσιαλδημοκρατία, όπως λέει, θέτει στόχους ασαφείς και δύσκολα πραγματοποιήσιμους, τι να πεις για τα ιδεώδη της γενικευμένης φιλανθρωπίας, της φιλοδωρίας και του εθελοντισμού που ενστερνίζονται άτομα πλήρως αλληλέγγυα με τους συμπολίτες τους;

Φιλελεύθερος λόγος, αλλά ξύλινος

Σύνδεση