«Της Ελλάδος φρουρός» σφετεριστής της εξουσίας

Δημήτριος Α. Παπαδιαμάντης, Στρατός και πολιτική εξουσία στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 283 (περιλαμβάνει βιβλιογραφία και ευρετήριο ονομάτων) Αν αναλογιστεί κανείς το ρόλο που διαδραμάτισε το στράτευμα στην ελληνική πολιτική ζωή από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και μέχρι την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974, είναι μάλλον αξιοπερίεργο το γεγονός ότι οι μονογραφίες για το θέμα μετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού. Τις τελευταίες δεκαετίες, η αρχετυπική προσέγγιση στο θέμα παρέμενε η διδακτορική διατριβή του Θάνου Βερέμη για την περίοδο 1916-1936[1], έργο που γνώρισε διαδοχικές εκδόσεις και αποτέλεσε τον πυρήνα χρονικά ευρύτερων πονημάτων του συγγραφέα.[2] Ο Βερέμης επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στο σώμα των αξιωματικών ως ομάδα συμφερόντων και στην αμφίδρομη σχέση του με τον πολιτικό κόσμο. Αφού επανειλημμένα χρησίμευσε ως δυναμικό έρεισμα διεκδικητών της εξουσίας (1843, 1862-3, και ιδίως μετά το 1909), το στράτευμα θα μετεξελιχθεί μετά τοn Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε αυτοδύναμο εξωθεσμικό παράγοντα της πολιτικής ζωής, με την ανοχή μάλιστα μεγάλης μερίδας της πολιτικής ηγεσίας και του «ξένου παράγοντα». Τη διαδικασία αυτή, που κορυφώθηκε με την κατάληψη της εξουσίας από μια ομάδα μεσαίων στελεχών τον Απρίλιο του 1967, διερεύνησε ο Δημήτριος Παπαδιαμάντης στη δική του διδακτορική διατριβή που εκδόθηκε πρόσφατα με πρόλογο, προσηκόντως, του καθηγητή Βερέμη. Πρόκειται για ιστοριογραφική μελέτη η οποία, πέρα από τις συνήθεις πηγές (Τύπος, Πρακτικά Βουλής, βρετανικά και αμερικανικά αρχεία), αξιοποιεί καινούριο πρωτογενές υλικό, όπως οι ατομικοί φάκελοι αξιωματικών που απόκεινται στην Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων, αλλά και αδημοσίευτες αναμνήσεις και προσωπικές συνεντεύξεις. Ο συγγραφέας δεν επιδιώκει να αναμετρηθεί με τα θεωρητικά ερμηνευτικά πλαίσια που έχουν κατά καιρούς προτείνει αγγλοσάξονες πολιτικοί επιστήμονες για την ανάμιξη του στρατού στην πολιτική.[3] Βασιζόμενος σε δύο αρκετά παλαιότερες διατριβές αμερικανικών πανεπιστημίων για την ελληνική περίπτωση[4], ο Παπαδιαμάντης κλίνει προς την άποψη που συσχετίζει τις στρατιωτικές επεμβάσεις με την πολιτική κουλτούρα της χώρας. (σ. 18) Το πράττει διά βραχέων, σχεδόν διαισθητικά, χωρίς να παρουσιάζει τα στοιχεία που συνθέτουν την εν λόγω «σταθερά» της πολιτικής μας ζωής, και χωρίς να αναλύει την ειδικότερη σύναψη της πολιτικής κουλτούρας με τη συμπεριφορά του σώματος των αξιωματικών κατά την περίοδο 1949-1967.[5] Το κεντρικό, αν και μάλλον ρητορικό, ερώτημα της μελέτης ο συγγραφέας το διατυπώνει στη σελίδα 253: Ήταν ο Στρατός «σε όλη την εξιστορούμενη περίοδο αυτόνομος πόλος επιρροής και εξουσίας ή μήπως δεχόταν τις επιδράσεις και άλλων παραγόντων, όπως τα Ανάκτορα και η εκάστοτε κυβέρνηση;». Ο Παπαδιαμάντης ξεκινά από τη δραματική δεκαετία του 1940. Στις ταραχώδεις συνθήκες που επικράτησαν στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή, «αρκετά στελέχη του στρατεύματος έμαθαν να λειτουργούν σε συνωμοτικά πλαίσια» (σ. 26), συνήθεια την οποία διατήρησαν για το υπόλοιπο της καριέρας τους. Με δεδομένο το ρόλο τους στη συντριβή των κομμουνιστών και της προστασίας που απολάμβανε από τον συμμαχικό παράγοντα, οι έλληνες ένστολοι θα συμπεριφέρονταν ως «στρατός-φρουρός» (army-guardian): Εμφορούνταν, δηλαδή, από μια αίσθηση αποστολής που ταύτιζε την εθνική ακεραιότητα με τη διατήρηση του μετεμφυλιακού καθεστώτος και την ιδιαίτερη, προνομιακή θέση μιας μερίδας, τουλάχιστον, στελεχών του στρατεύματος. Τα στοιχεία αυτά δεν θα αργούσαν να μετουσιωθούν σε πολιτική δράση. Αμέσως μετά τον Εμφύλιο και όσο διήρκεσε η αρχιστρατηγία του Αλέξανδρου Παπάγου, η παρασκηνιακή παντοδυναμία της σημαντικότερης μεταπολεμικής συνωμοτικής οργάνωσης, του IΔEA,[6] και η αντίθεση του συμμαχικού παράγοντα σε κάθε απόπειρα πολιτικού ελέγχου κατέστησαν το στράτευμα όχι μόνον αυτόνομο παράγοντα του δημόσιου βίου αλλά και πιθανή απειλή για τη συνταγματική τάξη της χώρας. Tα γεγονότα που ακολούθησαν την παραίτηση του Παπάγου τον Μάιο του 1951, ιδίως η ευκολία με την οποία λίγοι αξιωματικοί σε νευραλγικές θέσεις κατόρθωσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τα κέντρα εξουσίας στην Αθήνα, κατέδειξαν την εσφαλμένη βάση της πολιτικής Αμερικανών και Βρετανών στο ζήτημα του στρατού: Κρατώντας την πολιτική μακριά από τις στρατιωτικές υποθέσεις, η συμμαχική επιρροή διευκόλυνε την επανεμφάνιση του στρατού ως ισχυρότατου εξωθεσμικού παράγοντα στην πολιτική.[7] Μετά την αποχώρηση του Παπάγου από την αρχιστρατηγία ο πολιτικός έλεγχος τυπικά αποκαταστάθηκε. Ωστόσο, η νομιμοφροσύνη των αξιωματικών τελούσε υπό την αίρεση ότι ο προερχόμενος από τον ΙΔΕΑ βασικός πόλος επιρροής στο στράτευμα εφησύχαζε με τις επιλογές της εκάστοτε κυβέρνησης. Ασφαλώς, ο ΙΔΕΑ δεν εκπροσωπούσε το στράτευμα στο σύνολό του. Το κίνημα του 1951 αποκάλυψε μια διαιρετική τομή που, με διακυμάνσεις, θα υπέβοσκε μέχρι το πραξικόπημα του 1967: Τη μια μερίδα συγκροτούσαν τα μέλη του ΙΔΕΑ και γενικότερα αξιωματικοί που μέχρι το 1955 προσέβλεπαν στον Παπάγο ως προστάτη τους. Η κατηγορία αυτή «κυριαρχούσε στα μεσαία και κατώτερα κλιμάκια». Την άλλη μερίδα αποτελούσαν οι νομιμόφρονες αξιωματικοί, ορισμένοι από τους οποίους, ιδίως ανώτερων βαθμών, παρέμεναν αφοσιωμένοι στο Στέμμα. Η εν λόγω κατηγορία επιχείρησε να αντιταχθεί στη δράση του ΙΔΕΑ, χωρίς επιτυχία. Ενδεικτικά, η εκλογική νίκη του Παπάγου τον Νοέμβριο του 1952 σήμανε την άμεση απομάκρυνση της ανώτατης ηγεσίας και όσων είχαν αντιταχθεί στο φιλοπαπαγικό κίνημα, την αποκατάσταση όσων είχαν απομακρυνθεί εξαιτίας της συμμετοχής τους σε αυτό, και την πλήρη κατίσχυση του ΙΔΕΑ στα ζητήματα κρίσεων και τοποθετήσεων στις ένοπλες δυνάμεις. Για τον Παπαδιαμάντη, στη διάρκεια της διακυβέρνησης Παπάγου, ο ΙΔΕΑ έχασε τον λόγο ύπαρξής του. Η διάχυση της παρουσίας του και η ικανοποίηση των άμεσων επιδιώξεών του μείωσαν την ικανότητά του να δρα συνωμοτικά και συνετέλεσαν στη μετεξέλιξή του σε «δίκτυο αλληλοϋποστήριξης». (σ. 122, 141-2, 269) Ίσως, μάλιστα, τα μέλη του να έπεσαν θύματα της επιτυχίας τους: Αφού έως τις αρχές της δεκαετίας του 1960 είχαν πετύχει να εξουδετερώσουν τους αντιπάλους τους στην ιεραρχία, «οι παλαιοί ΙΔΕΑτες αλληλοσυγκρούονταν πλέον, με λάφυρο την ανώτατη ηγεσία». (σ. 181) Αναμφίβολα, επιβίωσαν πυρήνες μελών του ΙΔΕΑ που ερωτοτροπούσαν με την ιδέα της στρατιωτικής επέμβασης. Ενδιαφέρον ζήτημα προς διερεύνηση αποτελεί η επίδραση του εθνικιστικού παροξυσμού για το Κυπριακό στον κύκλο των επίδοξων κινηματιών. Από τις τάξεις του ΙΔΕΑ προήλθαν τα μεσαία και κατώτερα στελέχη τα οποία, στα μέσα του 1957, συνέπηξαν την Ένωση Ελευθέρων Νέων Αξιωματικών (ΕΕΝΑ). Μεταξύ άλλων, διεκδικούσαν μια εξωτερική πολιτική «γοήτρου». (σ. 143, 147, 148-9) Ο στενός πυρήνας της οργάνωσης, δεκαπέντε περίπου αξιωματικοί, συμπίπτει με την ομάδα που θα εξαπέλυε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Φαίνεται ότι το παράδειγμα του στρατιωτικού καθεστώτος Νάσερ στην Αίγυπτο έθελγε ορισμένους εξ αυτών, όπως ο Γεώργιος Παπαδόπουλος. (σ. 148-9) Η ύπαρξη της οργάνωσης έγινε γνωστή στην ηγεσία του στρατεύματος. Ωστόσο, πειθαρχικά μέτρα εις βάρος των μελών της δεν λήφθηκαν. Το στοιχειώδες προληπτικό μέτρο της μετάθεσης από το λεκανοπέδιο, στο οποίο προχώρησε ο Αρχηγός ΓΕΣ Πέτρος Νικολόπουλος, σύντομα θα του στοίχιζε πρόωρη αποστρατεία· οι δε αξιωματικοί που κατ’ εντολήν του είχαν αναλάβει τον εντοπισμό της οργάνωσης απομακρύνθηκαν από τις θέσεις τους μετά πολλών επαίνων. (σ. 154-5) Το καθεστώς ατιμωρησίας οφειλόταν όχι μόνο στη μαζική παρουσία του ΙΔΕΑ στο στράτευμα αλλά και στις διασυνδέσεις του με την πολιτική ηγεσία, τις οποίες η οργάνωση είχε διευρύνει την περίοδο του Εμφυλίου. Ερχόμενοι σε επαφή με εκπροσώπους του, σημαίνοντες πολιτικοί, όπως οι Σοφοκλής Βενιζέλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Σπύρος Μαρκεζίνης, αλλά και ο Γεώργιος Παπανδρέου, δεν διανοήθηκαν να ζητήσουν μέτρα για την εξάρθρωση του ΙΔΕΑ· ορισμένοι, μάλιστα, δημόσια θα επαινούσαν τον πατριωτισμό των μελών του. Επιπλέον, αν και αποδοκίμαζε κάθε ιδέα στρατιωτικής επέμβασης, ο αμερικανικός παράγοντας είχε ταχθεί σθεναρά εναντίον της τιμωρίας των κινηματιών του Μαΐου του 1951 και συστηματικά ευνοούσε τη συγκάλυψη υποθέσεων που θα ήταν δυνατό να αμαυρώσουν την εικόνα των ενόπλων δυνάμεων μιας χώρας-μέλους του ΝΑΤΟ. Την περίοδο που ακολούθησε τις εκλογές του 1958, σοβαρότερες υπήρξαν οι συνέπειες της απόφασης της κυβέρνησης Καραμανλή να αναθέσει στον στρατό και τις υπηρεσίες ασφαλείας όχι μόνον την ανάσχεση της ανερχόμενης Αριστεράς, αλλά και τη χειραγώγηση του εκλογικού σώματος. Αξιωματικοί, μέλη της ΕΕΝΑ και, παλαιότερα, του ΙΔΕΑ, απόστρατοι και εν ενεργεία, στελέχωσαν τον πολυπλόκαμο μηχανισμό διεξαγωγής του «αντικομμουνιστικού αγώνος»· ανάμεσά τους και ο αντισυνταγματάρχης Παπαδόπουλος, ως επικεφαλής της Υπηρεσίας Ειδικών Μελετών της ΚΥΠ και, εν συνεχεία, αναπληρωτής γραμματέας της δευτεροβάθμιας επιτροπής που κατέστρωσε το περιβόητο σχέδιο (ή άσκηση) «Περικλής». Η εμπειρία αυτή φαίνεται ότι στάθηκε πολύτιμη για εκείνους που, μερικά χρόνια αργότερα, θα κατέλυαν το δημοκρατικό πολίτευμα.[8] «Όποια και εάν ήταν η τελική επίδραση της άσκησης βίας εις βάρος της Αριστεράς», συμφωνεί ο Παπαδιαμάντης, «έθεσε σε κίνηση δυνάμεις που ουδείς μπορούσε να φαντασθεί». (σ. 171, βλ. και σ. 270) Όπως είναι γνωστό, όχι μόνον η ΕΔΑ αλλά και η νεοπαγής Ένωση Κέντρου αμφισβήτησαν το αποτέλεσμα των εκλογών της 29ης Οκτωβρίου 1961. Ο «ανένδοτος αγώνας» διεύρυνε το χάσμα ανάμεσα στο σώμα των αξιωματικών και την μη κομμουνιστική αντιπολίτευση. Την ίδια εποχή, το Παλάτι επιχειρούσε να επανεμφανιστεί ως προστάτης των βαλλόμενων αξιωματικών, και μάλιστα δημοσίως. Χαρακτηριστική ήταν η δημόσια διαβεβαίωση του Παύλου προς τα στελέχη του Γ΄ Σώματος Στρατού ότι «Ημάς μας έχει ενώσει ο Θεός. Εγώ ανήκω εις εσάς και σεις μου ανήκετε». Αποτελούσε, όμως, κοινό μυστικό ότι, ήδη από την εποχή της διαμάχης Παπάγου-Παλατιού, η προσήλωση μεγάλης μερίδας αξιωματικών στον βασιλικό θεσμό κάθε άλλο παρά δεδομένη ήταν. Η περί του αντιθέτου εντύπωση θα οδηγούσε το Παλάτι, κυβερνήσεις, πολιτικούς, αλλά και την αμερικανική πρεσβεία, να υποτιμήσουν το ρόλο του «αγνώστου συνταγματάρχου». (σ. 250) Μετά την πτώση του Καραμανλή, τόσο ο Παύλος όσο και ο Κωνσταντίνος θα κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια, αφενός, να εξασφαλίσουν παγίως πρόσωπο της εμπιστοσύνης τους στη θέση του υπουργού Εθνικής Αμύνης και, αφετέρου, να ελέγξουν τις κρίσεις και τοποθετήσεις στην κορυφή της ιεραρχίας. Αυτό δεν απέτρεψε την εμπλοκή του στρατεύματος στην πολιτική διαμάχη. Λίγους μήνες μετά τη δημόσια αποκάλυψη από τον Γεώργιο Παπανδρέου του σχεδίου «Περικλής», τον Φεβρουάριο του 1965, ξέσπασε η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ που αποτέλεσε την αφορμή για τη ρήξη μεταξύ βασιλιά και πρωθυπουργού. Από τα στοιχεία στα οποία αναφέρεται και ο Παπαδιαμάντης προκύπτει ότι επρόκειτο για πρωτοβουλία πολύ μικρού αριθμού μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών που ανησυχούσαν για τη βαθμολογική τους εξέλιξη και αναζητούσαν ισχυρή προστασία. Οπωσδήποτε δεν συνιστούσε απειλή για την «καθεστηκυία τάξη» εντός και εκτός στρατεύματος. Ήταν, όμως, ένας ευπρόσδεκτος μοχλός για την εξουδετέρωση του ανερχόμενου αστέρα της ριζοσπαστικής πτέρυγας της Ένωσης Κέντρου, του Ανδρέα Παπανδρέου. Τα «Ιουλιανά» πυροδότησαν νέο κύκλο πολιτικής αστάθειας και αντιπαράθεσης. Η προοπτική διεξαγωγής εκλογών στις οποίες ήταν πιθανό να επικρατήσει μια Ένωση Κέντρου υπό την επιρροή του Ανδρέα προκαλούσε δέος στο μετεμφυλιακό πλέγμα εξουσίας. Όχι μόνο στρατιωτικοί αλλά και πολιτικοί και το ίδιο το Παλάτι καταλήφθηκαν, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Παπαδιαμάντης, από την «ψύχωση» της συνταγματικής εκτροπής. Οι θιασώτες μιας –περισσότερο ή λιγότερο πρόσκαιρης– δικτατορίας στερεότυπα επικαλούνταν τον κομμουνιστικό κίνδυνο, τον οποίον, υποτίθεται, εξέτρεφε η δημαγωγία των Παπανδρέου, πατρός και, ιδίως, υιού. Απέναντι στα σχέδια αυτά, η αντίδραση της Ουάσιγκτον ήταν σταθερά αρνητική, τουλάχιστον σε διπλωματικό επίπεδο. Υπήρχαν μηχανισμοί, ιδίως η αμερικανική στρατιωτική αποστολή και το κλιμάκιο της CIA στην Ελλάδα, για τη στάση των οποίων έχουν διατυπωθεί διάφορες εικασίες. Οι επαφές τους εκτείνονταν πέρα από τον συνήθη κύκλο των ελλήνων ιθυνόντων και περιλάμβαναν την ομάδα η οποία, υπό τον Παπαδόπουλο, σχεδίαζε και, εν τέλει, πραγματοποίησε την από αλλού αναμενόμενη εκτροπή. Φαίνεται, μάλιστα, ότι οι ίδιοι οι συνωμότες επέβαλαν «σιγή ασυρμάτου» έναντι του ξένου παράγοντα, από τον Δεκέμβριο του 1966 και μέχρι τη στιγμή που έθεσαν σε εφαρμογή το σχέδιό τους. (σ. 263-4) Ερμηνεύοντας το πραξικόπημα, ο Παπαδιαμάντης, πέρα από τους πολιτικούς λόγους και τον ιδεολογικό παράγοντα, συνεκτιμά την προσωπική φιλοδοξία και το «συντεχνιακό» πνεύμα των «πρωταιτίων». (σ. 264) Όπως αποδείχτηκε, οι πραξικοπηματίες βάσιμα υπολόγιζαν στην ανοχή ή και στήριξη κατώτερων και μεσαίων στελεχών, τα οποία, μετά την κοσμογονία της εμφύλιας σύρραξης, αντιμετώπιζαν εξαιρετικά αργή και αβέβαιη βαθμολογική εξέλιξη. (σ. 90, 146, 251-3) Τα στελέχη αυτά, με τη σειρά τους, προσδοκούσαν να βελτιώσουν τη θέση τους μέσω των μεταβολών που «επαναστατικώ δικαίω» θα επέφερε η νέα κατάσταση. Ο Παπαδιαμάντης καταλήγει στο τεκμηριωμένο συμπέρασμα ότι η πορεία προς τη δικτατορία δεν ήταν αναπόδραστη. Πέρα από τους δομικούς περιορισμούς της ατελούς μετεμφυλιακής δημοκρατίας, οι υπεύθυνοι για τη λήψη αποφάσεων θεσμικοί και εξωθεσμικοί παράγοντες διέθεταν περισσότερες της μίας επιλογές για να αντιμετωπίσουν την πολιτική κρίση, φράσσοντας ταυτόχρονα τον δρόμο στους ένστολους σφετεριστές της εξουσίας. [1] Θάνος Βερέμης, Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936, Θεμέλιο, Αθήνα 1977. [2] Θάνος Βερέμης, The Military in Greek Politics: From Independence to Democracy, Hurst, Λονδίνο 1997 (ελληνική έκδοση: Ο στρατός στην ελληνική πολιτική: Από την ανεξαρτησία έως τη δημοκρατία, Κούριερ Εκδοτική, Αθήνα 2000). [3] Αυτό επιχείρησε πριν από τρεις δεκαετίες ο Δημήτρης Χαραλάμπης στη μελέτη Στρατός και πολιτική εξουσία: Η δομή της εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, Εξάντας, Αθήνα 1985. [4] Πρόκειται για τη διπλωματική εργασία του James Brown, The Military in Politics: A Case Study of Greece, State University of New York at Buffalo, 1971· και την πολυσέλιδη διατριβή του Constantine P. Danopoulos, Soldiers in Politics: The Case of Contemporary Greece, University of Missouri, Columbia, 1980. [5] Θα είχε ενδιαφέρον, για παράδειγμα, να εξετάσει κάποιος το κοινωνικό προφίλ του σώματος των ελλήνων αξιωματικών, την «ταξική» τους προέλευση, τις κοινωνικές τους φιλοδοξίες, την κουλτούρα και τις προτιμήσεις τους. Όσο και αν διαβιούσαν στον δικό τους μικρόκοσμο (στρατόπεδα, στρατιωτικές λέσχες, συγκροτήματα κατοικιών, κέντρα αναψυχής αξιωματικών-υπαξιωματικών), οι στρατιωτικοί αποτελούσαν τμήμα μιας κοινωνίας που προσαρμοζόταν στην «κανονικότητα» της ειρηνικής περιόδου μετά τα τραυματικά βιώματα μιας δεκαετίας πολέμου και στερήσεων. [6] Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών. [7] Αυτό είναι το συμπέρασμα της δικής μου διατριβής που εκδόθηκε στα ελληνικά ως: Από τον Εμφύλιο στον Ψυχρό Πόλεμο: Η Ελλάδα και ο συμμαχικός παράγοντας, 1949-1952, Προσκήνιο, Αθήνα 1999. [8] Βλ. σχετικά Ιωάννη Δ. Στεφανίδη, «Η δημοκρατία δυσχερής: Η ανάπτυξη των μηχανισμών του “αντικομμουνιστικού αγώνος”, 1958-61, Μνήμων, 29 (2008), 199-239. Τη μελέτη αυτή αναφέρει αλλά δεν αξιοποιεί ο Παπαδιαμάντης.

«Της Ελλάδος φρουρός» σφετεριστής της εξουσίας

Σύνδεση