Ιστορίες του ΔΝΤ

Keith Horsefield, The International Monetary Fund 1945-1965: Twenty Years of International Monetary Cooperation, (Vol. 1: Chronicle, 663 pp., Vol. 2: Analysis, 621 pp., Vol. 3: Documents, 549 pp.), Washington D.C.: IMF, 1969 Margaret Garritsen de Vries, IMF 1966-71: The System Under Stress (Vol. 1: Narrative, 699 pp., Vol. 2: Documents, 339 pp.), Washington D.C.: IMF, 1976 Margaret Garritsen de Vries, The International Monetary Fund, 1972-76: Cooperation on Trial (Vol. 1 and Vol. 2: Narrative and analysis, 1142 pp.), Washington D.C.: IMF, 1985 James Boughton, Silent Revolution: The International Monetary Fund, 1979-1989, Washington D.C.: IMF, 2001, 1011 pp. James Boughton, Tearing Down Walls: The International Monetary Fund, 1990-1999, Washington D.C.: IMF, 2012, 967 pp. Στις 9 Νοεμβρίου 2015 και μετά από ψηφοφορία των εκπροσώπων των κρατών-μελών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) τα νησιά Ναούρου, το τρίτο μικρότερο σε έκταση και πληθυσμό κράτος στον κόσμο, έγιναν το 188ο κράτος-μέλος του οικονομικού αυτού οργανισμού. Το ΔΝΤ εξακολουθεί να υστερεί έναντι των 193 κρατών-μελών του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, αλλά χωρίς αμφιβολία η ψαλίδα κλείνει. Εύλογα προκύπτει το ερώτημα, ποιος να ήταν άραγε ο λόγος που οι φιλήσυχοι ψαράδες της Ωκεανίας επεδίωξαν να συστεγαστούν οικονομικά με τις λοιπές οικονομίες της περιοχής τους και με εκείνες του κόσμου όλου στο ΔΝΤ, αντί να συνεχίσουν την αυτόνομη, ξεχωριστή τους πορεία στο παγκόσμιο οικονομικό γίγνεσθαι; Ο ρέπων στα αστεία παρατηρητής θα απαντούσε ότι η κυβέρνηση του Ναούρου στερείται πρόσβασης σε εκπομπές λόγου-ανάλυσης εσπερινών και μεταμεσονύκτιων εκπομπών της ελληνικής ιδιωτικής τηλεόρασης. Έτσι, θα συνέχιζε ο ίδιος, στερήθηκαν οι πολίτες του Ναούρου την απαραίτητη ενημέρωση για τη φύση και το ποιόν του διεθνούς αυτού οργανισμού με αποτέλεσμα να έχουν βρεθεί στο στόμα του λύκου, στον ιστό της αράχνης, στην αγκαλιά του πύθωνα ή σε οποιαδήποτε άλλη ζοφερή μεριά του ζωικού βασιλείου. Ο σοβαρότερος παρατηρητής όμως, χωρίς να παραβλέπει πιθανές αρνητικές πλευρές που εμφιλοχωρούν στο συγκεκριμένο διάβημα, θα τόνιζε το γεγονός ότι στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη και αλληλεξαρτώμενη οικονομία θα ήταν παράδοξο μια χώρα να κλείνεται στο καβούκι της και να αποφεύγει την συνεργασία, οικονομική, τεχνολογική και πολιτική, με τις λοιπές χώρες του πλανήτη Γη. Μάλιστα η ενέργεια των Ναούρου να ζητήσουν ένταξη εν έτει 2015 στους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς (παράλληλα με την αίτηση στο ΔΝΤ «έτρεξε» και άλλη στην Παγκόσμια Τράπεζα) είναι απόδειξη ότι στην παρούσα συγκυρία ελάχιστα κράτη στον κόσμο ακολουθούν μοναχικές «οικονομικές» πορείες. Τι είναι όμως το ΔΝΤ, πώς ξεκίνησε, σε τι μεταλλάχθηκε, πώς πορεύεται στην παρούσα ιστορική συγκυρία; Πώς λειτουργεί ως οργανισμός, πώς λαμβάνονται σ’ αυτόν αποφάσεις, σε ποιους τομείς δραστηριοποιείται; Ποιες οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές του με τον ΟΗΕ και την Παγκόσμια Τράπεζα; Είναι ένας θεσμός με θετικό πρόσημο στην παγκόσμια συλλογική συνείδηση ή μήπως έχει ξεπεραστεί από την εποχή μας η οποία ζητάει κάτι διαφορετικό σε επίπεδο διεθνούς οικονομικής συνεργασίας; Εύλογα ερωτήματα που μπορεί κανείς να απαντήσει με πολλούς τρόπους και με τη χρήση διαφόρων κριτηρίων και επιχειρημάτων. Ένας δύσβατος, αλλά πολλά υποσχόμενος τρόπος για να διαμορφώσει κανείς στέρεα θεμέλια είναι να κοιτάξει το καταστατικό του θεσμού, καθώς και την ιστορία του οργανισμού αυτού στην πορεία του χρόνου. Το ίδιο το ΔΝΤ, φροντίζοντας για την ιστορία του, έχει συμβάλει έτσι ώστε ενδιαφερόμενοι αναγνώστες να μπορούν να εντρυφήσουν σε εκδόσεις που καλύπτουν την εποχή από το 1944 ως το 1999. Τα βιβλία των Κηθ Χόρσφιλντ, Μάργκαρετ Γκάρριτσεν ντε Βρης και Τζέιμς Μπάουτον είναι ογκώδη και πολύτομα. Περιλαμβάνουν αρχειακό υλικό, καθώς και ιστορική αλλά και οικονομική ανάλυση της δράσης και των ενεργειών του Ταμείου, τα τρικυμιώδη χρόνια από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως την κατάρρευση του συστήματος του Μπρέττον Γουντς το 1971, και από την εποχή των κυμαινομένων ισοτιμιών, μέσω των παγκόσμιων νομισματικών αναταράξεων της δεκαετίας του 1980 και του 1990, στην σχετική σταθεροποίηση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και σε μία εποχή πτώσης των οικονομικών συνόρων μετά το 1989 και ένταξης σχεδόν του συνόλου του πλανήτη στην παγκόσμια αγορά. Οι «επίσημες» αυτές ιστορίες του ΔΝΤ σταματούν το 1999, λίγο πριν την είσοδο στον 21ο αιώνα, συνεπώς δεν φθάνουν στην παγκόσμια κρίση του 2007-8 και τις επιπτώσεις της στη διεθνή οικονομία. Από τον φωτογραφικό διαγωνισμό «Με τα μάτια των νέων» που διοργάνωσε ΔΝΤ το 2015. «Ποτέ μην αγνοείς αυτό που σε κάνει να χαμογελάς – Ποιητική Δράση Παναμά». Φωτογραφία Μαξ Α. Γουάρδια, Παναμάς. Για να το ομολογήσουμε από την αρχή οι δημοσιεύσεις αυτές είναι εξαιρετικής ποιότητας. Είναι γραμμένες σε απλό, κατανοητό για τον μέσο φιλομαθή αναγνώστη ύφος. Δεν είναι ανάγκη να έχει σπουδάσει κανείς οικονομικά ώστε να κατανοεί τα διεκτραγωδούμενα, αν και η στοιχειώδης γνώση οικονομικών θα βοηθούσε στην πρόοδο της ανάγνωσης. Το μεγάλο μειονέκτημα των μελετών αυτών είναι η έκτασή τους και η έμφαση στη λεπτομέρεια παρά στα βασικά και πλέον ουσιώδη. Για τον λόγο αυτόν είναι και εξαιρετικά δύσκολο να επιχειρήσει κάποιος να συνοψίσει τα ιστορούμενα αξιολογώντας λεπτομερειακά το κάθε βιβλίο ξεχωριστά, αν και το εγχείρημα είναι ενδιαφέρον. Οι παρακάτω σκέψεις μοιραία αντανακλούν και το προσωπικό μεράκι του συγγραφέα, την ιστορία των οικονομικών θεωριών. Ο Χόρσφιλντ διαπραγματεύεται την εποχή των σταθερών ισοτιμιών από τις απαρχές ως το 1968 και χωρίζει, στον πρώτο του τόμο, την αφήγησή του σε τέσσερα μέρη: « προϊστορία», «απαρχές», «προχωρώντας μπροστά» και «διευρυνόμενοι ορίζοντες». Ο δεύτερος τόμος είναι συλλογικός και αναφέρεται σε θεωρητικά ζητήματα όπως η διαμόρφωση πολιτικής στο ΔΝΤ, οι τιμές του συναλλάγματος, οι αγορές χρυσού, η χρήση των πόρων του Ταμείου και άλλα. Ο τρίτος περιλαμβάνει όλα τα σημαντικά τεκμήρια, καταστατικό, σημαντικές αποφάσεις και άλλα αρχειακά ντοκουμέντα. Ο πρώτος τόμος, που έχει και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ξεκινάει από τον μεσοπόλεμο, την αποτυχία της Κοινωνίας των Εθνών να αποτρέψει τον προστατευτισμό, τις εθνικές αναζητήσεις διεξόδου από την κρίση του 1929 και τις στενόμυαλες αντιδράσεις των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών που γύρναγαν η μια την πλάτη στην άλλη. Ο ανερχόμενος φασισμός στην Ευρώπη επωφελήθηκε, με τις «εθνικές» λύσεις να προτιμώνται εις βάρος της συλλογικής συνεννόησης και δράσης. Υποτιμήσεις νομισμάτων που δεν οδηγούσαν πουθενά λόγω παρόμοιων πολιτικών σε άλλες χώρες και τιμωρητικοί δασμοί σε ξένα προϊόντα που, με τη σειρά τους, δεν οδηγούσαν σε ξεβάλτωμα και ανάκαμψη τις οικονομίες της εποχής πολλαπλασίασαν τα αδιέξοδα. Εισαγωγικά αναλύονται τα σχέδια των Χάρρυ Ντέξτερ Γουάιτ και Τζων Μέυναρντ Κέυνς που αποτέλεσαν τη βάση σύγκλισης των συμμαχικών απόψεων στο κείμενο του Καταστατικού του ΔΝΤ το 1944, με 44 χώρες να καλούνται να το συνδιαμορφώσουν και να το προσυπογράψουν. Έτσι έγινε δυνατό ένα σύστημα διεθνούς συνεννόησης και τριτεγγύησης για το μέλλον της μεταπολεμικής παγκόσμιας οικονομίας. Αν και εκ των πραγμάτων οι ΗΠΑ έγιναν χώρα ελέγχου του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος, ήταν οι κεϋνσιανές ιδέες εκείνες που σε επίπεδο οικονομικής επιστήμης αποτέλεσαν κυρίαρχη πολιτική. Οικονομολόγοι όπως οι Ζακ Πόλακ και Σίντνεϋ Αλεξάντερ κάλυψαν κενά στην ανάλυση του Κέυνς σχετικά με τον εξωτερικό τομέα της οικονομίας, εξηγώντας πως μια υποτίμηση μπορεί να συμβάλλει, όχι στη «διόρθωση» του ισοζυγίου πληρωμών μέσω υποκατάστασης εισαγωγών, όπως πίστευε η πλειονότητα των οικονομολόγων της εποχής, αλλά μέσω της ενδυνάμωσης της παραγωγικής βάσης της οικονομίας που υποτιμούσε το νόμισμά της, η οποία θα «απορροφούσε» την έλλειψη ανταγωνιστικότητας. Η ανάλυση αυτή καθοδήγησε τουλάχιστο για δυο δεκαετίες το Ταμείο στις αναλύσεις και προσεγγίσεις του, είτε οι χώρες με προβλήματα ισοζυγίου ήταν η Γαλλία το 1948 ή η Βρετανία το 1967, είτε ήταν μη αναπτυγμένες χώρες με περιορισμένους συναλλαγματικούς πόρους, όπως η Ελλάδα το 1953. Σύντομα, στη δεκαετία του 1950, το ΔΝΤ έγινε χώρος συνεύρεσης αποκλειστικά οικονομιών της αγοράς αφού οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού αποχώρησαν, οι απώλειες ωστόσο σε κράτη-μέλη ανακτήθηκαν χάρη στις Αφρικανικές χώρες που από αποικίες γίνονταν ανεξάρτητες στη δεκαετία του 1960. Ο ανερχόμενος μονεταρισμός την ίδια εποχή είχε αρκετή απήχηση καθώς πολλοί οικονομολόγοι, ακολουθώντας την ανάλυση του Ρόμπερτ Τρίφφιν, συνειδητοποιούσαν τα αρνητικά του συστήματος σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών και έβρισκαν στην σύσταση του Φρήντμαν να γίνουν οι ισοτιμίες κυμαινόμενες ένα λογικό επιχείρημα. Ο Αμερικανός Υφυπουργός Οικονομικών Χάρρυ Ντέξτερ Γουάιτ (αριστερά) και ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς, επίτιμος σύμβουλος στο Αγγλικό Υπουργείο Οικονομικών, στην ιδρυτική συνάντηση του συμβουλίου Διοικητών του ΔΝΤ, Σαββάνα, Τζόρτζια, ΗΠΑ, 8 Μαρτίου 1946. Πράγματι, χώρες σαν τη Γερμανία, την Ιαπωνία και αργότερα τη Σαουδική Αραβία συσσώρευαν σημαντικά συναλλαγματικά πλεονάσματα που ζητούσαν διεξόδους ανακύκλωσης. Στο Ταμείο ωστόσο (και στην πορεία των εξελίξεων προς τη δεκαετία του 1970) η κυριαρχούσα ανάλυση στηριζόταν στο μοντέλο Mundell - Fleming (που ήταν οικονομολόγοι εργαζόμενοι στο ΔΝΤ), το οποίο αξιοποιούσε ταυτόχρονα δημοσιονομικές και νομισματικές παραμέτρους στις συστάσεις πολιτικής προς τα κράτη-μέλη, αντί να δίνει μόνο έμφαση σε μία από τις δύο αυτές πολιτικές όπως ζητούσαν κεϋνσιανοί (δημοσιονομική) και μονεταριστές (νομισματική) αντίστοιχα. Η Ντε Βρης ξεκινάει την αφήγησή της από το 1972. Το σύστημα έχει καταρρεύσει παρά την θέσπιση των Ειδικών Τραβηκτικών Δικαιωμάτων το 1969 και η συγγραφέας εξιστορεί με έμφαση στη λεπτομέρεια στον πρώτο τόμο το πώς εξελίχθηκαν οι συζητήσεις για τον νέο ρόλο του Ταμείου μεταξύ Ιανουαρίου 1972 και Δεκεμβρίου 1978. Στον δεύτερο τόμο αναλύονται οι πολιτικές σχετικά με τον χρυσό, οι αλλαγές του καταστατικού και η καθημερινότητα του Ταμείου σε ένα καινούργιο κόσμο που βρισκόταν σε κρίση μετάβασης προς ένα νέο σύστημα που ολοκληρώθηκε την επόμενη δεκαετία, εκείνη του 1980. Ερευνητές που μελετούν την εξέλιξη και τον μετασχηματισμό θεσμών σε περιόδους αναταράξεων και αναστατώσεων στο παγκόσμιο σύστημα θα βρουν τους τόμους αυτούς εξαιρετικά ενδιαφέροντες. Σημαντικότερος νεοτερισμός της εποχής ήταν αρχικά η αγορά ευρωδολαρίων και αργότερα πετροδολαρίων, που έκαναν τη διακίνηση χρηματικών κεφαλαίων ανά τον κόσμο όλο και πιο ιδιωτική υπόθεση, ενώ ως τότε ήταν ασκούμενη από διεθνείς οργανισμούς. Τράπεζες και χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις διεμβόλισαν την αγορά και θα μπορούσε κανείς να πει ότι περιθωριοποίησαν τον ρόλο του Ταμείου, που ήταν σαστισμένο όπως και πολλές κυβερνήσεις του κόσμου που συνέρχονταν σε διεθνείς διασκέψεις βαδίζοντας διστακτικά προς ένα μέλλον υπό διαμόρφωση. Σταδιακά το Ταμείο βρήκε νέο πεδίο δραστηριοποίησης, τις κρίσεις χρέους πολυάριθμων χωρών του πλανήτη, από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Αυτές διαπραγματεύεται ο Μπάουτον στον πρώτο από τους δύο ογκώδεις τόμους του. Οι επαναλαμβανόμενες αυτές κρίσεις οδήγησαν στην ανάληψη πληθώρας πρωτοβουλιών καθώς και σε νέες αλλαγές καταστατικού και διαδικασιών. Η εποχή ξεκινά με πρωτοβουλία του τότε εκτελεστικού διευθυντή Ντε Λαροζιέρ για συνεργασία και συντονισμό του Ταμείου με τον ιδιωτικό τομέα σε περιπτώσεις αναδιαρθρώσεων εξωτερικών χρεών. Άλλο σημαντικό στοιχείο της νέας εποχής είναι ο «αυθόρμητος» διαχωρισμός των μελών του Ταμείου μεταξύ επίμονα πλεονασματικών και επίμονα ελλειμματικών χωρών. Η κοινότητα στόχων των πρώτων δεκαετιών λειτουργίας έχει δώσει τη θέση της σε μια νέα δομή, όπου η αναζήτηση συμπλεύσεων και συμμαχιών στο διεθνές εμπόριο συνιστούν προκλήσεις για κοινωνίες και κυβερνήσεις. Την ίδια εποχή το Ταμείο ανοίγεται στα οικονομικά της Προσφοράς, τα Νέα Κλασικά Μακροοικονομικά και σε υποδείγματα Ορθολογικών Προσδοκιών, όχι όμως με την μορφή των αφελών προπαγανδιστών φιλοεπιχειρηματικών πολιτικών πολλών πανεπιστημιακών οικονομολόγων των ΗΠΑ την ίδια εποχή. Η σιωπηλή επανάσταση στην οποία αναφέρεται ο συγγραφέας στον τίτλο του σχετικού τόμου έχει να κάνει με το παράδοξο ότι ενώ σε πολλές χώρες επαναλαμβάνονται κρίσεις, συναλλαγματικές ή χρέους, τελικά δεν αμφισβητείται η πορεία της παγκόσμιας οικονομίας προς νέες «παγκοσμιοποιημένες» καταστάσεις. Από πλευράς θεωρίας η παρεμβατική, «κεϋνσιανή», πλευρά, ασκεί κριτική χωρίς να διατυπώνει εναλλακτικό υπόδειγμα πολιτικής, με αποτέλεσμα να χάνει ερείσματα, ενώ από πλευράς πρακτικής οικονομικής πολιτικής όλες οι χώρες θέλουν να παραμείνουν στον αγώνα της παγκόσμιας, και όχι απλά μιας εθνικής, οικονομικής ευημερίας. Από τον φωτογραφικό διαγωνισμό «Με τα μάτια των νέων» που διοργάνωσε ΔΝΤ το 2015. «Τι θες κι εσύ;». Φωτογραφία του Ντάνιελ Αλβέρτο Μεχία Βαγιέχος, Βολιβία. Στο επόμενο βιβλίο ο Μπάουτον αναλύει το παραπάνω. Ο «υπαρκτός» καταρρέει, τα μέλη του ΔΝΤ αυξάνουν κατά τις πρώην σοσιαλιστικές και ήδη σε μετάβαση ευρισκόμενες οικονομίες, η Κίνα στρέφεται στην παγκόσμια αγορά και το Ταμείο αυξάνει κατά 30% το προσωπικό του για να ανταποκριθεί στη ζήτηση των υπηρεσιών του. Ο ρόλος του Ταμείου ως διαχειριστή χρηματοοικονομικών κρίσεων γίνεται στο πέρασμα του χρόνου όλο και πιο κρίσιμος και ουσιαστικός. Είναι η εποχή που οι νεοπροσληφθέντες στο Ταμείο, απόφοιτοι αμερικανικών κυρίως πανεπιστημίων και γαλουχημένοι σε απλουστευτικές συστάσεις πολιτικής, αναπαράγουν στερεότυπα όπου και αν βρεθούν, και παρά τις διαφορετικές πραγματικές συνθήκες από οικονομία σε οικονομία, τις συνταγές πολιτικής που έγιναν γνωστές στη βιβλιογραφία ως «Συναίνεση της Ουάσινγκτον». Με άλλα λόγια, μείωση ελλειμμάτων, περιοριστικές πολιτικές για τη μείωση του πληθωρισμού, ιδιωτικοποιήσεις και περαιτέρω άνοιγμα στο διεθνές εμπόριο αποτελούσαν, από τότε, προϋποθέσεις οικονομικής ενίσχυσης από το Ταμείο, και εξακολουθούν, μεταλλαγμένες και εμπλουτισμένες, να επιβιώνουν ως σήμερα. Πράγματι, και ενώ η ιστορία του Μπάουτον σταματάει στις αρχές του 21ου αιώνα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι σήμερα τα Συμπεριφορικά (behavioral) οικονομικά και η πολιτική οικονομία της Μακροοικονομικής αποτελούν το πλειοψηφικό ρεύμα μεταξύ του προσωπικού του Ταμείου που στέλνεται σε αποστολές ανά τον πλανήτη και συγγράφει μελέτες για το Εκτελεστικό Συμβούλιο. Ετερόδοξα ρεύματα σκέψης όπως η Λατινοαμερικανική οικονομική σκέψη της δεκαετίας του 1950-60, αλλά και τα Αυστριακά οικονομικά, η Γερμανική θεσμική παράδοση, για να μη μιλήσουμε για τον Μαρξισμό, δεν αποτελούν μέρος της θεωρητικής συγκρότησης και των όποιων «πρακτικών» αναλύσεων των χωρών-μελών του Ταμείου από το προσωπικό του. Ποιος ο ρόλος της Ελλάδας σε όλα αυτά; Δύσκολο να απαντηθεί ένα τέτοιο ερώτημα σε δυο-τρεις αράδες και οι Ιστορίες του ΔΝΤ στις οποίες αναφερόμαστε δεν έχουν «εθνικά» κεφάλαια αφιερωμένα σε χώρες-μέλη. Η Ελλάδα ήταν μέσα στις 44 πρώτες χώρες-μέλη που «έκτισαν» το Ταμείο, με τον Κυριάκο Βαρβαρέσο να παίζει σημαντικό ρόλο στις τότε συζητήσεις, εκφράζοντας τα συμφέροντα των χωρών με σπάνια συναλλάγματα (scarce currencies) στις διεθνείς πληρωμές, όπως ήταν η χώρα μας. Ο Ξενοφών Ζολώτας έπαιξε με τη σειρά του έναν εξίσου εξέχοντα ρόλο στις συζητήσεις για τα Ειδικά Τραβηκτικά Δικαιώματα στη δεκαετία του 1960. Η φωνή της χώρας ακούστηκε στο Συμβούλιο μέσω των δέκα έως πρόσφατα υπηρετησάντων αναπληρωτών εκτελεστικών διευθυντών, σε συγκυρίες μετασχηματισμού και ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και εξακολουθεί να ακούγεται. Συμπερασματικά θα έλεγε κανείς ότι είναι εύκολο να ασκεί κάποιος κριτική σε κάτι που δεν κατανοεί. Οι Ιστορίες του ΔΝΤ που παρουσιάσαμε εδώ δίνουν με επιστημονική επάρκεια, νηφάλιο λόγο και σφαιρική ανάλυση όλη την απαραίτητη πληροφόρηση για την κατανόηση του διεθνούς αυτού οργανισμού αλλά και αφορμές για άσκηση κριτικής. Σε μια χώρα όπου πρόσφατα οι αλαλαγμοί και τα συνθήματα συνήθως υπερείχαν της ανάλυσης και του ορθού λόγου, είναι απαραίτητο να μελετηθούν τα βιβλία αυτά και να αρχίσει έστω και καθυστερημένα ένας ανοικτός διάλογος ώστε να κατανοηθεί καλύτερα ο ρόλος του ΔΝΤ, η εμβέλεια και η λειτουργία του στη διαχρονική της πορεία. Έτσι θα είναι ευκολότερο, έχοντας κατανοήσει τον εταίρο μας στον οποίο έχουμε κι εμείς φωνή, να αναζητήσουμε ως κοινωνία ένα δικό μας δρόμο εξόδου από την παρούσα κρίση λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας και τις αλληλεξαρτήσεις που περιγράφουν γλαφυρά τα παραπάνω βιβλία.

Σύνδεση