Η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, το Νόμπελ και η άλλη αντίληψη για τη λογοτεχνία

Svetlana Aleksievič, Vremja second hėnd [Μεταχειρισμένος χρόνος[1]], Vremja, Mόσχα 2015, σελ. 510. Στα ελληνικά θα κυκλοφορήσει το 2016 από τις εκδόσεις Πατάκη 1. Τι είναι λογοτεχνία; Λογοτεχνία πρωτοκόλλου: «…Συνομιλίες που κάνει ο συγγραφέας με συμπολίτες του και τις οποίες κατ’ αρχάς μαγνητοφωνεί, προκειμένου ακολούθως να τις επεξεργαστεί σε πεζό. Επειδή οι συγγραφείς εξαιρούν εαυτούς από το ορατό μέρος των συνομιλιών, δημιουργούνται υποτιθέμενοι μονόλογοι, με περιεχόμενο βιωμένα και αφηγηθέντα, δημόσια και ιδιωτικά, παρελθόντα και παρόντα στιγμιότυπα της πραγματικότητας.»[2] Έτσι ορίζει ο θεωρητικός της λογοτεχνίας Ράινχαρντ Άντρες το λογοτεχνικό αυτό είδος, τη «λογοτεχνία του πρωτοκόλλου», το οποίο αναπτύσσεται στο πλαίσιο της σύγχρονης γερμανικής λογοτεχνικής παραγωγής, μετά την πτώση του Τείχους. Το είδος «λογοτεχνία πρωτοκόλλου», τουλάχιστον το κομμάτι που αναφέρεται στην αναπαραγωγή του αυθόρμητου λόγου τρίτων ως λογοτεχνίας, μοιάζει πολύ στην ελληνική «λογοτεχνία μαρτυρίας». Ο Θανάσης Βαλτινός, για παράδειγμα, με το σύνολο του αδιαμφισβήτητα σημαντικού λογοτεχνικού έργου του, κατέχει ίσως τα σκήπτρα του είδους αυτού στην Ελλάδα. Ενός είδους που αποκλίνει από τον λογοτεχνικό μονόλογο, αφού επικεντρώνεται αυστηρά στα γεγονότα και τα συνδεόμενα με αυτά και μόνον συναισθήματα, και αρνείται κάθε είδους μυθοπλασία ή οποιοδήποτε αφηγηματικό τέχνασμα, περιοριζόμενο στην γοητεία του προφορικού λόγου. Το Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη, ας πούμε, θα μπορούσε πράγματι να διαβαστεί ως μια συνέντευξη σε έναν εξόχως διακριτικό και σιωπηλό δημοσιογράφο. Όταν πριν από λίγο καιρό απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας στη Λευκορωσίδα δημοσιογράφο Σβετλάνα Αλεξίεβιτς υπήρξαν σοβαρές ενστάσεις και φορτισμένες συζητήσεις σχετικά με το εάν το έργο της συγκαταλέγεται ή όχι στη λογοτεχνία. Η Ίρις Ράντις, επικεφαλής των σελίδων πολιτισμού στην εβδομαδιαία εφημερίδα Die Zeit δήλωσε αγανακτισμένη πως «δεν πρέπει να μπερδεύει κανείς τη δημοσιογραφία με τη λογοτεχνία. Δεν το θεωρώ σωστό να υποβιβάζει κανείς τη λογοτεχνία σε προμηθευτή θεμάτων. Γι’ αυτό και παρατηρώ με ανησυχία ότι η λογοτεχνία κρίνεται και αξιολογείται όλο και περισσότερο με εξωλογοτεχνικά κριτήρια.»[3] Πρόκειται για έναν κανονικό θεωρητικό καβγά, στον οποίο η κατά κύριο επάγγελμα δημοσιογράφος Αλεξίεβιτς δεν παραμένει αμέτοχη. Στο «Αντί βιογραφικού», στην επίσημη ιστοσελίδα της, η Αλεξίεβιτς δηλώνει για την τέχνη πως «απέτυχε να καταλάβει πολλά πράγματα για τους ανθρώπους» και πως τα δικά της γραπτά δεν συνιστούν «απλώς μια στεγνή εξιστόρηση γεγονότων και δεδομένων», παρά «εξιστόρηση των ανθρώπινων συναισθημάτων». Με αυτόν τον τρόπο, η συγγραφέας επιχειρεί να ορίσει εκ νέου, με δικό της τρόπο, την έννοια «λογοτεχνία», αλλά παίρνει και αποστάσεις από τον αυστηρά δημοσιογραφικό και συγχρόνως τον ιστορικό λόγο.[4] Η συγγραφέας μιλά για μυθιστορήματα «φωνών» σε μια σαφώς καταχρηστική αντίληψη του είδους «μυθιστόρημα». Πάντως, όπως και να αντιλαμβάνονται η ίδια ή οι κριτικοί της τους όρους «λογοτεχνία» ή «μυθιστόρημα», η επιτροπή του Νόμπελ αποφάσισε να της απονείμει τη μεγαλύτερη αυτή τιμή για το 2015. Ο Φίλιπ Γκούρεβιτς γράφει στο The New Yorker πως ήταν ευτυχές γεγονός ότι η Επιτροπή απονομής του βραβείου δεν συμφωνεί με την τοποθέτηση της συγγραφέως στο αυτοβιογραφικό της σημείωμα (με το ότι δηλαδή η τέχνη απέτυχε) και αντιλαμβάνεται τα γραπτά της ως τέχνη, λογοτεχνία[5]. Ο ίδιος ένα χρόνο νωρίτερα είχε υποστηρίξει ότι το έργο της Αλεξίεβιτς θα άξιζε να τιμηθεί με το Βραβείο Νόμπελ, αναρωτώμενος εάν η Επιτροπή θα αποφάσιζε να ανατρέψει την «κακομεταχείριση» της λεγόμενης «μη μυθοπλαστικής» γραφής.[6] Δεν θα ήταν η πρώτη φορά, αφού παλιότερα, το 1902, το βραβείο απονεμήθηκε στον ιστορικό Τέοντορ Μόμμζεν, κι αργότερα στον Μπέρτραντ Ράσσελ και τον Ουίνστον Τσώρτσιλ. Βεβαίως, αυτή τη φορά το βραβείο απονεμήθηκε σε μια άλλου είδους λογοτεχνία από αυτήν που υπηρετούσαν οι τρεις παλαιότεροι βραβευθέντες. Λογοτεχνία πρωτοκόλλου θα λέγαμε από τη γερμανική σκοπιά, λογοτεχνία συναισθημάτων θα απαντούσε η ίδια η συγγραφέας. Ο Τζέιμι Κάμπρελ, στο New York Review of Books αναγνωρίζει στην Αλεξίεβιτς «ένα ιδιαίτερο είδος αφήγησης, βασισμένο σε δημοσιογραφική έρευνα»[7]. Ο Πιοτρ Βάιλ, Ρωσοαμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας, σε εκπομπή του στο Radio Svoboda το 2008, έναν χρόνο πριν πεθάνει,[8] είχε συσχετίσει τη γραφή της Αλεξίεβιτς με την προφορική ιστορία (oral history), την πλέον «λογοτεχνική» ιστοριογραφική μέθοδο. Η επιτροπή του Νόμπελ αιτιολόγησε την απόφαση της βράβευσής της επικαλούμενη την «πολυφωνικότητα» των βιβλίων της. Ο όρος –του Μιχαήλ Μπαχτίν– αναφερόταν σε κάτι διαφορετικό και αφορούσε τη μυθοπλαστική γραφή ενός ενιαίου λογοτεχνικού έργου, με πλοκή, και όχι στις πολλές φωνές διαφορετικών συνεντεύξεων όπως αυτές που «ακούγονται» στα βιβλία της Αλεξίεβιτς. Αλλά, επιτροπή απονομής λογοτεχνικού βραβείου είναι αυτή και όχι επιστημονικός σύλλογος θεωρητικών της λογοτεχνίας… Στην τηλεφωνική συνέντευξη που έδωσε λίγο μετά την ανακοίνωση της βράβευσης στους ανθρώπους της Σουηδικής Ακαδημίας, η Αλεξίεβιτς περιγράφει τη «δημοσιογραφική μορφή» των βιβλίων της ως απόρροια της ταχύτητας στην οποία εξελίσσονται τα γεγονότα την εποχή μας, που δεν της επιτρέπει να σκεφτεί με όλο τον χρόνο που χρειάζεται, ούτε να περιγράψει με τη χρονική άνεση που είχε ο Τολστόι εκατό χρόνια πριν την «πραγματικότητα». Η περιγραφή της «πραγματικότητας» ως απώτερος λογοτεχνικός στόχος είναι ένα ενδιαφέρον θέμα, που η Αλεξίεβιτς δεν φαίνεται να αμφισβητεί – γεγονός που οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στην αγάπη της για τον ρωσικό ρεαλισμό (αναφορές σε Τολστόι κ.ά.), αλλά και στο γεγονός ότι, όπως γράφει ο Τζέιμι Κάμπρελ, στο ότι είναι η ίδια αυτό που λέμε Homo sovieticus – γαλουχημένη σε περιβάλλον σοσιαλιστικού ρεαλισμού.[9] Σε πείσμα πάντως της όποιας ακαδημαϊκής και αφ’ υψηλού κριτικής, προς την οποία μοιραία ρέπει κάθε φιλόλογος (και εγώ η ίδια…), η Αλεξίεβιτς προτείνει (όπως το έκαναν οι ανατολικογερμανοί συγγραφείς της λογοτεχνίας του πρωτόκολλου, ή όπως το κάνει ο δικός μας Βαλτινός) να αφουγκραστούμε τη λογοτεχνικότητα τού όλο πόνο ειπωμένου λόγου, της αυθόρμητης αφήγησης εμπειριών και συναισθημάτων, να ακούσουμε τις φωνές στα «μυθιστορήματά της των φωνών» ως λογοτεχνία. Τη στιγμή που γράφεται αυτή εδώ η παρουσίαση, δεν έχει εκφωνηθεί ο λόγος του Νόμπελ από την Αλεξίεβιτς. Αυτός έχει προγραμματιστεί για τις 7 Δεκεμβρίου και υποθέτω ότι θα υπάρξει τοποθέτηση της συγγραφέως πάνω στο λογοτεχνικό είδος που υπηρετεί. Θα υπάρξουν και πλείστες όσες πληροφορίες για το σύνολο του έργου της που αυτή τη στιγμή αριθμεί έξι βιβλία «φωνών»: το πρώτο (με τίτλο Το πρόσωπο του πολέμου δεν είναι γυναικείο) αναφέρεται στις γυναίκες και τον ρόλο τους στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το δεύτερο (με τίτλο Οι τελευταίοι μάρτυρες: το βιβλίο με ιστορίες ακατάλληλες για ανηλίκους) σε αναμνήσεις των παιδιών του πολέμου, το τρίτο (που μεταφράστηκε και στα ελληνικά με τίτλο Οι μολυβένιοι στρατιώτες[10]) μιλά για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, το τέταρτο (που επίσης έχει μεταφραστεί στα ελληνικά[11]) είναι για την τραγωδία στο Τσερνομπίλ, το πέμπτο (με τίτλο Το υπέροχο ελάφι του αέναου κυνηγιού) έχει ως θέμα του τις προσωπικές σχέσεις των Ρώσων, το πώς οι άνθρωποι επιδιώκουν την ευτυχία μέσα από την αγάπη – εκατό μαρτυρίες και προσωπικές ιστορίες. Στο τελευταίο της βιβλίο, το Μεταχειρισμένος χρόνος, που μεταφράζεται και θα εκδοθεί στα ελληνικά την άνοιξη από τις εκδόσεις Πατάκη, αποσπάσματα από το οποίο παραθέτουμε[12], η Αλεξίεβιτς επιχειρεί να σκιαγραφήσει το πορτρέτο του ανθρώπου που έζησε σε τρεις διαφορετικές στιγμές της ρωσικής ιστορίας: που μεγάλωσε ή έδρασε επί ΕΣΣΔ, που βίωσε τη μεταβατική εποχή της δεκαετίας του 1990 και τώρα ζει στον μετασοβιετικό καπιταλισμό των «Νεορώσων» και της τέλειας υλιστικής κουλτούρας τους. Είναι οι άνθρωποι αυτοί που, όπως είχε γράψει ο Ρώσος συγγραφέας Βίκτωρ Πελέβιν,[13] «σε άλλο κόσμο γεννήθηκαν και σε άλλο κόσμο» τους έριξαν. Το εύρος των συνεπειών αυτής της κοσμογονικής για όλη την υφήλιο μετάβασης, τα συναισθήματα που προκάλεσε στον καθημερινό άνθρωπο, τον «βουβό» κατά τα άλλα πολίτη, επιτέλους ακούγονται. Ιστορικά γεγονότα (όπως το πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν, οι συγκρούσεις στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η τρομοκρατική επίθεση στο μετρό της Μόσχας με δηλητηριώδη αέρια και πολλά άλλα), που η ειδησεογραφία καλύπτει συχνά με συνοπτικό τρόπο χωρίς να αφήνει περιθώρια κατανόησής τους, εδώ εμφανίζονται σε όλο το εύρος των συνεπειών τους πάνω στις ζωές των ανθρώπων. Αφίσες προπαγανδιστικών ταινιών για τα 70χρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης, με τίτλους: «Ο άνθρωπος με το όπλο», «Διηγήσεις για τον Λένιν», «Εμπιστοσύνη», «Ο Λένιν τον Οχτώβρη», «6η Ιούλη»,… Φωτογραφία του Ιγκόρ Μούχιν, Χάρκοβο 1988. (Όσον αφορά την τελευταία, στις 6 Ιουλίου 1918, αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Μπρεστ-Λιτόφσκ, έγινε προσπάθεια ανατροπής του Λένιν, ώστε να ακυρωθεί η συμφωνία και να συνεχιστεί ο πόλεμος με τους Γερμανούς). Τελειώνοντας το βιβλίο της αυτό, που διαβάζεται απνευστί, ο αναγνώστης θα δώσει δίκιο στη συγγραφέα-δημοσιογράφο. Υπάρχει λογοτεχνικότητα στις διαφορετικές φωνές του βιβλίου, κάθε ιστορία χαρακτηρίζεται από μια άκρως ενδιαφέρουσα πλοκή συνδυασμένη με συναρπαστικά συμβάντα. Κυριαρχεί στο βιβλίο αυτό και μια λογική λόγου και αντίλογου, μαζί με εξωτερική αλληλοσύνδεση και χρονολογική εξέλιξη που κινείται παράλληλα προς την ιστορία της χώρας: Στο πρώτο μέρος περνάμε από την ΕΣΣΔ στη σύγχρονη Ρωσία μέσα από δέκα διηγήσεις για το πριν, για τη ζωή στην ΕΣΣΔ από εντελώς διαφορετικές σκοπιές, μέσα από συνεντεύξεις από (και για) την περίοδο 1991-2001. Το δεύτερο μέρος αποτελείται από δέκα ιστορίες για την περίοδο 2002-2012. Το πρώτο και το δεύτερο μέρος εισάγονται με δυο κεφάλαια που φέρουν τον ίδιο τίτλο («Από τον θόρυβο του δρόμου και τις συζητήσεις στην κουζίνα») και περιέχουν ανακατεμένα σπαράγματα, σύντομα, διαφορετικών ανθρώπων με κύριο αντικείμενο τις αλλαγές στη ζωή τους, το πριν και το μετά. Ενδιαφέρον στη δομή του βιβλίου αυτού παρουσιάζουν οι τίτλοι των κεφαλαίων: Είναι τίτλοι γραμμένοι με περίσσια ειρωνεία, που παραπέμπουν σε παραμύθια ή και σε τίτλους μυθιστορημάτων του 19ου αιώνα, του Ντοστογιέφσκι φερ’ ειπείν στους Αδελφούς Καραμάζοφ, τίτλοι όπως: «Για την ομορφιά της δικτατορίας και για το μυστικό της πεταλούδας στο τσιμέντο», «Για τον ψίθυρο και την κραυγή… για τον θρίαμβο», «Για το μικρό κόκκινο μπουκαλάκι και το χαμόγελο του τσεκουριού», «Για την επιθυμία να τους σκοτώσεις όλους και για τον τρόμο ύστερα, που θέλησες κάτι τέτοιο». Οι τίτλοι αυτοί των κεφαλαίων δεν συνεισφέρουν στην κατανόηση του περιεχομένου των «συνεντεύξεων»/ «μαρτυριών»/ «εξομολογήσεων», κλείνουν όμως το μάτι στον αναγνώστη πως υπάρχει κάποιο ηθικό δίδαγμα, κάποια «κεντρική ιδέα» σε καθεμιά από τις ιστορίες, αυτό που απομένει στη μνήμη από τα πάθη των ηρώων στα παραμύθια. Η Αλεξίεβιτς, σε μια από τις ελάχιστες παρεμβάσεις της ίδιας ως ακροάτριας-δημοσιογράφου-ερευνήτριας, λίγο πριν την έναρξη μιας συνομιλίας, σημειώνει: «δεν σκέφτηκα να ανοίξω το μαγνητοφωνάκι για να μην αφήσω να χαθεί η στιγμή αυτή, όπου η ζωή, η απλή ζωή μετατρέπεται σε λογοτεχνία –η στιγμή που πάντα προσέχω, που την ξεχωρίζω σε διάφορες συνομιλίες– ιδιωτικές και δημόσιες. Μερικές φορές όμως χάνω την εγρήγορσή μου, ενώ το “κομματάκι λογοτεχνίας” μπορεί να λάμψει παντού, κάποτε την πιο ανέλπιστη στιγμή. Έτσι κι αυτή τη φορά. Θελήσαμε να καθίσουμε λίγο να πιούμε τον καφέ μας και η ζωή συνέχισε την ιστορία. Ιδού τι πρόλαβα να γράψω…».[14] Η μετάβαση από την ΕΣΣΔ στη Ρωσία προκάλεσε τρομερά τραύματα και πόνο. Έναν πόνο συχνά αγιάτρευτο, οι περιγραφές του οποίου με έκαναν, όταν διάβαζα το βιβλίο, να σκέφτομαι την εξομολόγηση και την καταγραφή ψυχαναλυτικών συνεδριών ως τα συγγενέστερα στην πρόζα της Αλεξίεβιτς είδη και να αναρωτιέμαι μήπως αυτή η αφήγηση δεν προτείνει τελικά μια νέα λογοτεχνία που εστιάζει στο ανεπούλωτο τραύμα και τον ρέοντα, σχεδόν παραληρηματικό λόγο των περιφρονημένων ψυχών από την ιστορία, τις εξελίξεις, τη δημοσιογραφία, αλλά και τη λογοτεχνία όπως τη γνωρίζαμε έως τώρα. Ναι, μπορεί με την Αλεξίεβιτς η λογοτεχνία να έχει κάνει ένα βήμα πιο πέρα, ένα βήμα που οφείλουμε να το καταγράψουμε, να το παρακολουθήσουμε και να το σεβαστούμε. Εν προκειμένω η επιτροπή απονομής του Βραβείου Νόμπελ μάλλον αποδείχθηκε πρωτοπόρα. 2. Για το μικρό κόκκινο μπουκαλάκι και το χαμόγελο του τσεκουριού «…Αν το διάβαζα ή το άκουγα κάπου, δεν θα το πίστευα. Αλλά συμβαίνουν διάφορα στη ζωή… συμβαίνουν πράγματα σαν σε κακογραμμένο αστυνομικό μυθιστόρημα… Η συνάντηση με τον Ιβάν Ντ. … Θέλετε επίθετο; Γιατί; Δεν υπάρχει πια. Τα παιδιά του όμως; Ο γιος δεν ευθύνεται για τις πράξεις του πατέρα του, είναι παλιό αυτό το γνωμικό… Άσε που και οι γιοι του έχουν από καιρό γεράσει πια. Τα εγγόνια, τα δισέγγονα; Για τα εγγόνια δεν θα πω τίποτα, αλλά τα δισέγγονα… αυτά ούτε που ξέρουν ποιος ήταν ο Λένιν… Ο γέρο-Λένιν έχει ξεχαστεί. Είναι μνημείο πια αυτός. (Παύση.) Λοιπόν, πάμε… για τη συνάντηση μαζί του… Είχα μόλις πάρει τον βαθμό του υπολοχαγού, ετοιμαζόμουν να παντρευτώ… Την εγγονούλα του. Είχαμε αγοράσει τις βέρες και το νυφικό. Η Άννα… έτσι την έλεγαν… ωραίο όνομα, ε; (Ανάβει τσιγάρο). Ήταν η εγγονούλα του… η λατρεμένη εγγονούλα… στο σπίτι την φώναζαν όλοι χαϊδευτικά «Λατράννα». Δική του επινόηση… από το λατρεμένη… Tου έμοιαζε, εξωτερικά, και μάλιστα πολύ. Εγώ προέρχομαι από μια κανονική σοβιετική οικογένεια, όπου όλη μας τη ζωή σερνόμασταν από μισθό σε μισθό, κι αυτοί ζούσαν μέσα στους κρυστάλλινους καθρέφτες, τις κινέζικες πορσελάνες, τα χαλιά, τα καινούργια «Ζιγκουλί». Όλα σικάτα. Είχαν κι ένα παλιό «Βόλγα», που αρνιόταν να πουλήσει ο γέρος. Και λοιπά, και λοιπά… Ζούσα ήδη μαζί τους, τα πρωινά στην τραπεζαρία έβαζαν τα ποτήρια του τσαγιού σε θήκες από ασήμι. Η οικογένεια ήταν μεγάλη – κουνιάδοι, νυφούλες… Ο ένας κουνιάδος ήταν καθηγητής στο πανεπιστήμιο. Όταν ο γέρος θύμωνε μαζί του, έλεγε πάντα το ίδιο: «Εγώ κάτι τέτοιους… Τους έβαζα εγώ κάτι τέτοιους να τρώνε τα σκατά τους…». Ναι… Εδώ βάζω αποσιωπητικά… Αλλά τότε δεν καταλάβαινα… Δεν καταλάβαινα! Μετά τα θυμήθηκα… μετά… Έρχονταν να τον επισκεφτούν πιονέροι, σημείωναν τις ιστορίες που του έλεγαν, τον έβγαζαν φωτογραφίες για το μουσείο. Την εποχή μου είχε αρρωστήσει πια, καθόταν στο σπίτι. Παλιότερα τον καλούσαν σε σχολεία, να δέσει τα κόκκινα μαντίλια στους λαιμούς των καλύτερων μαθητών. Βετεράνος με τιμές και μεγαλεία. Κάθε γιορτή στο γραμματοκιβώτιο υπήρχε μια μεγάλη κάρτα με ευχές, κάθε μήνα του έστελναν ένα ειδικό δελτίο για διάφορα προϊόντα. Μια φορά πήγα μαζί του να παραλάβω τα προϊόντα βάσει του δελτίου αυτού… Μας τα έδωσαν σε κάποιο υπόγειο: Ένα πακέτο λουκανικάκια, ένα κουτί με βουλγάρικα αγγουράκια τουρσί και ντομάτες, κονσέρβες ψαριού από το εξωτερικό, ένα μεγάλο ουγγρικό σαλάμι, αρακά, μουρουνέλαιο… Εκείνη την εποχή όλα αυτά ήταν σε έλλειψη! Προνομιούχος ο παππούς! Εμένα με είχε δεχτεί με την πρώτη: «Μου αρέσουν οι στρατιώτες, μισώ τους «κοστουμάτους». Μου είχε δείξει το πανάκριβο κυνηγετικό του όπλο: «Αυτό θα το αφήσω σε σένα». (…) Μια φορά μείναμε μόνοι οι δυο μας – οι υπόλοιποι είχαν πάει όλοι στην πόλη. Δυο άντρες σε ένα άδειο εξοχικό σπίτι. Και μια μπουκάλα βότκα. «Χέσ’ τους τούς γιατρούς! Την έζησα τη ζωή μου». – «Να σου βάλω;» – «Βάλε». Και πήραμε φόρα… Εγώ δεν το κατάλαβα αμέσως… Δεν φαντάστηκα αμέσως πως εδώ αυτό που χρειαζόταν θα ήταν ένας παπάς. Ο άνθρωπος κάνει σκέψεις για τον θάνατο. Δεν το σκέφτηκα με την πρώτη… Στην αρχή ξεκίνησε η συνηθισμένη συζήτηση εκείνου του καιρού: για τον σοσιαλισμό, τον Στάλιν, τον Μπουχάριν…για την πολιτική διαθήκη του Λένιν, που ο Στάλιν είχε κρύψει από το κόμμα… Για όλα όσα κυκλοφορούσαν, στις εφημερίδες. Ήπιαμε όλο το μπουκάλι. Ήπιαμε για τα καλά! Για κάποιο λόγο άναψε: «Μυξιάρικο! Χαζοχαρούμενο… Εμένα ν’ ακούς! Δεν κάνει να δίνεις ελευθερία σ’ αυτόν τον λαό. Θα τα γαμήσει όλα. Κατάλαβες!» – και δώσ’ του βλαστήμιες. Ο Ρώσος δεν μπορεί να πείσει τον άλλον χωρίς βλαστήμιες. Το βρισίδι το καταπίνω. «Πρόσεχε καλά!» Εγώ… φυσικά… εγώ. Εγώ να έχω πάθει σοκ! Σοκ! Κι αυτός να είναι πλέον εκτός εαυτού: «Αυτούς τους φαφλατάδες πρέπει να τους πλακώνεις πρώτα στο μπουνίδι και μετά κατευθείαν στο δάσος. Με τον κασμά στο χέρι. Χρειάζεται ο τρόμος. Χωρίς τρόμο εδωπέρα μπορεί να διαλυθούν όλα μέσα σε μια στιγμή.» (Παρατεταμένη παύση.) Νομίζουμε πως τα τέρατα πρέπει να έχουν κέρατα και οπλές. Και ξαφνικά βρίσκεσαι να κάθεσαι απέναντι σε έναν άνθρωπο… Που λαχανιάζει… είναι άρρωστος… πίνει βότκα… Και σκέφτεσαι… Πρώτη φορά το σκέφτηκα τότε… Μένουν πάντα και καταθέτουν τα θύματα, αλλά η δήμιοι σιωπούν. Χάνονται κάπου, σε κάποια αθέατη τρύπα. Δεν έχουν επίθετα, δεν έχουν φωνές. Εξαφανίζονται χωρίς να αφήνουν ίχνη, δεν ξέρουμε τίποτα γι’ αυτούς. (…) «Όταν με φώναξαν για δουλειά στην Εν-Κα-Βε-Ντε, ένιωσα πολύ περήφανος. Με τον πρώτο μου μισθό αγόρασα ένα καλό κοστούμι… … Είναι η δουλειά τέτοια… Με τι να τη συγκρίνεις; Μπορείς να τη συγκρίνεις μόνο με τον πόλεμο. Αλλά στον πόλεμο ξεκουραζόμουν. Εκτελείς έναν Γερμανό – θα φωνάξει στα γερμανικά. Αυτοί όμως… αυτοί φώναζαν στα ρωσικά… Είναι κατά κάποιον τρόπο δικοί σου… Πιο εύκολα πυροβολούσες Λιθουανούς και Πολωνούς. Αλλά αυτοί φώναζαν στα ρωσικά: «Άντε ξόανα! Ηλίθιοι! Τελειώνετε γρηγορότερα!»... Ε…! Εμείς να είμαστε μέσα στο αίμα… Σκουπίζαμε τις παλάμες μας στα ίδια μας τα μαλλιά… Μερικές φορές μας μοίραζαν δερμάτινες ποδιές… Ήταν η φύση της δουλειάς τέτοια. Η υπηρεσία. Εσύ είσαι νέος… Περεστρόικα και περεστρόικα! Κάθεσαι και πιστεύεις τους πολυλογάδες… Άσ’ τους να φωνάζουν: Ελευθερία κι ελευθερία! Άσ’ τους να τρέχουν στις πλατείες… Το τσεκούρι περιμένει… το τσεκούρι του αφέντη θα αναστηθεί… Θυμήσου το! Εεε… Εγώ είμαι στρατιώτης. Μου το είπαν, πήγα. Εκτελούσα. Κι εσένα αν σ’ το πούνε θα πας. Θα πας! Σκότωνα εχθρούς. Μιάσματα. Βάσει εγγράφων: «Καταδικασθείς στην εσχάτη των ποινών για την προστασία του κοινωνικού συνόλου»… Η κυβερνητική καταδίκη… Δουλειά… να μη δώσει ο Θεός! Αν δεν κατάφερες να τον τελειώσεις, πέφτει κάτω και σκούζει, σαν γουρούνι… φτύνει αίμα… Το πιο δυσάρεστο είναι να πυροβολείς γελαστό άνθρωπο. Είναι που ή του έστριψε, ή που σε περιφρονεί. Τα ουρλιαχτά και οι βλαστήμιες έρχονταν και από τις δυο πλευρές. Πριν από αυτού του είδους τη δουλειά απαγορεύεται να φας… δεν μπορούσα… Θέλεις όλη την ώρα να πιείς. Νερό! Νερό! Σαν μετά από μεθύσι… Ε…! Στο τέλος της βάρδιας μας έφερναν δυο κουβάδες: έναν κουβά με βότκα κι έναν κουβά με κολόνια. Τη βότκα την έφερναν μετά και όχι πριν από τη δουλειά. Το έχεις διαβάσει πουθενά; Αυτό κι εκείνο… Ό,τι θέλουν γράφουν σήμερα… πολλά τα βγάζουν από το μυαλό τους… Πλενόμασταν με κολόνια ως τη μέση. Η μυρωδιά του αίματος είναι μια στυφή, ιδιαίτερη μυρωδιά… μοιάζει λιγάκι με τη μυρωδιά του σπέρματος… Είχα ένα θηλυκό ποιμενικό, μετά τη δουλειά δεν με πλησίαζε ποτέ. Εεεε! Τι κάθεσαι και δε μιλάς; Είσαι ακόμα άγουρος… άκαπνος. Άκου! Ήταν σπάνιο, αλλά πότε-πότε τύχαινε και κάποιος μάχιμος που του άρεσε να σκοτώνει… κάτι τέτοιους τους μετέθεταν σε άλλο μέρος. Δεν τους χώνευαν κάτι τέτοιους. Ήταν πολλά χωριατόπαιδα, σαν κι εμένα, τα χωριατόπαιδα ήμασταν πιο δυνατά απ’ αυτούς της πόλης. Αντέχαμε περισσότερο. Ήμασταν και πιο εξοικειωμένοι με τον θάνατο: ο ένας είχε σφάξει γουρούνι, ο άλλος μοσχάρι, κι από κότες… όλοι μας. Τον θάνατο πρέπει να τον μάθεις… Τις πρώτες μέρες μας πήγαιναν να δούμε… Οι στρατιώτες ήταν απλώς παρόντες κατά την εκτέλεση ή συνόδευαν τα κονβόι των καταδικασμένων. Υπήρχαν περιπτώσεις που τρελαίνονταν με την πρώτη. Δεν άντεχαν. Ήταν λεπτή υπόθεση… Και λαγό να σκοτώσεις, πρέπει να έχεις συνηθίσει, δεν μπορεί ο καθένας. Εεε! Βάζεις τον άνθρωπο να πέσει στα γόνατα και τον πυροβολείς με το ρεβόλβερ σχεδόν εξ επαφής στο αριστερό πίσω μέρος του κρανίου… στην περιοχή του αριστερού αυτιού… Στο τέλος της βάρδιας το χέρι σου κρεμόταν, σαν κουρέλι. Ειδικά ο δείκτης. Είχαμε κι εμείς τη νόρμα μας, όπως οπουδήποτε αλλού. Όπως στο εργοστάσιο. Τον πρώτο καιρό δεν μας έβγαινε η νόρμα. Σωματικά, δεν καταφέρναμε να την πιάσουμε. Τότε φώναξαν γιατρούς. Έγινε συμβούλιο. Πάρθηκε η εξής απόφαση: να κάνουν μασάζ δυο φορές την εβδομάδα σε όλους τους στρατιώτες. Μασάζ στο δεξί χέρι και ειδικά στον δείκτη. Τον δείκτη έπρεπε οπωσδήποτε να τον τρίβουν, επειδή είχε το μεγαλύτερο βάρος κατά την εκτέλεση. Εμένα μου έμεινε μόνο μια κώφωση στο δεξί αυτί, επειδή πυροβολείς με το δεξί χέρι… … Στον πόλεμο κάναμε οικονομία στις σφαίρες. Αν βρισκόμασταν κοντά σε θάλασσα… Γεμίζαμε ένα καΐκι σαν βαρέλι με σαρδέλες. Απ’ το αμπάρι δεν ακούγονταν φωνές παρά μόνο ένας ζωώδης βρυχηθμός: «Στον εχθρό δεν παραδίδεται ο περήφανος “Βαράγγος”, Σε κανέναν δεν αρέσει ο οίκτος…»[15] Δέναμε τα χέρια τους με σύρμα και στα πόδια κρεμούσαμε από μια πέτρα. Αν ο καιρός ήταν ήρεμος, όταν η θάλασσα ήταν λάδι… μπορούσαμε να κοιτάμε επί ώρα πώς γλιστρούσαν στον βυθό… Τι με κοιτάς! Νιάναρο! Τι κοιτάς;! Ε...! Βάλε να πιούμε! Αυτή ήταν η δουλειά… η υπηρεσία… Σ’ τα λέω για να τα καταλάβεις: η σοβιετική εξουσία μας κόστισε ακριβά. Πρέπει να τη διαφυλάξουμε. Να τη συντηρήσουμε! Το βράδυ επιστρέφαμε με τα καΐκια άδεια. Τριγύρω σιωπή νεκροταφείου. Ένα πράγμα είχαμε όλοι στο μυαλό μας: μήπως βγούμε στην ακτή, κι εκεί μας… Εε! Κάτω απ’ το κρεβάτι είχα επί χρόνια έτοιμο ένα ξύλινο βαλιτσάκι: μια αλλαξιά σώβρακα, την οδοντόβουρτσά μου, το ξυραφάκι μου. Το πιστόλι το φύλαγα κάτω απ’ το μαξιλάρι… Ήμουν έτοιμος να το βάλω στο μέτωπο. Όλοι εκείνο τον καιρό έτσι ζούσαμε! Από τον στρατιώτη ως τον στρατηγό. Υπήρχε ισότητα. … Άρχισε ο πόλεμος… Δήλωσα αμέσως να πάω στο μέτωπο. Δεν με τρόμαζε τόσο να πεθάνω στη μάχη. Ξέρεις πως πεθαίνεις για την πατρίδα. Έτσι είναι όλα απλά και κατανοητά. Πήρα μέρος στην απελευθέρωση της Πολωνίας, της Τσεχοσλοβακίας… Εε...! Έκλεισα την πορεία μου των μαχών στο Βερολίνο. Έχω πάρει δυο παράσημα και μετάλλια. Νίκη! Και… μετά έγινε το εξής… Μετά τη νίκη με συνέλαβαν. Η μυστική αστυνομία είχε έτοιμους τους καταλόγους. Ο συνεργάτης της Τσε-Κα έχει δυο επιλογές – ή να πεθάνει στα χέρια του εχθρού ή στα χέρια της Εν-Κα-Βε-Ντε. Μου έδωσαν επτά χρόνια. Έμεινα μέσα όλα κι όλα επτά χρόνια. Μέχρι τώρα… ξέρεις… ξυπνάω όπως στο στρατόπεδο, στις έξι η ώρα. Γιατί με έκλεισαν μέσα; Δεν μου είπαν! Γιατί!; Εεε…!» Τσαλακώνει νευρικά το άδειο πακέτο των τσιγάρων. Μπορεί και να μου έλεγε ψέματα. Όχι… δεν έλεγε ψέματα… δεν νομίζω… Πιστεύω πως δεν έλεγε ψέματα… Το πρωί βρήκα μια αφορμή, κάποια βλακεία. Έφυγα. Το έβαλα στα πόδια! Ο γάμος χάλασε. Ε, ναι… ναι… Ποιος γάμος τώρα λέμε. Με τίποτα δεν θα γύριζα πίσω σ’ αυτό το σπίτι. Δεν μπορούσα! 3. Για τους ανθρώπους που έγιναν αμέσως κάποιοι άλλοι μετά τον κομμουνισμό Ήταν αργία… ήμασταν όλοι στο σπίτι… έριξα μια ματιά στο δωμάτιο της γιαγιάς, περπατούσε πια με δυσκολία, ήταν περισσότερο ξαπλωμένη, κι είδα πως καθόταν και κοιτούσε απ’ το παράθυρο. Της έδωσα να πιει λίγο νεράκι. Πέρασε λίγη ώρα… Πέρασα ξανά να τη δω, τη φώναξα, δεν απάντησε. Της πιάνω το χέρι, και είναι κρύο, τα μάτια είναι ανοιχτά και κοιτάνε ακόμα έξω απ’ το παράθυρο. Μέχρι τότε δεν είχα αντικρίσει ποτέ μου θάνατο, φοβήθηκα κι έβαλα τις φωνές. Έτρεξε η μαμά, και άρχισε αμέσως να κλαίει, έκλεισε τα μάτια της γιαγιάς. Έπρεπε να τηλεφωνήσουμε στις «πρώτες βοήθειες»… Είναι αλήθεια πως κατέφθασαν γρήγορα, αλλά η γιατρός ζήτησε από τη μαμά λεφτά για το πιστοποιητικό θανάτου και για να πάρουν τη γιαγιά στο νεκροθάλαμο: «Και τι θέλετε δηλαδή; Ελεύθερη αγορά έχουμε!»… Στο σπίτι δεν είχαμε καθόλου λεφτά… Έτυχε ακριβώς εκείνη την εποχή να έχουν απολύσει τη μαμά από τη δουλειά της, έψαχνε ήδη δυο μήνες, αλλά όπου και να πήγαινε με τις αγγελίες, έβρισκε μπροστά της ουρές να περιμένουν. Η μαμά είχε τελειώσει το Τεχνολογικό Ινστιτούτο με άριστα και έπαινο, με κόκκινο πτυχίο δηλαδή.[16] Για να βρει δουλειά σύμφωνα με την ειδικότητά της δεν γινόταν ούτε λόγος, όποια είχε πτυχίο βολευόταν ως πωλήτρια σε κατάστημα ή λαντζέρισσα. Ή και καθαρίστρια σε γραφεία. Είχαν αλλάξει όλα… Δεν αναγνώριζα τον κόσμο στον δρόμο, σαν να είχαν όλοι ντυθεί στα γκρι. Δεν υπήρχε τίποτα το πολύχρωμο. Έτσι μου έμεινε στη μνήμη… «Αυτά όλα τα έκανε ο Γέλτσιν σου, ο Γκαϊντάρ σου…», έκλαιγε η γιαγιά όσο ζούσε ακόμα. «Τι μας έκαναν; Λίγο ακόμα και θα είναι σαν στον πόλεμο». Προς μεγάλη μου έκπληξη η μαμά δεν έλεγε τίποτα. Κοιτούσαμε τα πράγματα στο σπίτι με άλλο μάτι – πουλιέται αυτό ή δεν πουλιέται; Δεν είχαμε τίποτα για πούλημα… Ζούσαμε με τη σύνταξη της γιαγιάς. Τρώγαμε μόνο κάτι γκρίζα μακαρόνια… Όλη της τη ζωή η γιαγιά είχε καταφέρει να μαζέψει πέντε χιλιάδες, τα φύλαγε σε ένα βιβλιάριο ταμιευτηρίου, έπρεπε να φτάσουν, έλεγε, να διατηρηθούν για τη «μαύρη μέρα», για την κηδεία της. Και να που έφταναν για ένα εισιτήριο του τραμ… ή για ένα κουτάκι σπίρτα… Μέσα σε μια μέρα έχασαν όλοι τα λεφτά τους. Έστησαν μια κανονική ληστεία του κόσμου… Η γιαγιά φοβόταν περισσότερο απ’ όλα πως θα την θάβαμε τυλιγμένη σε σελοφάν ή σε εφημερίδες. Το φέρετρο κόστιζε τρελά λεφτά, κι ο κόσμος έθαβε τους ανθρώπους του με διάφορους τρόπους… Τη φίλη της γιαγιάς, την γιαγιά Φένια, που είχε κάνει νοσοκόμα στο μέτωπο, η κόρη της την έθαψε τυλιγμένη σε εφημερίδες… μέσα σε παλιές εφημερίδες… Τα μετάλλιά της τα έβαλαν έτσι απλά μέσα στον τάφο… Η κόρη, ανάπηρη, έκανε τη ρακοσυλλέκτρια… Ήταν όλα τόσο άδικα! Πήγαινα με τις φίλες μου στα μαγαζιά, χαζεύαμε τα σαλάμια. Μέσα σε κάτι αστραφτερές συσκευασίες. Στο σχολείο, αυτές που είχαν κολάν, πείραζαν όσες δεν είχαν να τους αγοράσουν οι γονείς τους. Εμένα με πείραζαν… (Σιωπή.) Αλλά η μαμά είχε υποσχεθεί στη γιαγιά πως θα την έθαβε σε φέρετρο. Της το είχε ορκιστεί. Όταν η γιατρός είδε πως δεν είχαμε λεφτά γύρισε την πλάτη και έφυγε. Άφησαν τη γιαγιά σε εμάς… Η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς στην Καμπούλ του Αφγανιστάν το 1988. Ζήσαμε μια εβδομάδα με τη γιαγιά… Η μαμά την έτριβε κάμποσες φορές την ημέρα με υπερμαγκανικό κάλιο και την σκέπαζε με ένα υγρό σεντόνι. Μόνωσε όλα τα παράθυρα και τα παραθυράκια, έκλεισε τις χαραμάδες της πόρτας με μια υγρή κουβέρτα. Τα έκανε όλα αυτά μόνη της, εγώ φοβόμουν να μπω στο δωμάτιο της γιαγιάς, έτρεχα από το διάδρομο στην κουζίνα και πίσω πάλι. Υπήρχε μυρωδιά… είχε εμφανιστεί… Η αλήθεια είναι, για να πω την αμαρτία μου, πως είχαμε τύχη: όσο καιρό ήταν άρρωστη, η γιαγιά είχε αδυνατίσει, είχε μείνει πετσί και κόκαλο… Πιάσαμε τα τηλέφωνα στους συγγενείς… Έχουμε συγγένεια με τη μισή Μόσχα, αλλά από τη μια μέρα στην άλλη είχαν χαθεί όλοι. Δεν αρνούνταν, έρχονταν με κάτι τρίλιτρες κονσέρβες κολοκυθάκια στο λάδι, με αγγουράκια, με μαρμελάδες, αλλά λεφτά δεν έδινε κανείς. Κάθονταν λίγο, έκλαιγαν, και έφευγαν. Κανείς δεν είχε ζεστό χρήμα. Έτσι νομίζω… Στον ξάδελφο της μαμάς, αντί για μισθό στο εργοστάσιο έδιναν κονσέρβες, μας έφερε λοιπόν κονσέρβες. Ό,τι μπορούσε… Τότε θεωρούνταν φυσιολογικό να κάνεις δώρο γενεθλίων ένα κομματάκι σαπούνι, μια οδοντόκρεμα… Είχαμε καλούς γείτονες, είναι αλήθεια, ήταν καλοί άνθρωποι. Η θεία Άνια με τον άντρα της… Μάζευαν τα πράγματά τους, θα μετακόμιζαν στους γονείς στο χωριό, είχαν στείλει κιόλας τα παιδιά εκεί – δεν είχαν περιθώρια και για εμάς. Η θεία Βάλια… Πώς θα μπορούσε να βοηθήσει τη στιγμή που και ο άντρας της και ο γιος της έπιναν; Η μαμά είχε τόσους φίλους… Αλλά ούτε κι αυτοί δεν είχαν τίποτα στο σπίτι, εκτός από βιβλία. Οι μισοί είχαν μείνει χωρίς δουλειά… Το τηλέφωνο είχε πεθάνει. Οι άνθρωποι αμέσως μετά τον κομμουνισμό έγιναν διαφορετικοί. Ζούσαν όλοι πίσω από κλειστές πόρτες… (Σωπαίνει.) Ονειρευόμουν: θα κοιμηθώ και το πρωί θα ξυπνήσω και η γιαγιά θα ζει. Για την εποχή που στους δρόμους κυκλοφορούσαν εγκληματίες, χωρίς καν να κρύβουν τα όπλα τους. Ποιοι ήταν αυτοί; Εμφανίστηκαν κάτι παράξενοι άνθρωποι, είχαν ενημέρωση για τα πάντα: «Ξέρουμε το κακό που σας βρήκε. Θα σας βοηθήσουμε.» Πήραν κάποια τηλέφωνα, και αμέσως ήρθε ένας γιατρός κι έβγαλε το πιστοποιητικό θανάτου. Ήρθε κι ένας αστυνόμος. Αγόρασαν κι ένα ακριβό φέρετρο, και νεκροφόρα κανόνισαν, και πολλά λουλούδια, ό,τι λουλούδια μπορείς να φανταστείς είχαμε. Ήταν όλα όπως άρμοζε. Η γιαγιά είχε παρακαλέσει να τη θάψουμε στο νεκροταφείο Χοβάνσκι, αλλά χωρίς πεσκέσι δεν έμπαινες εκεί μέσα, το νεκροταφείο αυτό είναι παλιό, γνωστό, ωστόσο το έκαναν κι αυτό. Έφεραν κι έναν παπά να προσευχηθεί. Τόσο ωραία ήταν όλα. Η μαμά κι εγώ απλώς στεκόμαστε εκεί και κλαίγαμε. Τα κανόνιζε όλα η θεία Ήρα, που ήταν επικεφαλής αυτής της εταιρίας, μαζί της είχε πάντα κάτι καλογυμνασμένα παιδιά, τους σωματοφύλακές της. Ο ένας απ’ αυτά τα παλικάρια είχε πολεμήσει στο Αφγανιστάν, και για κάποιο λόγο αυτό είχε καθησυχάσει τη μαμά που θεωρούσε πως αν κάποιος άνθρωπος είχε βρεθεί στον πόλεμο ή είχε κάνει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης επί Στάλιν, δεν μπορούσε να είναι κακός: «Πώς είναι δυνατόν, ένας άνθρωπος που έχει υποφέρει τόσο!» Και γενικώς, εμείς δεν εγκαταλείπουμε τον συνάνθρωπό μας στη δυστυχία του – αυτή ήταν η πεποίθησή της, θυμόμασταν τις διηγήσεις της γιαγιάς για το πώς οι άνθρωποι στον πόλεμο έσωζαν ο ένας τον άλλον. Οι σοβιετικοί άνθρωποι… (Σωπαίνει.) Είχαν όμως εμφανιστεί κιόλας κάτι άλλοι άνθρωποι. Όχι εντελώς Σοβιετικοί… Τα λέω όπως τα καταλαβαίνω τώρα, όχι όπως τα έβλεπα τότε… Μας είχε βάλει στόχο μια συμμορία εγκληματιών, αλλά για μένα ήταν όλοι τους θείες και θείοι – έπιναν μαζί μας τσάι στην κουζίνα, μας κερνούσαν σοκολατάκια. Η θεία Ήρα μας έφερε τρόφιμα, όταν είδε πόσο άδειο ήταν το ψυγείο μας, εμένα μου χάρισε μια τζιν φουστίτσα – τότε όλοι έκαναν σαν τρελοί για τζιν! Μπορεί να πέρασε κι ένας μήνας που πηγαινοέρχονταν έτσι, τους είχαμε συνηθίσει, και τότε έκαναν στη μαμά μια πρόταση: «Αφήστε μας να πουλήσουμε το τριάρι σας να αγοράσουμε μια γκαρσονιέρα. Θα πάρετε λεφτά.» Η μαμά συμφώνησε… Είχε βρει δουλειά σε ένα καφέ, όπου έπλενε τα πιατικά, σκούπιζε τα τραπεζάκια, αλλά τα λεφτά δεν έφταναν με τίποτα. Είχαμε αρχίσει κιόλας να συζητάμε πού θα μετακομίζαμε, σε ποιο προάστιο. Εγώ δεν ήθελα να αλλάξω σχολείο. Ψάχναμε κάτι κοντινό. Τότε ήταν που εμφανίστηκε μια άλλη συμμορία. Εκεί επικεφαλής ήταν ένας άντρας… ο θείος Βολόντια…. Και άρχισε να καβγαδίζει με τη θεία Ήρα για το διαμέρισμά μας. «Τι να την κάνετε τη γκαρσονιέρα;» φώναζε στη μαμά ο θείος Βολόντια. «Εγώ θα σας αγοράσω ένα ολόκληρο σπίτι έξω από τη Μόσχα.(…) Ο θείος Βολόντια δεν έπινε μαζί μας τσάι, παρά απείλησε κατευθείαν τη μαμά: «Αν δεν δώσεις το διαμέρισμα σε μένα, θα απαγάγω την κόρη σου και δεν θα την ξαναδείς ποτέ. Δεν θα μάθεις τι απέγινε.» Με έκρυψαν στο σπίτι κάποιων γνωστών, και σταμάτησα να πηγαίνω στο σχολείο για κάμποσες μέρες. Έκλαιγα μέρα νύχτα, φοβόμουν για τη μητέρα μου. Οι γείτονες είδαν πως κάποιοι ήρθαν δυο φορές να με βρουν, έψαχναν. Έβριζαν. Η υπόθεση τέλειωσε με την παράδοση της μαμάς... Την επόμενη μέρα μας είχαν διώξει. Ήρθαν μέσα στη νύχτα: «Πιο γρήγορα! Πιο γρήγορα!». (…) Έπιασα την κουβέντα μαζί σας και ξέχασα πως φοβάμαι να θυμάμαι… (Σωπαίνει.) Ποια είναι η σχέση μου με τους ανθρώπους; Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε κακοί ούτε καλοί. Είναι απλώς άνθρωποι – τίποτα παραπάνω. Στο σχολείο κάναμε μάθημα με σοβιετικά βιβλία, δεν είχαν βγει ακόμα άλλα, μας διάβαζαν: «Ο άνθρωπος: Μια λέξη που ηχεί περήφανα.» Αλλά η λέξη άνθρωπος δεν ηχεί περήφανα, ηχεί με διαφορετικούς τρόπους. Κι εγώ είμαι μια απ’ όλους, μέσα μου υπάρχουν όλα από λίγο… Όταν όμως δω Τατζίκο –τους έχουμε τώρα σαν δούλους, πολίτες δευτέρας κατηγορίας– κι έχω καιρό, σταματάω και του μιλώ. Δεν έχω λεφτά, αλλά θα του μιλήσω. Είναι άνθρωπος… Είναι ο δικός μου άνθρωπος, βρίσκεται στην ίδια κατάσταση με μένα, ξέρω τι σημαίνει όταν είσαι ξένος, όταν είσαι απολύτως μόνος. Έζησα κι εγώ σε υπόγειες διαβάσεις, κοιμήθηκα κι εγώ σε υπόγεια… (…) Στη Μόσχα τις νύχτες έπεφταν πυροβολισμοί, ακόμα και βόμβες έριχναν. Και παντού περίπτερα, περίπτερα… παντού… Η μαμά έπιασε δουλειά σε έναν Αζερμπαϊτζανό που είχε δυο περίπτερα. Ένα με φρούτα και ένα άλλο με ψάρια. «Έχει πολλή δουλειά, ρεπό δεν υπάρχουν. Δεν σταματάμε καθόλου.» Αλλά όπως ήταν αναμενόμενο, η μαμά ντρεπόταν να κάνει εμπόριο, ένιωθε άσχημα. Με τίποτα! Την πρώτη μέρα καταπιάστηκε με διάφορα: ταχτοποιούσε τα φρούτα στους πάγκους και μετά πήγαινε και κρυβόταν πίσω από ένα δέντρο, κοιτούσε από κει. Κατέβαζε το σκουφί της μέχρι κάτω από τα αυτιά για να μην την αναγνωρίσει κανείς. Την επόμενη ημέρα πήγε και χάρισε σε μια μικρή τσιγγάνα ένα δαμάσκηνο… Την είδε το αφεντικό κι έβαλε τις φωνές. Στα λεφτά δεν αρέσει ο οίκτος και η ντροπή… Κρατήθηκε λίγο εκειπέρα, δεν της πήγαινε της μαμάς το εμπόριο… Είδα σε έναν φράκτη μια αγγελία: «Ζητείται καθαρίστρια με ανώτερη παιδεία». Η μαμά πήγε στη διεύθυνση που έλεγαν και την πήραν. Ο μισθός εκεί ήταν κανονικός. Ήταν κάποιο αμερικάνικο ίδρυμα… Καταφέραμε κάπως να τρεφόμαστε μόνες μας, νοικιάσαμε ένα δωμάτιο. Στο ίδιο εκείνο τριάρι, το δεύτερο δωμάτιο το νοίκιαζαν Αζέροι. Κάτι νέα παιδιά. Όλη την ώρα κάτι αγόραζαν, κάτι πουλούσαν. Ο ένας μου ζήτησε να τον παντρευτώ, μου υποσχέθηκε να με πάρει στην Τουρκία: «Θα σε κλέψω. Είναι έθιμο σε μας: να κλέβει ο γαμπρός τη νύφη.» Έτρεμα να μένω σπίτι χωρίς τη μαμά. Αυτός δώσ’ του να μου χαρίζει φρούτα, φρέσκα και ξηρά… Ο σπιτονοικοκύρης έπινε βδομάδες ολόκληρες, μεθούσε τόσο που έβγαινε εκτός εαυτού: «Α παλιοβρώμα! Α σκρόφα!» Την έδερνε τη γυναίκα του με χέρια και πόδια… την πήρε το Πρώτων Βοηθειών… Και τότε, μια νύχτα την έπεσε στη μαμά. Έσπασε την πόρτα του δωματίου μας… Βρεθήκαμε και πάλι στο δρόμο… Στο δρόμο και χωρίς λεφτά… Έκλεισαν το ίδρυμα που δούλευε η μαμά, έτρεχε από δω κι από κει σε περιστασιακές δουλειές. Κοιμόμασταν στις υπόγειες διαβάσεις… σε κλιμακοστάσια… Κάποιοι απλώς μας προσπερνούσαν, κάποιοι άλλοι μας έβαζαν τις φωνές, υπήρχαν και άλλοι που μας έδιωχναν πίσω στον δρόμο. Ακόμα και μέσα στη νύχτα. Και στη βροχή και στο χιόνι. Κανείς δεν μου πρότεινε βοήθεια, κανείς δεν ρωτούσε τίποτα… (Σιωπή.) Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε καλοί ούτε κακοί. Έχει ο καθένας τα δικά του… (Σιωπή.) Το πρωί πηγαίναμε στο σταθμό με τα πόδια (λεφτά για το μετρό δεν είχαμε), και πλενόμασταν στις τουαλέτες. Και κάναμε και μπουγάδα. Επειδή είχαμε μικροπράγματα για μπουγάδα… Το καλοκαίρι δεν ήταν άσχημα, όταν έκανε ζέστη μπορούσες να μείνεις οπουδήποτε… Κοιμόμασταν στα παγκάκια του πάρκου, το φθινόπωρο κάναμε βουναλάκια από φύλλα, κοιμόμασταν πάνω στα φύλλα – ζεσταινόμασταν έτσι. Σαν σε υπνόσακο ήταν. Στον σταθμό Μπελορούσκι… αυτό το θυμάμαι καλά… συναντούσαμε συχνά μια γριά που καθόταν δίπλα στα ταμεία και μιλούσε μόνη της. Διηγούνταν πάντα την ίδια ιστορία… Πως στον πόλεμο είχαν μπει στο χωριό τους λύκοι, πως οι λύκοι είχαν καταλάβει ότι έλειπαν οι άντρες. Οι άντρες ήταν όλοι στον πόλεμο. Αν η μαμά είχε έστω και λίγα λεφτά τής τα δίναμε. «Ο Θεός να σας έχει καλά», μας σταύρωνε. Κι εγώ θυμόμουν τη γιαγιάκα μας... [1] Σε μια πρώτη και κάπως αυθαίρετη μετάφραση του τίτλου, που είναι στα ρωσικά Время секонд ханд (Καιρός/ Εποχή/ Χρόνος second hand). [2] Reinhard Andress, „Das Gefühl mitten in einem riesigen Ozean auf dem kleinen Schiff zu sein. Zur DDR-Protokolliteratur während und nach der Wendezeit,“ Colloquia Germanica 27 (1994): 49-62, εδώ: σ. 49. [3] „Radisch über Alexijewitsch: Das ist keine Literatur“, Süddeutsche Zeitung 10.10.2015, http://goo.gl/88m8qI [4] http://alexievich.info/index.html [5] Philip Gourevitch, “Nonfiction Wins a Nobel”, The New Yorker, 8.10.2015, http://goo.gl/tYW6qk [6] Philip Gourevitch, “Nonfiction Deserves a Nobel”, The New Yorker, 9.10.2014, http://goo.gl/Dsxhli [7] Jamey Gambrell, “The Man Who Flew Like a Bird”, The New York Review of Books, 19.11.2015. [8] Ο Πιοτρ Βάιλ (1949-2009) δεν είναι γνωστός στην Ελλάδα, δυστυχώς. Υπήρξε από τους σημαντικότερους Ρώσους διανοούμενους στη Δύση. Έζησε ανάμεσα στη Μόσχα, όπου μεγάλωσε και απ’ όπου έφυγε το 1977, την Νέα Υόρκη και την Πράγα, αργότερα, όπου εργάστηκε για τις ρωσικές εκπομπές του Radio Free Europe. Το σχόλιό του για την Αλεξίεβιτς δημοσιεύεται στον ακόλουθο σύνδεσμο: http://goo.gl/y7PMUt [9] Jamey Gambrell, ό.π. [10] Μετάφραση Γιάννης Κοτσιφός, Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 2002. [11] Τσέρνομπιλ: Ένα χρονικό του μέλλοντος, μτφρ. Ορέστης Γεωργιάδης, Περίπλους, Αθήνα 2001. [12] Οι μεσότιτλοι είναι οι τίτλοι των αντίστοιχων κεφαλαίων. [13] Στο Ο Τσαπάγεφ και ο Ερημιάς, που εκδόθηκε το 2002 στη Μόσχα, ο Πελέβιν τοποθετεί τον ήρωα του ρωσικού εμφυλίου πολέμου Τσαπάγεφ σε ένα ονειρικό τοπίο ως πάνσοφο φιλόσοφο, που αποδεικνύει στον χαμένο στον χρόνο και τις αλλεπάλληλες αλλαγές της πολιτικής κατάστασης κεντρικό ήρωα, τον επονομαζόμενο «Ερημιά» (Pustota) της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, ότι όλα όσα τον τρομάζουν –κυρίως οι Νεορώσοι και η οικονομία της αγοράς– δεν είναι παρά ένα όνειρο στην αέναη επανάληψη των πάντων. Ο αφηγητής στο μυθιστόρημα του Πελέβιν έχει τρελαθεί. Το κύριο πρόβλημά του, καθώς λέει, είναι ότι σε άλλο κόσμο γεννήθηκε και σε άλλο κόσμο τον έριξαν. Σε αλλεπάλληλες παραληρηματικές, ονειρικές, «εξόδους» του από το ψυχιατρείο όπου νοσηλεύεται, συναντάει τον Τσαπάγεφ, ο οποίος με υπομονή τον κάνει να καταλάβει ότι οι Ρώσοι, χρόνια ολόκληρα περνούσαν απ’ το ένα όνειρο στο άλλο και ότι τα πάντα δεν είναι παρά μια φρεναπάτη. [14] Svetlana Aleksievič, Vremja second hand, Vremja, Μόσχα 2015, σ. 395. [15] Πρόκειται για ένα πολεμικό τραγούδι, αφιερωμένο στη μνήμη του πληρώματος του ρωσικού πολεμικού πλοίου «Βαριάγκ» (Ο Βαράγγος) που αντιμετώπισε έξι ιαπωνικά πολεμικά σε μια άνιση ναυμαχία. Το πλήρωμα δεν παραδόθηκε, παρά προτίμησε να βουλιάξει το ίδιο το πλοίο και να κόψει τα σχοινιά των σωστικών λέμβων, πεθαίνοντας ηρωικά. [16] Στη Σοβιετική Ένωση τα πτυχία δίδονταν πανόδετα. Τα κανονικά είχαν μαύρο εξώφυλλο, «κόκκινα» ήταν όσα είχαν αποκτηθεί με έπαινο για εξαιρετικές επιδόσεις.

Η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, το Νόμπελ και η άλλη αντίληψη για τη λογοτεχνία

Σύνδεση