Η γαλλική κουλτούρα στο έργο του Γιάννη Μαρή

Δίχως να είναι πανταχού παρούσα, η γαλλική κουλτούρα κατέχει σημαντική θέση στα κείμενα του πατέρα της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας. Στην μεταπολεμική περίοδο, την περίοδο που ο Μαρής κάνει τα πρώτα του βήματα στη δημοσιογραφική σκηνή της Αθήνας[1], η Ελλάδα υπάγεται στην ζώνη επιρροής των ΗΠΑ (σχέδιο Μάρσαλ) και υφίσταται μοιραία την επιρροή της αμερικανικής κουλτούρας. Παρ’ όλα αυτά, χάρη στην ακτινοβολία της, η επίδραση της γαλλικής κουλτούρας στην ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να είναι καταλυτική. Στο πλαίσιο αυτού του άρθρου, θα προσπαθήσω να δείξω πώς ακριβώς η γαλλική κουλτούρα είναι παρούσα στο έργο του συγγραφέα που είθισται να αποκαλείται ο «Έλληνας Σιμενόν». Ας υπενθυμίσω αρχικά ότι ο ιδρυτής της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, ο οποίος γνώριζε γαλλικά[2], επέλεξε το φιλολογικό του ψευδώνυμο με ευθεία αναφορά στη Γαλλία[3]. Το 1953, όταν δημοσιεύει σε συνέχειες το Έγκλημα στο Κολωνάκι, στο περιοδικό Οικογένεια, εξακολουθεί να υπογράφει με το πραγματικό του όνομα: Γιάννης Τσιριμώκος. Ένα χρόνο αργότερα, όταν δημοσιεύει το δεύτερο αστυνομικό του μυθιστόρημα Έγκλημα στα παρασκήνια, στη συντηρητική εφημερίδα Απογευματινή, χρησιμοποιεί πλέον το ψευδώνυμο Γιάννης Μαρής. Αλλά αυτό το ψευδώνυμο αποτελεί κάτι σαν κλείσιμο του ματιού προς τη γαλλική κουλτούρα. Σύμφωνα με τον Ανδρέα Αποστολίδη[4], υπάρχει εκεί μια έμμεση αναφορά στον Γάλλο συγγραφέα μυθιστορημάτων σε συνέχειες και φίλο του Ρεμπώ[5] Jules Mary (1851-1922), ορισμένα από τα μελοδραματικά έργα του οποίου[6] είχαν μεταφραστεί στα ελληνικά[7] και δημοσιευθεί στον αθηναϊκό Τύπο, γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία. Ο Αποστολίδης υπενθυμίζει επίσης πως προτού αρχίσει να υπογράφει τα κείμενά του ως Γιάννης Μαρής, ο συγγραφέας χρησιμοποίησε αρκετές φορές το ψευδώνυμο Ζαν Μαρύ[8], σύνθετο ψευδώνυμο που παραπέμπει ταυτόχρονα στον ηθοποιό της εποχής Jean Marais (1913-1998) και στον συγγραφέα λαϊκών μυθιστορημάτων Jules Mary[9]. Το ότι ένας δημοσιογράφος που αρχίζει να γίνεται συγγραφέας διαλέγει λογοτεχνικό ψευδώνυμο με τέτοιους συνειρμούς δείχνει, νομίζω, πως η Γαλλία και η κουλτούρα της κατείχαν σημαντική θέση στην καρδιά του Μαρή. Να θυμίσω επίσης πως ο «πατριάρχης» του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα, εκείνος που εισήγαγε στα νεοελληνικά γράμματα ένα άγνωστο μέχρι τότε λογοτεχνικό είδος, στηρίχθηκε σε μια μακρά παράδοση, με ρίζες στη δυτική λαϊκή, και δη στη γαλλική, λογοτεχνία[10]. Ο Μαρής δεν δημιούργησε ex nihilo τον μυθιστορηματικό ήρωα του μικροαστού αστυνομικού, αλλά επηρεάστηκε από τον επιθεωρητή Μαιγκρέ, τον ήρωα που επινόησε τη δεκαετία του τριάντα ο γαλλόφωνος συγγραφέας Ζορζ Σιμενόν, κι έφτασε μάλιστα να κατηγορηθεί ότι αντέγραψε εν μέρει το έργο του Βέλγου συγγραφέα[11]. Στις απαρχές της δεκαετίας του εξήντα, την περίοδο που ο Μαρής ξεκινούσε για καλά τη σειρά έργων με ήρωα τον αστυνόμο Μπέκα, πρέπει να είχε διαβάσει κάποιο από τα επτά μυθιστορήματα του Σιμενόν, τα οποία κυκλοφορούσαν από τις εκδόσεις Πεχλιβανίδης-Ατλαντίς[12]. Το απόσπασμα του μυθιστορήματος Επικίνδυνο καλοκαίρι (1959) δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας για το ότι γνώριζε καλά την ύπαρξη του διάσημου επιθεωρητή με την πίπα. Κάποιος Ασκληπιός απευθύνεται με τα παρακάτω λόγια στην δικηγόρο Λαμπρινού, η οποία τον θεωρεί ύποπτο για τον φόνο της νεαρής Όλγας Καζάσογλου: «Αγαπητή μου, δεν καταλαβαίνετε πως γινόμαστε κωμικοί; (…) Μιλούμε τόση ώρα σαν ήρωες αστυνομικού μυθιστορήματος, όπου εσείς υποδύεστε τον Μαιγκρέ κι εγώ τον καταχθόνιο κακούργο που προσπαθεί να ξεφύγει». Ακόμη, ο Μπέκας έχει την «πληβεία σωματοδομή»[13] του ομολόγου του της παρισινής δικαστικής αστυνομίας, ενώ διαθέτει, όπως κι εκείνος, ένα συνηθισμένο παρουσιαστικό που του επιτρέπει να παρατηρεί με μεγαλύτερη ευκολία τους ομοίους του. Στο Έγκλημα στο Κολωνάκι, ο Μπέκας εμφανίζεται ως ένας κοντόχοντρος άνθρωπος, κοκκινοπρόσωπος, με αμφίεση επαρχιώτη ή μανάβη που έχει φορέσει τα καλά του. Το πορτρέτο αυτό παραπέμπει σε εκείνο του Μαιγκρέ στο Pietr-le-Letton (1931), πρώτο μυθιστόρημα της σειράς έργων με τον εν λόγω επιθεωρητή. Όπως ο Γάλλος έτσι και ο Έλληνας αστυνομικός μοιάζει, λόγω της φυσιογνωμίας και των τρόπων του, σαν τη μύγα μες στο γάλα στο μεγαλοαστικό περιβάλλον με το οποίο αναγκάζεται να συγχρωτιστεί για τις ανάγκες της κάθε έρευνας. Αλλά και σε ηθικό επίπεδο, οι ομοιότητες ανάμεσα στα δύο πρόσωπα είναι εξίσου οφθαλμοφανείς. Πίσω από μιαν άξεστη και κάπως κοιμισμένη όψη κρύβονται δυο αστυνομικοί μεγάλης διορατικότητας, παρότι ενίοτε έχουν και αποτυχίες (βλ. π.χ. Η αποτυχία του Μαιγκρέ και Ο 13ος επιβάτης). Κι ακόμη, το οικογενειακό περιβάλλον του Γιώργου Μπέκα αποτελεί ακριβές αντίγραφο εκείνου του πρωταγωνιστή του Σιμενόν. Όπως ο ομόλογός του της αστυνομίας του Παρισιού, ο αθηναίος επιθεωρητής διάγει έναν ιδιωτικό βίο εξαιρετικά κοινότοπο πλάι στην κόρη του και τη σύζυγό του, Ευανθία, πρόσωπο βασισμένο στη Λουίζ Μαιγκρέ, λόγω της αγάπης της για το μαγείρεμα[14]. Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι πολλαπλά ο Μπέκας παρουσιάζεται ως ελληνικό αντίγραφο του επιθεωρητή με την πίπα, με τη διαφορά ότι στον ήρωα του Μαρή δεν συναντάμε την υπαρξιακή αγωνία που κινητοποιεί τον Γάλλο αστυνομικό – αυτό που ο Σιμενόν θα ονομάσει εν συνεχεία «αναζήτηση του γυμνού ανθρώπου»[15]. Έτσι, ενώ ο Μαιγκρέ επιχειρεί να επιλύσει το αίνιγμα μιας ανθρώπινης ύπαρξης συνολικά, υιοθετώντας την ρήση του δημιουργού του («να κατανοώ και να μην κρίνω»), ο Μπέκας επιχειρεί να λύσει το μυστήριο κάθε φόνου δίχως να επιδεικνύει κάποιο ενδιαφέρον για τις «ρωγμές» των εγκληματιών που πασχίζει να συλλάβει. Αν εξαιρέσουμε αυτή τη διαφορά, μπορούμε να πούμε ότι ο Μπέκας εντάσσεται, όπως ο Μαιγκρέ, στη χορεία των μειλίχιων και λογικών επιθεωρητών της γαλλικής σχολής του αστυνομικού μυθιστορήματος (Γκαμποριώ, Λερού και, ασφαλώς, Σιμενόν). Η επιρροή της γαλλικής κουλτούρας στο έργο του Μαρή δεν εκδηλώνεται μονάχα μέσα από την επιλογή ενός ήρωα που αντιγράφει το μοντέλο του επιθεωρητή Μαιγκρέ. Εκδηλώνεται επίσης στην επιλογή του τόπου όπου εξελίσσεται η δράση. Και υπάρχουν αστυνομικά μυθιστορήματα του «πατριάρχη» τα οποία εξελίσσονται (εν μέρει και πολύ σπάνια, είναι η αλήθεια) στην ίδια τη Γαλλία[16]. Στην αρχή του βιβλίου Το χαμόγελο της Πυθίας (1971), π.χ., η δράση τοποθετείται στη γαλλική πρωτεύουσα. Ο ήρωας-αφηγητής, που ζει αρκετά χρόνια στη Πόλη του Φωτός, αφηγείται τη συνάντησή του με έναν ζωγράφο συμπατριώτη του και μια Γαλλίδα, με την οποία αυτός συζεί και, τέλος, με έναν μυστηριώδη Γερμανό «καθηγητή» ο οποίος και θα του προτείνει μια ανέντιμη συναλλαγή. Είναι η ευκαιρία για τον Μαρή να περιγράψει ορισμένα εμβληματικά τοπωνύμια των μποέμ και της διανόησης της δυτικής όχθης του Παρισιού, όπως τις μπυραρίες Le Select και La Coupole στο Μονπαρνάς[17] ή την περιοχή του Saint-Germain-des-Près (την rue Jacob, την rue des Saint-Pères). Είναι επίσης η ευκαιρία για τον αφηγητή να υπογραμμίσει την αντίθεση ανάμεσα στο μελαγχολικό γκρίζο του γαλλικού ουρανού και το ανοιχτό μπλε του αθηναϊκού[18]. Αλλά και εκτός των σπανίων εξαιρέσεων, όταν η δράση των έργων του Μαρή εκτυλίσσεται στην Ελλάδα, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο «πατριάρχης» θέλει πολλούς από τους ήρωές του να έχουν ζήσει στο Παρίσι. Όπως στην περίπτωση του δημοσιογράφου Μακρή, ενός alter ego του συγγραφέα, ο οποίος, στο πρώτο του αστυνομικό μυθιστόρημα, επισημαίνει ότι ο Μακρής είχε ζήσει σε ένα χαριτωμένο ξενοδοχείο στο Πασί όταν ήταν ανταποκριτής στη Γαλλία της εφημερίδας Εσπέρα[19]. Ακόμη, στο Καλοκαίρι του φόβου (1971), όταν ο Μακρής βγαίνει στη σύνταξη, ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Πρωινή ομολογεί πως αναπολεί τα χρόνια της νεότητας στη Γαλλία και ότι είναι έτοιμος να φύγει για το Παρίσι με την πρώτη ευκαιρία[20]. Σε γενικές γραμμές, εντύπωση προκαλεί ο αριθμός των ηρώων του Μαρή που για ποικίλους λόγους έχουν διαμείνει στη Γαλλία. Ο Δημήτρης Φλωράς, ο γιος του βασικού υπόπτου στο Έγκλημα στο Κολωνάκι, είχε συναντήσει τον δημοσιογράφο Μακρή τον καιρό που σπούδαζε στη Γαλλία. Ομοίως, ο Νάσος Καρνέζης, ο κοσμικός ζωγράφος που «δολοφονείται» στις πρώτες σελίδες του Εγκλήματος στο Κολωνάκι, είχε κι εκείνος ζήσει στη γαλλική πρωτεύουσα. Αναδεικνύοντας εκπατρισμένους στη Γαλλία ήρωες, μπορούμε να πούμε ότι τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Μαρή αντανακλούν πιστά την κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο του μεσοπολέμου. Ανάμεσα στην εποχή του Ματαρόα (1945) και τη δικτατορία των συνταγματαρχών (1967-1974), οι διανοητικές και καλλιτεχνικές ελίτ της Ελλάδας επέλεγαν συχνά το Παρίσι ως καταφύγιο, εξαιτίας της ισχυρής έλξης που ασκούσε, εξαιτίας της παράδοσης που η χώρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είχε στη φιλοξενία, αλλά και λόγω των στενών σχέσεων μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας από συστάσεως του ελληνικού κράτους[21]. Επιπλέον, η γαλλική κουλτούρα είναι παρούσα στο μυθιστορηματικό σύμπαν του Μαρή μέσω σταθερών αναφορών στην λογοτεχνική και καλλιτεχνική επικαιρότητα. Διαβάζοντας τα κείμενα του «πατριάρχη», εντύπωση προκαλεί η ξαφνική εμφάνιση ορισμένων ονομάτων Γάλλων συγγραφέων ή καλλιτεχνών. Στη νουβέλα «Έγκλημα στην Ύδρα», λ.χ., η οποία δημοσιεύθηκε αρχικά στον αθηναϊκό τύπο και εν συνεχεία στη συλλογή Κουαρτέτο τη δεκαετία του εξήντα, ένας ήρωας διαβάζει το βιβλίο Σας αρέσει ο Μπραμς; (1959) – το μυθιστόρημα της Φρανσουάζ Σαγκάν που μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο. Στο μυθιστόρημα Η Κυρία της νύχτας, που κυκλοφόρησε σε συνέχειες στον Τύπο το 1956 και το 1962 κι εκδόθηκε πρόσφατα σε βιβλίο από τις εκδόσεις Άγρα, γίνεται κάπου αναφορά στους Ζεράρ Φιλίπ και Ιβ Μοντάν[22]. Στο Ο θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα (1961), ένας ήρωας υποδύεται τον ρόλο του Ζακ Ντιβάλ στο θεατρικό Οι διακοπές του κ. Ντιβάλ, του διάσημου μίμου Μαρσέλ Μαρσώ[23], ενώ δεν λείπουν αναφορές στην κινηματογραφική επιτυχία ηθοποιών που υποδύθηκαν ρόλους «γυναικών/παιδιών», όπως η Μπριζίτ Μπαρντό. Τέλος, στην Εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη (1976), ο αναγνώστης θα εκπλαγεί πέφτοντας πάνω στα ονόματα των Γάλλων πασιφιστών Ζαν Ζωρές[24] και Ρομαίν Ρολάν[25], δίπλα σε εκείνο του αυστριακού συγγραφέα Στέφαν Τσβάιχ[26]. Βέβαια, οι παραπάνω αναφορές στη γαλλική κουλτούρα είναι ταυτόχρονα διάσπαρτες κι επιφανειακές και γειτονεύουν με άλλες προς τη διεθνή κουλτούρα, ιδιαίτερα δε την κινηματογραφική. Έτσι, το όνομα της Σοφίας Λόρεν εμφανίζεται στον Θάνατο του Τιμόθεου Κώνστα[27], οι Κάρι Γκραντ και Γκρέγκορι Πεκ στο Επικίνδυνο Καλοκαίρι[28], ο Δημήτρης Φλωράς συγκρίνεται με τον Χάμφρεϊ Μπόκαρτ στο Έγκλημα στο Κολωνάκι[29]. Είναι παρ’ όλα αυτά γεγονός ότι στα αστυνομικά του Μαρή γίνονται συχνά αναφορές στη γαλλική κουλτούρα σε όλες της τις μορφές. Καθώς, ως δημοσιογράφος, βρισκόταν σε διαρκή επαφή με την επικαιρότητα –λογοτεχνική, καλλιτεχνική ή και κοσμική– αρεσκόταν να διασπείρει στα κείμενά του ποικίλες αναφορές, προκειμένου να εντείνει το αίσθημα της σύμπνοιας του αναγνώστη του. Τέλος, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η γαλλική κουλτούρα είναι παρούσα στα αστυνομικά έργα του Μαρή και με τρόπο συμβολικό. Γνωρίζουμε ότι, όπως κάθε είδος παραλογοτεχνίας, τα αστυνομικά μυθιστορήματα διακρίνονται για τον έντονο μανιχαϊσμό τους[30] και πως, στον Μαρή, προβάλλουν δύο είδη Ελλήνων: ο βέρος Έλληνας, που τιμά τα «σεπτά έθιμα» της χώρας του (Μπέκας, Μακρής), και ο κοσμοπολίτης Έλληνας, που έχει αλλοτριωθεί από τον δυτικό πολιτισμό (συνήθως κάποιος εξευρωπαϊσμένος μεγαλοαστός που ζει στο Κολωνάκι). Ως προς αυτό, το απόσπασμα από τις εναρκτήριες σελίδες του Ταξιδιού χωρίς επιστροφή (1963) είναι αρκετά διαφωτιστικό. Το μυθιστόρημα παρουσιάζει τον Αντρέα Δελαβέρη, ένα «ζιγκολό» που περνάει τον καιρό του με ηλικιωμένες κυρίες οι οποίες διψούν για λίγη στοργή και σε βάρος των οποίων ζει. Ο αφηγητής, ωστόσο, σε αρκετά σημεία τονίζει ότι ο πρωταγωνιστής διεφθάρη κατά την παραμονή του στη Γαλλία: «Για όλους όσους αγαπούν τις πομπώδεις φράσεις ο Αντρέας Δελαβέρης ήταν ένας άνθρωπος με πολύ παρελθόν και χωρίς καθόλου μέλλον (…) Από παλιά αθηναϊκή οικογένεια, παιδικά χρόνια με γκουβερνάντες και πολλά χάδια, σχολείο που το τελείωσε με άριστα και χείριστη διαγωγή, πήγε για σπουδές στο Παρίσι. Από την πρώτη μέρα του ερχομού του στην πόλη του φωτός, διαπίστωσε κάτι που από την Αθήνα ακόμα είχε αρχίσει να το βλέπει. Οι γυναίκες έχαναν το συνηθισμένο τους ύφος όταν βρίσκονταν μπροστά του. Τα μάτια τους αποκτούσαν μια ιδιαίτερη λάμψη, γελούσαν χωρίς λόγο, βρίσκονταν γενικά σε μια ιδιαίτερη ένταση. Αντί να σπουδάσει, ο Δελαβέρης έγινε εραστής. Στην αρχή για το κέφι του. Ύστερα όχι μόνο γι’ αυτό. Τον πρώτο χρόνο της παραμονής του στο Παρίσι ο πατέρας του πέθανε και η μητέρα του σε λίγο τον ακολούθησε στον τάφο. Ο Δελαβέρης τους πόνεσε. (...) Ύστερα η κληρονομιά της πατρικής περιουσίας γλύκανε τον πόνο του. Αυτή η περιουσία ήταν λιγότερη απ’ όσο πίστευε. (...) Κι ύστερα, ξαφνικά, βρέθηκε στη μεγάλη πόλη με πολυτελείς συνήθειες και χωρίς δεκάρα. Οι γυναίκες τού είχαν αδυναμία πάντοτε. Για κάμποσο καιρό συνέχισε την ίδια ζωή με τα λεφτά τους. Ύστερα άρχισαν οι δύσκολες μέρες. (...) Πέρασε έτσι κάμποσα χρόνια κλέβοντας στα χαρτιά, “περιποιούμενος” ωραίες κυρίες, άλλοτε παίρνοντας το “απεριτίφ” του στην προκυμαία του Σαιν Τροπέζ, πλάι στο τραπέζι της Μπριζίτ Μπαρντό, κι άλλοτε με το να κοιμάται νηστικός σε βρόμικα δωμάτια φτωχοξενοδοχείων της οδού Λεπίκ. Έτσι έφτασε η ώρα που εξάντλησε όλα τα περιθώρια κι αποφάσισε να γυρίσει στην Αθήνα. (...) Ήταν τριάντα χρονών όταν γύρισε. Ντυμένος άψογα, με εμφάνιση ελκυστική, με τον αέρα του ανθρώπου που έχει ζήσει πολύ έξω (...) θα μπορούσε ίσως να κάνει κάτι. Ήταν όμως ανίκανος για οτιδήποτε σοβαρό. Στην Αθήνα συνέχισε τη ζωή του Παρισιού»[31]. Αν προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι ο «πατριάρχης» παρουσιάζει έναν ήρωα αλλοτριωμένο από την παραμονή του στην «πόλη του φωτός», ενώ δεν παύει να κάνει θετικές αναφορές στη γαλλική κουλτούρα, θα πρέπει να θυμίσουμε ότι στο έργο του Μαρή ο δολοφόνος είναι συχνά κάποιος ξένος (τις περισσότερες φορές Γερμανός, πρώην εγκληματίας πολέμου) ή κάποιος Έλληνας που δρα έχοντας χρηματιστεί από έναν τέτοιο ξένο (συχνά κάποιος πρώην συνεργάτης των Γερμανών). Δεν πρέπει λοιπόν να εντυπωσιάζει το ότι η Γαλλία παρουσιάζεται σαν ένας τόπος διαφθοράς. Ας το επαναλάβω ακόμα μια φορά: όλο το παραλογοτεχνικό έργο του Μαρή εδράζεται στην αντίθεση μεταξύ του βέρου μικροαστού και τίμιου Έλληνα και του εξευρωπαϊσμένου μεγαλοαστού[32], που διεφθάρη από την επαφή του με τη Δύση. Η γαλλική ή/και γαλλόφωνη κουλτούρα κατέχει σημαντική θέση στα αστυνομικά μυθιστορήματα του Γιάννη Μαρή. Πάντοτε ενήμερος όσον αφορά τη λογοτεχνική ή την κινηματογραφική επικαιρότητα, λόγω δημοσιογραφικού επαγγέλματος, ο Μαρής άντλησε (συγκεκριμένα) από τη γαλλική κουλτούρα για να χτίσει ένα έργο αστυνομικών μυθιστορημάτων με εμφανείς μεν επιρροές, αλλά και πρωτότυπο, το οποίο χαρακτηρίζεται, όπως κάθε έργο της παραλογοτεχνίας, από έντονο μανιχαϊσμό. Είναι πάρα πολλά τα τεκμήρια λοιπόν, πέρα από τη σχέση Μπέκα-Μαιγκρέ, τα οποία δικαιώνουν για τον Μαρή τον χαρακτηρισμό «Έλληνας Σιμενόν». Ο Γιάννης Μαρής με τον Μάνο Χατζιδάκι. [1] Να υπενθυμίσουμε ότι ο Μαρής ξεκίνησε την καριέρα του ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα Μάχη. [2] Αν και γνωρίζουμε ότι ο Μαρής ταξίδεψε ως ανταποκριτής στα πέρατα του κόσμου (Κίνα, ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Ισπανία, Πορτογαλία, Ανατολικές χώρες), δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι μετέβη ποτέ στην Γαλλία για επαγγελματικούς λόγους. Μιλούσε ωστόσο γαλλικά, όπως η πλειονότητα των καλλιεργημένων ανθρώπων της εποχής του (κάτι που μας επιβεβαίωσε ο γιος του, Άγγελος Τσιριμώκος). [3] Όπως υπογραμμίζει ο Ανδρέας Αποστολίδης, οι συγγραφείς ελληνικών αστυνομικών μυθιστορημάτων της δεκαετίας του πενήντα υιοθετούσαν συχνά ξένα φιλολογικά ψευδώνυμα και δη γαλλικά. [4] Ανδρέας Αποστολίδης, εισαγωγή στο Ο 13ος επιβάτης, Άγρα, Αθήνα 2012, σ. 14-15. [5] Ο Ζιλ Μαρί γνώρισε τον Ρεμπώ σε ένα καθολικό σχολείο του Σαρλβίλ των Αρδεννών. Ξανασυνάντησε τον «άνθρωπο με τις αέρινες σόλες» στα τέλη του γαλλοπρωσικού πολέμου (1870-1871). Οι δύο φίλοι διήγαν για ένα διάστημα μποέμικη ζωή στο Παρίσι. [6] Ο Ζιλ Μαρί με το παρατσούκλι «ο σύγχρονος Αλέξανδρος Δουμάς» έγραψε πολλά μελοδραματικά μυθιστορήματα, χρησιμοποιώντας κατά κόρον το μοτίβο του δικαστικού λάθους. Το Roger-la-Honte 1886) και το La Pocharde (1898) είναι δυο από τα πιο διάσημα μυθιστορήματά του. Και τη θεματική του δικαστικού λάθους τη συναντάμε στο Έγκλημα στο Κολωνάκι, όπου ένας αθώος, ο χρηματιστής Φλωράς, συλλαμβάνεται στη θέση του πραγματικού ενόχου: του κοσμικού ζωγράφου Καρνέζη. [7] Δημήτρης Χάνος, Η λαϊκή λογοτεχνία (Το λαϊκό μυθιστόρημα), Μάσκα, Αθήνα 1987. [8] Ο Γιάννης Τσιριμώκος υπέγραψε ως Ζαν Μαρύ τα ιστορικά αφηγήματα Κλεοπάτρα, η σειρήνα του Νείλου (1953), Το σκάνδαλο Σταβίσκυ που αναστάτωσε τη Γαλλία (1953), καθώς και το αφήγημα Δον Ζουάν, ο φλογότερος εραστής των αιώνων (1953). Στη συνέχεια όμως εγκατέλειψε αυτό το ψευδώνυμο κι άρχισε να υπογράφει τα αστυνομικά του μυθιστορήματα (εκτός από το Έγκλημα στο Κολωνάκι) ως Γιάννης Μαρής. Βλ. Ανδρέας Αποστολίδης, Ο κόσμος του Γιάννη Μαρή, σ. 28. [9] Ο παραλληλισμός μεταξύ Γιάννη Μαρή και Ζιλ Μαρί μας φαίνεται ακόμη πιο πειστικός, δεδομένου ότι και οι δύο ανήκουν ταυτόχρονα στον λογοτεχνικό και στον δημοσιογραφικό χώρο, ενώ υπήρξαν και άνθρωποι του κινηματογράφου. Θυμόμαστε ότι ο Γιάννης Μαρής προσάρμοσε ο ίδιος αρκετά από τα αστυνομικά του μυθιστορήματα (Έγκλημα στο Κολωνάκι, Έγκλημα στα παρασκήνια) για τη μεγάλη οθόνη, ενώ υπήρξε ένα από τα πρώτα μέλη της επιτροπής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης (1960). Όσο για τον Ζιλ Μαρί, ίδρυσε την Εταιρία των Ανθρώπων των Γραμμάτων (SGDL), της οποίας υπήρξε επίτιμος πρόεδρος από το 1913, μια «κινηματογραφική επιτροπή» που προσδιόριζε τη σχέση «μυθιστορήματος-κινηματογράφου». Μετά τον θάνατό του, ορισμένα από τα μυθιστορήματά του, όπως το Roger la honte το 1946 και το La Pocharde το 1953, μεταφέρθηκαν στη μεγάλη οθόνη. [10] Να υπενθυμίσουμε ότι, χονδρικά, ο Γιάννης Μαρής εμπνέεται από μια τριπλή παράδοση: εκείνη του βρετανικού detective novel και των φόνων πίσω από κλειστές πόρτες, εκείνη των αμερικάνικων pulp αφηγημάτων, που άρχισαν να εισάγονται από το 1935 στην Ελλάδα μέσω των περιοδικών Μάσκα και Μυστήριο και, τέλος, εκείνη του γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος (Γκαμποριώ, Λερού και κυρίως Σιμενόν). [11] Βλ. Μάρω Πρεβελάκη, «Ο φίλος μας Γιάννης Μαρής», La littérature grecque de l’après-guerre: thématiques et formes d’écriture, INALCO, colloques Langues’ O, Paris 1990, σ. 96. [12] Την εποχή που ο Μαρής βάζει στόχο να γράψει μια αυτόνομη σειρά αστυνομικών έργων, επτά μυθιστορήματα του Σιμενόν είχαν ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά στις εκδόσεις Πεχλιβανίδης-Ατλαντίς: Ο κίτρινος σκύλος [Le Chien jaune] (1931), Έγκλημα στην Ολλανδία [Un crime en Hollande] (1931), Ένα πτώμα στο χρηματοκιβώτιο [Maigret et la grande perche] (1951), Παράξενος ταξιδιώτης [Le voyageur de la Toussaint] (1941), Το σταυροδρόμι του θανάτου [La Nuit du carrefour] (1931), Έγκλημα στο Πορκερόλ [Mon ami Maigret] (1949), Γράμμα στον ανακριτή μου [Lettre à mon juge] (1947). [13] Η έκφραση είναι παρμένη από το βιβλίο Pietr-le-Letton (1931). [14] Ας θυμίσουμε ότι η Ευανθία Μπέκα παρουσιάζεται συχνά ως εξαιρετική μαγείρισσα, όπως ακριβώς και η Λουίζ Μαιγκρέ. Ως προς αυτό βλ. μεταξύ άλλων, Έγκλημα στο Κολωνάκι, σ. 154-155. [15] Στο Ο Μαιγκρέ ταξιδεύει (1957), ο Σιμενόν γράφει ότι: «Όλη του τη ζωή εκείνος [ο Μαιγκρέ] πάλευε να ξεχάσει τις επιφανειακές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους, να ξύσει το βερνίκι για να ανακαλύψει, πίσω από την όποια φαινομενικότητα των πραγμάτων, τον άνθρωπο ολόγυμνο». Αυτή η αναζήτηση του γυμνού ανθρώπου πρέπει να γίνει αντιληπτή ως αναζήτηση του ανθρώπου στο μεγαλύτερο δυνατό του βάθος: στις προθέσεις, στις πληγές, στις ρωγμές του. Αξίζει να θυμίσουμε, ότι στην χειρόγραφη εκδοχή του βιβλίου Δαχτυλίδια από το Μπισέτρ, ο Σιμενόν είχε βάλει ως επικεφαλίδα, την οποία στη συνέχεια αφαίρεσε, τη φράση του Γκαστόν Μπασλάρ: «Να κατέλθουμε σπείρα τη σπείρα την κλίμακα της ύπαρξης». [16] Τα κείμενα αυτά είναι πολύ σπάνια. Διατρέχοντας το έργο του Μαρή διαπιστώνουμε πως μονάχα η αρχή του Χαμόγελου της Πυθίας εξελίσσεται στην Γαλλία. [17] Το χαμόγελο της Πυθίας, σ. 9. [18] Στο ίδιο, σ. 7-8. [19] Έγκλημα στο Κολωνάκι, σ. 42. [20] Το καλοκαίρι του φόβου, σ. 32. [21] Ως προς αυτό βλ. το βιβλίο της Sophie Basch: Le Mirage grec. La Grèce moderne devant l’opinion française depuis la création de l’École d’Athènes jusqu’à la guerre civile grecque, 1846-1946, Hatier-Kaufmann, Paris-Athènes 1995. [22] Η Κυρία της νύχτας, Άγρα, Αθήνα 2012, σ. 111 και 187. [23] Ο Θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα, σ. 54 και 58. [24] Ο γιος του Γιάννη Μαρή, Άγγελος Τσιριμώκος, μας αποκάλυψε ότι ο Ηλίας Τσιριμώκος (1907-1968), ξάδελφος του Γιάννη Μαρή κι ένας από τους ιδρυτές του ΕΑΜ, ήταν μεγάλος θαυμαστής του Ζαν Ζωρές. [25] Ο Άγγελος Τσιριμώκος μας αποκάλυψε ότι ο πατέρας του είχε στην κατοχή του ένα αντίτυπο (στα ελληνικά) του μυθιστορήματος-ποταμού του Ρομαίν Ρολάν, Ζαν Κριστόφ (1904-1912). [26] Η εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη, σ. 57. [27] Ο Θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα, σ. 258. [28] Επικίνδυνο Καλοκαίρι, σ. 38. [29] Έγκλημα στο Κολωνάκι, σ. 115. [30] Ως προς αυτό βλ. Daniel Couégnas, Introduction à la paralittérature, Seuil, «Poétique», Παρίσι 1992. Προσδιορίζοντας έξι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του «παραλογοτεχνικού μοντέλου», ο συγγραφέας δείχνει ότι η απόρριψη της «διαλογικότητας» (Μπαχτίν) είναι ένα από τα σταθερά γνωρίσματα της παραλογοτεχνίας. Το παραλογοτεχνικό κείμενο είναι ως εκ τούτου μονοδιάστατο και ιδεολογικά πολωμένο: εξ ου και ο μανιχαϊσμός του λαϊκού μυθιστορήματος. [31] Ταξίδι χωρίς γυρισμό, σ. 10-11. [32] Στο αστυνομικό έργο του Μαρή αναπαράγεται υπογείως η ιδεολογική οπτική του συγγραφέα, αριστερών καταβολών, πρώην στελέχους του ΕΑΜ στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η οπτική αυτή είναι εμφανής ακόμα κι όταν ο Μαρής γράφει τα αστυνομικά του κείμενα σε συνέχειες στις συντηρητικές εφημερίδες του ομίλου των αδελφών Μπότση (Ακρόπολις, Απογευματινή).

Η γαλλική κουλτούρα στο έργο του Γιάννη Μαρή

Σύνδεση