Ένα χαμογελαστό βιβλίο

Colin Jones, The Smile Revolution in Eighteenth-Century Paris, Oxford University Press, 2014, 256 pp. Ο παλιός καιρός ενδεχομένως ήταν καλός· ας θεωρήσουμε, προς στιγμήν, ότι ισχύει αυτή η παγιωμένη συλλογική αυταπάτη. Το βέβαιο είναι πως υπήρξε πολύ πιο βλοσυρός. Είναι τόσο σπάνια τα χαμόγελα στις φωτογραφίες που τραβήχτηκαν τον 19ο και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η φωτογράφιση ήταν μια δημόσια στιγμή, και οι δημόσιες στιγμές απαιτούσαν σοβαρότητα – οι περισσότεροι άνθρωποι δίνουν την εντύπωση ότι δεν κοιτούν το φακό αλλά ατενίζουν την αιωνιότητα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα ζωγραφικά πορτραίτα. Εδώ, η ανάγκη για πλήρη (κυρίως, για παρατεταμένη) ακινησία του μοντέλου όσο απαθανατίζεται από τον καλλιτέχνη είναι δύσκολο να προκαλέσει έστω και ένα ελαφρό μειδίαμα. Αντιθέτως, κάτι παραπάνω από μειδίαμα (τέρψη και πολλές ενδιαφέρουσες σκέψεις) προκαλεί η ανάγνωση αυτής της μονογραφίας, που προέρχεται από έναν διακεκριμένο ιστορικό της Γαλλίας, γνωστό μεταξύ άλλων και για μία βιογραφία του Παρισιού που εκδόθηκε στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας (Paris: The Biography of a City, Viking, 2004). Το καινούργιο του βιβλίο, θαυμάσιο δείγμα προσιτά παρουσιασμένης έρευνας (ο όρος «εκλαΐκευση» θα το αδικούσε), έχει εμφανείς αρετές: Είναι ταυτόχρονα πυκνό και ευσύνοπτο (το κυρίως κείμενο καλύπτει περίπου 150 σελίδες), ελκυστικά τυπωμένο με κομψά στοιχεία Bembo, το δε κείμενο συνοδεύεται από σχεδόν 50 καλά διαλεγμένες εικόνες, που όμως θα μπορούσαν να μην είναι μόνο ασπρόμαυρες. Ο τίτλος καθιστά σαφές το πού και το πότε· το τι, ωστόσο, προβληματίζει. Είναι γνωστή η Βελούδινη Επανάσταση, μέσα από την οποία η Τσεχία και η Σλοβακία ακολούθησαν χωριστούς δρόμους· λιγότερο έως ελάχιστα γνωστή, τουλάχιστον στην Ελλάδα, πάντως υπαρκτή, η Τραγουδιστή Επανάσταση, την περίοδο της απόσχισης, από την υπό κατάρρευση ΕΣΣΔ, των χωρών της Βαλτικής με την πλούσια χορωδιακή παράδοση – ο πρώτος μετασοβιετικός πρόεδρος της Λιθουανίας, ο Βιτάουτας Λαντσμπέργκις, ήταν μουσικολόγος. Όμως, η επανάσταση του χαμόγελου; Ο Τζόουνς μπαίνει στο θέμα, θα ’λεγε κανείς, πριν ο αναγνώστης ανοίξει το βιβλίο: τον υποδέχεται η εικόνα μιας όμορφης νεαρής γυναίκας, έτσι όπως ποζάρει (για τον εαυτό της) έχοντας την κόρη της στην αγκαλιά της. Αυτό το διπλό πορτραίτο φιλοτεχνήθηκε το 1787, βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο και είναι έργο μιας αξιόλογης ζωγράφου ακόμα λίγο γνωστής στην Ελλάδα, ελπίζει κανείς όχι γιατί το όνομά της ηχεί κάπως άβολα στη γλώσσα μας. Η Ελιζαμπέτ Βιζέ-Λεμπρέν (Vigée-Lebrun, 1755-1842) ήταν για αρκετό διάστημα στην υπηρεσία της Μαρίας-Αντουανέτας και απαθανάτισε τόσο την ίδια όσο και άλλες κυρίες της αυλής. Έφυγε από τη Γαλλία με την επανάσταση και εργάστηκε στην Ιταλία, την Αυστρία και τη Ρωσία, υπήρξε δε μία από τις πρώτες γυναίκες ζωγράφους που έγραψαν αυτοβιογραφία. Το αξιομνημόνευτο (και σχεδόν σκανδαλώδες για την εποχή του) στη διπλή προσωπογραφία του εξωφύλλου είναι ότι η Ελιζαμπέτ χαμογελάει, αποκαλύπτοντας διακριτικά τα δόντια της. Τούτο προκάλεσε αρνητικά σχόλια όταν ο πίνακας εκτέθηκε στο παρισινό Salon εκείνης της χρονιάς. Για ένα πολύ μεγάλο διάστημα, στη Γαλλία και αλλού, εθεωρείτο απρεπές να χαμογελάει πλατιά κανείς σε δημόσιες περιστάσεις· ήταν μάλιστα απαραίτητη προϋπόθεση για την άνοδο στην ιεραρχία και στους αριστοκρατικούς και βασιλικούς κύκλους το μονίμως συνοφρυωμένο και αγέλαστο παρουσιαστικό, σε συνδυασμό με την συνεχή προσπάθεια να μην είναι εμφανείς οι όποιες σωματικές ατέλειες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τζόουνς ξεκινάει αναλύοντας το πολύ γνωστό πορτραίτο του Λουδοβίκου ΙΔ΄, έργο (1701) του ζωγράφου Υάκινθου (Hyacinthe) Ριγκώ, από τα πλέον χαρακτηριστικά δείγματα ωραιοποιημένης απεικόνισης μονάρχη, ο οποίος, επιπλέον, είχε κάνει από πριν ανάλογη προετοιμασία: το περίπου φαλακρό κρανίο καλύφθηκε από μια εντυπωσιακή μελαχροινή χαίτη, τα τακούνια στα παπούτσια έκαναν ψηλότερο έναν άντρα που δεν έφτανε ούτε το 1,65 σε ύψος. Όσο για τα δόντια του βασιλιά, ήταν ανύπαρκτα – τόσο γιατί είχε κλειστό το στόμα του όσο και γιατί η κακή στοματική υγιεινή, όπως θα λέγαμε σήμερα, κοινό γνώρισμα τον περισσότερων ανθρώπων, είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα: ο βασιλιάς όντως δεν είχε δόντια. Εκτεταμένη φιλολογία ασχολήθηκε με το θέμα της πρέπουσας συμπεριφοράς. Ο Τζόουνς σχολιάζει ορισμένα από τα βιβλία αυτά, ξεκινώντας από εκείνο που άσκησε ίσως τη μεγαλύτερη και διαρκέστερη επίδραση, το Βιβλίο του αυλικού (1528) του Καστιλιόνε. Όλα τα κείμενα αυτού του είδους βοήθησαν να διαμορφωθεί ένα ασφυκτικό πρότυπο συμπεριφοράς, που χάραξε μία ακόμα διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις προνομιούχες τάξεις και σε όσες ήταν λιγότερο τυχερές. Όσοι ανήκαν στη δεύτερη κατηγορία ήταν κοινωνικά αποδεκτό να γελούν και να χαίρονται δημοσίως, όπως είναι εμφανές σε πολλούς πίνακες που αποτυπώνουν σκηνές από την καθημερινή ζωή στην Ολλανδία του Χρυσού Αιώνα, του 17ου. Για τους άλλους, που σ’ όλες τις περιπτώσεις αποτελούσαν τη μειοψηφία, υπήρχαν κάθε φορά ένα σωρό λόγοι και δικαιολογίες για να διατηρήσουν τη φλεγματικότητά τους – στις γυναίκες, από πολύ παλιά, το ανοιχτό στόμα έφτασε να παραπέμπει ακόμα και σε λεπτομέρεια της ανατομίας τους. Είναι, δε, βέβαιο ότι δεν πρόκειται ούτε καν να χαμογελάσει ο αναγνώστης όταν συναντά τίτλους όπως ο Ακαδημαϊκός λόγος περί γέλωτος (Discours académique du ris) που εξέδωσε το 1630 ο Αντριέν ντε Μονλύκ ντε Κρεμάιγ· τίποτα το ανάλαφρο δεν περιέχουν οι σελίδες του, η δε αντίφαση είναι προφανής. Ο γαλλικός 17ος αιώνας, ο αιώνας του κλασικισμού, δικαίως ονομάστηκε Μεγάλος (Le grand siècle), χάρη σε έναν καθ’ όλα εντυπωσιακό απολογισμό σε πνευματικό επίπεδο, χαρακτηρίζεται όμως και από γενικευμένη βλοσυρότητα και σχεδόν αλύγιστη σοβαρότητα, την οποία ευτυχώς υπονόμευε συνεχώς η κωμική ευφορία και ευρηματικότητα του Μολιέρου. Τον επόμενο αιώνα, ανάλογες υπηρεσίες προσέφερε η εμφάνιση αυτού που στα γαλλικά ονομάστηκε sensibilité και στα αγγλικά (αυτή τη μορφή χρησιμοποιεί ο Τζόουνς) sensibility. Λόγω της διαφορετικής ιστορικής και πολιτισμικής μας εξέλιξης, δεν υπάρχει επαρκής μετάφραση του όρου στα ελληνικά (η λέξη ευαισθησία δεν ικανοποιεί απολύτως). Η sensibilité θα μπορούσε να οριστεί ως η συμπεριφορά που έχει ως αφετηρία το συναίσθημα και όχι το μυαλό και τα κοινωνικά πρέπει. Ήταν ένα φαινόμενο που πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία, σε μυθιστορήματα πασίγνωστα όπως η Julie ou La nouvelle Héloise (1761) του Ρουσώ και οι Επικίνδυνες σχέσεις (1782) του Λακλό· σε μυθιστορήματα του Σάμιουελ Ρίτσαρντσoον όπως η Pamela (1740) και η Clarissa (1748), που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία και στη Γαλλία· σε ένα, τρόπον τινά, ανάμικτο θεατρικό είδος που ονομάστηκε comédie larmoyante («δακρύβρεχτη κωμωδία»), με το οποίο καταπιάστηκε, εκτός των άλλων, και ο Βολταίρος. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις, στόχος ήταν ο θεατής ή ο αναγνώστης να αφεθεί και να εξωτερικεύσει τα συναισθήματα που του προκαλούσε ό,τι διάβαζε ή έβλεπε, να κλάψει και να γελάσει αυθόρμητα και χωρίς περιορισμούς. Στην ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων, μεταξύ άλλων, απέβλεπε και το κίνημα του Διαφωτισμού με το οποίο, ούτως ή άλλως, είναι ταυτισμένος ο 18ος αιώνας. Η περίφημη κοινωνικότητα (sociabilité) εκείνης της περιόδου, όπως εκφράστηκε μέσα από τα εκτεταμένα δίκτυα της αλληλογραφίας ανάμεσα σε μείζονες και ελάσσονες μορφές, αλλά και, δια ζώσης, μέσα από τις συναθροίσεις στα περίφημα σαλόνια και στα καφενεία, ήταν από τις ουσιαστικότερες πτυχές του κινήματος, δίνοντας παράλληλα ένα πρότυπο και ένα τρόπο διεξόδου και διαφυγής από τη νοοτροπία της γαλλικής αυλής. Μα και τα ίδια τα κείμενα του Διαφωτισμού θέλησαν να συμβάλουν στη χαρά και στην ευτυχία – είναι αδύνατον να μη χαμογελάσει, έστω, κανείς, διαβάζοντας τις αστραφτερές σελίδες του Ντιντερό, για παράδειγμα· ή, σε ένα άλλο επίπεδο, ακούγοντας Χάυδν: ο Τζόουνς δεν αναφέρεται στη μουσική, όμως δυσκολεύεται κανείς να βρει πιο εύγλωττη σύνοψη της χαμογελαστής κληρονομιάς του Διαφωτισμού. Ζαν-Αντουάν Βαττώ, Χαμογελώντας, Αυτοπροσωπογραφία. Αν μας τραβάει την προσοχή περισσότερο ό,τι γνωρίζουμε ελάχιστα (ή ό,τι δεν γνωρίζουμε καθόλου), τότε είναι πολύ πιθανόν ότι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του βιβλίου για τον έλληνα αναγνώστη είναι οι σελίδες οι αφιερωμένες στην εξέλιξη της επιστημονικής φροντίδας του στόματος και των δοντιών, που συνέβαλε στην επανάσταση του χαμόγελου. Οι απαρχές της, βέβαια, στις αρχές του 18ου αιώνα, ήταν εντελώς άλλης μορφής, αν και τα γαλλικά μπορούν να δώσουν μία εντύπωση κομψότητας ακόμα και όταν αυτή απουσιάζει: η φράση arracheur de dents είναι μάλλον προτιμότερη, αν και δηλώνει ακριβώς το ίδιο πράγμα, από τη μονολεκτική βιαιότητα ξεδοντιαστής ή ακόμα και από το αγγλικό αντίστοιχο toothpuller. Στις αρχές του 18ου αιώνα την εξυπηρέτηση αυτή προσέφεραν (επ’ αμοιβή, φυσικά), ποικίλοι περιπλανώμενοι τσαρλατάνοι, τους οποίους ακολουθούσε μία ολόκληρη συνοδεία από μουσικούς, ακροβάτες, χορεύτριες, ακόμα και εξωτικά ζώα. Ο Τζόουνς αφηγείται αρκετά διασκεδαστικά επεισόδια από τη δράση και τις συχνά ευφάνταστες μεθόδους όλων αυτών των ιδιαίτερων τύπων, με έμφαση στο βίο και την πολιτεία του θηριώδους Ζαν Τομά (Jean Thomas, †1757) που η φήμη του τον είχε κάνει περίπου λαϊκό ήρωα, με αποτέλεσμα κάθε του εμφάνιση στην περίφημη γέφυρα του Παρισιού, την Pont Neuf, να προκαλεί κοσμοσυρροή. Ως αντίπαλο δέος σε όλους αυτούς τους πρακτικούς, εμφανίστηκε μία νέα κατηγορία θεραπευτών. Ο όρος dentiste, κοινός, μέσω παραλλαγών, σε αρκετές γλώσσες, δεν έχει καθαυτό ιατρική έννοια· πλάστηκε για να χαρακτηρίσει όσους σταδιακά δημιούργησαν την οδοντιατρική και την χειρουργική των δοντιών όπως τις ξέρουμε σήμερα. Γνωρίζουμε τίνος ήταν επινόηση. Ο Πιερ Φωσάρ (Fauchard, 1678-1763) ξεκίνησε επίσης ως πρακτικός, όμως στη συνέχεια άρχισε σιγά-σιγά να εφαρμόζει μεθοδικότερα τις γνώσεις του. Σ’ εκείνον οφείλουμε το πρώτο επιστημονικό βιβλίο πάνω στο θέμα: είχε τον τίτλο Le chirurgien-dentiste ou Traité des dents (O χειρούργος-οδοντίατρος ή Πραγματεία περί των δοντιών)[1] και εκδόθηκε σε δύο τόμους το 1728. Ο Φωσάρ συνδύαζε τον καλό επιστήμονα με τον καλό επιχειρηματία και πέθανε πλούσιος, έχοντας μεταμορφώσει πλήρως μια ταπεινή έως ύποπτη ασχολία, δίνοντάς της διεθνή περιωπή. Είναι πολύ χαρακτηριστικά τα όσα γράφει ο Τζόουνς για το πόσο περιζήτητοι κοινωνικά είχαν γίνει οι dentistes, με το επάγγελμά τους να συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο αριστοκρατικών (βλ. το 4ο κεφάλαιο), αλλά και τα όσα διαβάζουμε για την εμφάνιση στο εμπόριο μιας ολόκληρης σειράς προϊόντων, ανύπαρκτων και σχεδόν εξωπραγματικών ως τότε, που προορίζονταν για τη στοματική περιποίηση: στη σελίδα 174 υπάρχει φωτογραφία της οδοντόβουρτσας του Ναπολέοντα, με το μονόγραμμά του χαραγμένο πάνω της. Μαθαίνει κανείς πολλά από το βιβλίο αυτό, και για ευρύ φάσμα θεμάτων. ΄Ηδη από την εισαγωγή είναι εμφανές ότι η προσέγγιση του Τζόουνς θα είναι διεπιστημονική, έτσι όπως προσεγγίζει το χαμόγελο πολιτισμικά και κοινωνιολογικά, αλλά και μέσα από το πρίσμα της βιολογίας. Μα και η συνέχεια είναι μια γοητευτική, κάποτε αναπάντεχη σύνθεση πληροφοριών από διάφορους γνωστικούς κλάδους όπως η κοινωνική ιστορία της ιατρικής[2], η ιστορία της τέχνης (εκτός από την Βιζέ-Λεμπρέν, υπάρχουν σελίδες και για τον Βατώ, τον Γκρεζ, τον Μπουσέ) και η φιλολογία με την ευρύτερη έννοια της μελέτης των κειμένων, καθώς ο Τζόουνς δεν εξετάζει μόνο ποιήματα και μυθιστορήματα αλλά και ποικίλες παλαιές φιλοσοφικές και επιστημονικές εκδόσεις, όπως τις πραγματείες σχετικά με τα δόντια στις σελίδες 114-115. O Τζόουνς ενδιαφέρεται για κάθε πτυχή του θέματός του έχοντας ένα μεταδοτικό ενθουσιασμό, ο οποίος είναι εμφανής παρά τη φαινομενική του σοβαρότητα. Δεν χρησιμοποιεί αφηρημένες έννοιες, ούτε θεωρητικολογεί. Το ύφος του είναι πάντοτε διαυγές και ευανάγωστο και το χιούμορ του αδιάκοπα παρόν, πάντοτε όμως συνδυασμένο με την ουσιαστική παρατήρηση, όπως για παράδειγμα στις παρενθετικές επισημάνσεις των σελίδων 179 και 182 – ουδέποτε γίνεται αυτοσκοπός. Ενίοτε είναι και αναπάντεχο, με ίσως χαρακτηριστικότερο δείγμα την φαινομενικώς ουδέτερα πληροφοριακή λεζάντα της φωτογραφίας στη σελίδα 159. Οι έρευνές του καλύπτουν ευρύ φάσμα πηγών, τυπωμένων και ανέκδοτων, και οι βιβλιογραφικές παραπομπές του (θα πρέπει να τις αναζητήσει κανείς στις σημειώσεις, μια και δεν συγκεντρώνονται σε μια έστω ενδεικτική βιβλιογραφία στο τέλος) δείχνουν, εκτός των άλλων, ότι το βιβλίο είναι ένα ακόμα δείγμα της ολοένα αυξανόμενης ερευνητικής δραστηριότητας γύρω από το γέλιο, το κλάμα και τα συναισθήματα γενικότερα, ενταγμένα σε μια ιστορική και κοινωνιολογική προοπτική.[3] Τo χαμόγελο ήταν βασικό στοιχείο της Γαλλικής Επανάστασης – είναι σχεδόν αδύνατον να σκεφτείς το αντίθετο. Σύντομα όμως, και αναπάντεχα, έπεσε σε δυσμένεια. Μάλιστα αποφασίστηκε να μη γελά κανείς στις δημόσιες συζητήσεις στο Κοινοβούλιο. Λίγα χρόνια μετά, την εποχή της Τρομοκρατίας (Σεπτέμβριος 1793 - Ιούλιος 1794), το κλίμα δεν ευνοούσε τέτοιου είδους διαθέσεις. Υπήρξαν ωστόσο ορισμένα επεισόδια με, τρόπον τινά, στοματικό ενδιαφέρον, τα οποία περιγράφει συγκρατημένα μα ρεαλιστικά ο Τζόουνς, όπως τα όσα συνέβησαν λίγο πριν από την εκτέλεση του Ροβεσπιέρου στη λαιμητόμο. Τον 19ο αιώνα, η οδοντιατρική στη Γαλλία γνώρισε περίοδο παρακμής, ενώ διεθνώς το πρότυπο της συνοφρυωμένης και αγέλαστης δημόσιας εμφάνισης σιγά σιγά εδραιώθηκε και πάλι. Ωστόσο, τον περασμένο αιώνα όλα άλλαξαν, με την εξάπλωση (ακριβέστερα, την πανταχού παρουσία) της φωτογραφίας και τη διάθεση μίμησης που προκάλεσαν τα χαμογελαστά πρόσωπα των κινηματογραφικών αστέρων. Λίγο πριν συνδέσει, κατά τρόπο δεξιοτεχνικό, στην τελευταία φράση του βιβλίου του, το παρόν με το παρελθόν, ο Τζόουνς διαπιστώνει ότι το χαμόγελο ήρθε για να μείνει (“the smile is here to stay”). Είναι αξιοθαύμαστο και σίγουρα παρήγορο ότι ουδέποτε οι άνθρωποι έπαψαν να βρίσκουν τρόπους και αφορμές για να χαμογελάσουν. [1] Υπάρχει κάτι το ελαφρώς αναχρονιστικό στη μετάφραση που προτείνω. Είναι, δε, μάλλον θεωρητικό το ερώτημα πώς θα μεταφραζόταν ο τίτλος στα ελληνικά του 18ου αιώνα. [2] Ο Τζόουνς έχει ήδη ασχοληθεί με συναφή θέματα και έχει επιμεληθεί, σε συνεργασία με τον Λώρενς Μπρόκλις και για λογαριασμό του ίδιου εκδότη, τον συλλογικό τόμο Τhe Medical World of Early Modern France (1997). [3] Μία καινούργια σειρά του Oxford University Press λέγεται Emotions in History. O πιο πρόσφατος τίτλος της δείχνει τις διεθνείς διαστάσεις του θέματος: πρόκειται για τον συλλογικό τόμο Civilizing Emotions: Concepts in Nineteenth Century Asia and Europe (2015), και είναι αξιοπρόσεκτο ότι προηγείται η Ασία στον υπότιτλο. Εντελώς καινούργιο είναι και ένα βιβλίο που επιχειρεί να καταρρίψει τον μύθο των ανυπόφορα φλεγματικών Βρετανών, καλύπτοντας μία περίοδο που εκτείνεται από τον Μεσαίωνα μέχρι (περίπου) τις μέρες μας: Thomas Dixon, Weeping Britannia: Portrait of a Nation in Tears (OUP, 2015).

Σύνδεση