Του πόθου αρρωστημένη

«Το περίφημο δίστιχο του Καρυωτάκη “Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, και δίπλα σ’ αυτό τ’ όνομά μου” μάς εξοικείωσε από κείνα τα χρόνια μ’ ένα όνομα ποιήτριας πριν γνωρίσουμε ακόμη το έργο της»:[1] Αυτά έγραφε το 1956 ο Ανδρέας Καραντώνης και τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει πολύ από τότε. Με το δίστιχο αυτό της καρυωτακικής «Σταδιοδρομίας» (που αναφέρεται στην πρώτη ποιητική συλλογή της Δίπλα-Μαλάμου) να την καθιστά σύμβολο της μικροαστικής στιχοπλοκίας του Μεσοπολέμου[2] με την επιλογή μιας ασυνήθιστης ποιητικής πρακτικής (δημοσίευσε δύο ποιητικές συλλογές με απόσταση τριάντα τριών χρόνων μεταξύ τους –1922, 1955– ενώ ενδιαμέσως είχε στραφεί συστηματικά στην πεζογραφία)[3] και με έναν βίο εν πολλοίς ανθιστάμενο σε μυθοποιήσεις, καθώς δεν ενέπιπτε σε «περιθωριακές» ή «περιθωριοποιημένες» στάσεις και πρακτικές, η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου αποτελεί μία από τις πλέον άδοξες ποιητικές φωνές του Μεσοπολέμου. Γεννημένη στη Λευκάδα το 1886[4] και όχι στη δεκαετία του ’90, όπως με διάφορες παραλλαγές αναφέρεται, η Δίπλα-Μαλάμου ανήκει στην, όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται, λογοτεχνική γενιά του ’10. Μεγαλωμένη σε ένα λόγιο περιβάλλον –ο πατέρας της ήταν γιατρός με σοβαρά φιλολογικά και λογοτεχνικά ενδιαφέροντα και η μητέρα της ασχολούνταν με τη ζωγραφική–[5] θα αποκτήσει από πολύ μικρή κλίση προς τα γράμματα. Κατά δήλωσή της «πρωτόγραψε στίχους, λίαν μελαγχολικούς, σε ηλικία δώδεκα ετών, κι άρχισε να δημοσιεύει σε παιδικά περιοδικά».[6] Στη συνέχεια, θα συνεργαστεί με τα λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής, ανάμεσα στα οποία τα Παναθήναια, η Πινακοθήκη και ο Νουμάς. Εκτός από τις δύο ποιητικές συλλογές της (Στο διάβα μου, 1922· Οι δρόμοι της ζωής, 1955) εξέδωσε επίσης ένα βιβλίο με μεταφράσεις ποιημάτων του Μπωντλαίρ,[7] τις οποίες, όπως και τα περισσότερα ποιήματα της δεύτερης συλλογής, είχε γράψει και κατά ένα μέρος δημοσιεύσει κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Η ποίηση της Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου έχει αποτιμηθεί ως ποίηση της γυναικείας ευαισθησίας και της ζωγραφικής ενάργειας των φυσικών εικόνων, ως ποίηση των λεπτών αισθημάτων και του χαμηλόφωνου λυρισμού. Κατά γενική κριτική ομολογία, συνδυάζει τη λυρικότητα και τη μουσικότητα της Επτανησιακής Σχολής (της οποίας και θεωρείται από τους τελευταίους επίγονους) και την αδρότητα των ηπειρώτικων δημοτικών τραγουδιών και της ποίησης του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Ρυθμισμένη σχεδόν αποκλειστικά στον ίαμβο και αυστηρά έμμετρη (με μια προτίμηση προς την αξιοποίηση της τετράστιχης στροφής με σταθερά ομοιοκαταληκτικά σχήματα), η ποίηση της Δίπλα-Μαλάμου έχει ταυτιστεί από την κριτική με τη συχνή χρήση του δεκαπεντασύλλαβου στίχου, στίχου που, ωστόσο, αν και υπερτερεί σαφώς ποσοτικά στην πρώτη της συλλογή, εν τέλει ισορροπεί με τη χρήση του ενδεκασυλλάβου στη δεύτερη. Τα ποιήματά της μπορούν grosso modo να διακριθούν σε πέντε, συχνά συμπληρωματικές, θεματικές περιοχές: πρόκειται για τα ποιήματα που εμπνέονται από τη δημοτική και λαογραφική παράδοση, τα φυσιολατρικά ποιήματα, τα πολεμικά και κατοχικά ποιήματα, τα ποιήματα της έλξης του θανάτου και, τέλος, τα ερωτικά. Οι δύο τελευταίες κατηγορίες ποιημάτων, οι οποίες είναι και οι πλέον πετυχημένες στο σύνολο ποιητικό της έργο, συνδέονται με την προβολή του ποιητικού εγώ και παρουσιάζουν μια αντίρροπη κι ωστόσο παραπληρωματική έλξη της ποιητικής φωνής, από τη μια προς την εκμηδένιση (η λέξη «Εκμηδενισμός» απαντά και ως τίτλος τετραστίχου στους Δρόμους της ζωής), και από την άλλη προς την άφεση στη διονυσιακή ηδονή. Η διπλή αυτή έλξη προς τον έρωτα και τον θάνατο είναι σαφώς εμπνευσμένη από την μπωντλαιρική μαθητεία της ποιήτριας. Κάποτε οι δύο ροπές οδηγούν στοιχισμένες σε έναν (νεανικό) «Θάνατ[ο] γλυκ[ό]» (Στο διάβα σου) ή στον ώριμο «Ερωτικό χαμό» (Οι δρόμοι της ζωής). Στις γενικές αποτιμήσεις της ποίησής της η ερωτική διάσταση δεν έχει προσεχθεί όσο θα έπρεπε. Αξίζει, ωστόσο, να ανασκευαστεί η εικόνα της ως ποιήτριας χαμηλών πτήσεων, όπως έχει χαρακτηριστεί (ενώ θεωρήθηκε ικανή διηγηματογράφος), κι αυτό χάρη στα ερωτικά της ποιήματα, που είναι εξαιρετικά τολμηρά στην αποτύπωση της γυναικείας επιθυμίας. Ο Τέλλος Άγρας, στην κριτική του για τη συλλογή Στο διάβα μου, ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τη δυναμική του ερωτικού στοιχείου στην ποίηση της Δίπλα-Μαλάμου, με σκοπό, ωστόσο, να επικρίνει την, κατά την αίσθησή του, οιονεί ανδρική σκοπιά της ποιήτριας. Σε αντίθεση με τον Ξενόπουλο, ο οποίος κρίνοντας τη συλλογή γράφει ότι η ποιήτρια «βλέπει τον κόσμον, την ζωήν, την φύσιν ως γυναίκα»,[8] ο Άγρας θεωρεί ότι η ανάγνωση των ποιημάτων της συλλογής χωρίς τη γνώση του φύλου του συγγραφέα τους δίνει την αίσθηση ότι πρόκειται για έργο κάποιου «ποιητιδέα», αφού «η κ. Μαλάμου λίγες φορές αφήνει έτσι ξάστερη στη ματιά μας τη γυναίκα».[9] Και αν ο κριτικός δυσαρεστείται εν γένει από την προσπάθεια που αναγνωρίζει σε ποιήματά της «να θέλει να φανεί άντρας εκεί που πιότερο πρέπει να μείνει γυναίκα», η αναφορά του έπειτα σε «μιαν άλλη σειρά διονυσιακών τραγουδιών [που] είναι τόσο “αγορίστικη”», με τη συμπλήρωση «μα γιατί;», δείχνει ότι εκείνο που κυρίως τον απωθεί είναι η τολμηρή αποτύπωση του ερωτισμού της.[10] Ας δούμε, λοιπόν, τον τρόπο με τον οποίο η Δίπλα-Μαλάμου κατασκευάζει ποιητικά τον ερωτικό της εαυτό. Στη συλλογή Στο διάβα μου το στοιχείο που συνέχει τα ερωτικά ποιήματα είναι η ψυχική ταραχή την οποία βιώνει το γυναικείο ποιητικό υποκείμενο στο ξύπνημα της σεξουαλικότητάς του (είναι χαρακτηριστικό ότι η λέξη «ψυχή» εμπλέκεται στους τίτλους τεσσάρων ποιημάτων: «Ψυχής όργια», «Ψυχή», «Ψυχοπάλεμα» και «Ανήσυχη ψυχή»). Δυϊστικά κινούμενη ανάμεσα στην εκπλήρωση του πόθου από τη μία και στη μεταμέλεια για τη χαμένη αθωότητα από την άλλη, η Δίπλα-Μαλάμου αξιοποιεί προσωπεία προκειμένου να μιλήσει για αυτή την αντίρροπη τάση της προς την ηδονή και τον ασκητισμό, αν και τείνει εμφανώς προς την πρώτη. Η μετανοημένη «Μαρία η Μαγδαληνή» που άφησε πίσω το ερωτικό της παρελθόν προκειμένου να αφιερωθεί στον Ιησού («Χριστέ μου, απαρνήθηκα την πρωτινή ζωή μου») και η «Σαλώμη» που ξεχειλίζει από τον πόθο της για τον Γιοχανάν («Θέλω τα χείλια σου, ποθώ τα μαύρα τα μαλλιά σου,/ να λυώσω λαχταρώ ως κερί στην κάτασπρη αγκαλιά σου») αποτελούν τις δύο όψεις της ερωτικής ταυτότητας της ποιητικής φωνής. Κι αν για μια στιγμή το ποιητικό υποκείμενο φαίνεται να μεταμελείται για το χέρι που άγγιξε την ψυχή της κι «ανατρίχιαξε», οδηγώντας την εν τέλει σε μια κατάσταση «φρίκης και τρέλας» («Ψυχή»), γνωρίζει επίσης πως είναι αναπόδραστα σκλάβα στων «πόθων τον σεισμό» («Σκλάβοι») και πως μια «ρεματιά και βαθειά» –ο επιτακτικός της ερωτισμός– δεν επιτρέπει στην καρδιά της «να πάρη/ απ’ αχνές Παναγιές/ της συμπόνιας τη χάρη» («Ρεματιά»). Αριστερά, φωτογραφία της Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ημερήσιος Τύπος στις 26 Mαρτίου 1930 με αφορμή τη βράβευση του βιβλίου της Για λίγη αγάπη κι άλλα διηγήματα από την Ακαδημία Αθηνών. Δεξιά: η Δίπλα-Μαλάμου σε μέση ηλικία. Πηγή: Ημερολόγιο 2001 Συλλόγου Λευκαδίων Ηλιούπολης «Η Φανερωμένη», επιμ.: Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης. Ο δυϊσμός του γυναικείου ποιητικού υποκειμένου οφείλεται στη σύγκρουση που βιώνει ανάμεσα στον πιεστικό σεξουαλικό της αναβρασμό και στην ανάγκη εξωτερικής –καθωσπρεπικής– στοίχισης προς τους κοινωνικούς κανόνες που αφορούν το φύλο της, γεγονός που την αναγκάζει να περιορίζεται σε ερωτικές φαντασιώσεις (από την άποψη αυτή είναι ενδεικτικό το σονέτο «Ψυχής όργια»). Η σύγκρουση αυτή λειτουργεί για το ποιητικό εγώ ως «ψυχοπάλεμα» (σύμφωνα με τον τίτλο ενός ποιήματος), ως μια εσωτερική δηλαδή πάλη της ψυχής απέναντι στον ερωτικό πειρασμό. Η προσπάθεια για απόκρυψη της προσωπικής ερωτικής εμπλοκής οδηγεί, πέρα από τη χρήση προσωπείων, στην τεχνική της συμβολιστικής μετάθεσης, οπότε και το αίσθημα του πόθου αποτυπώνεται σε ποιήματα όπως «Το αφηνιασμένο πουλάρι» –και στο ομόλογό του «Ο πόθος», που κλείνει με το δίστιχο «Πόθε, πώς μοιάζεις τ’ άλογο σαν τρέχεις μεθυσμένος/ και σκλάβα μη του λογικού γίνη η ορμή σου τρέμει»– ή «Η παπαρούνα» («Δίνω τη νιότη στους αγρούς και σπέρνω τη λαχτάρα/ στα χόρτα, στ’ άνθη ολόγυρα, του πόθου ανατριχίλα»). Άλλη μία τεχνική που αξιοποιείται στην ίδια κατεύθυνση είναι η περιγραφή όχι ενός προσώπου, αλλά της ευωδίας ενός λουλουδιού ως ερωτικού ερεθίσματος: Κι’ όπου αν είστε, ή σε βάζο ή στη γης ή σε γλάστρα τ’ άρωμά σας κεντρίζει σαν πιοτό διαλεχτό, που μεθώντας τραβάει σ’ αγκαλιά –χαράς πλάστρα– κάποιας θάλασσας πόθων που δεν έχει γιαλό. («Γαρούφαλα») Υπάρχουν, ωστόσο, και ποιήματα στα οποία η ποιητική φωνή εμφανίζεται θαρραλέα μπροστά. Στο «Ανήσυχη ψυχή» η ομιλήτρια εύχεται να μπορούσε να «σκύψει» «στις στοργικές παλάμες» του αγαπημένου της «ρουφώντας φίλτρα ερωτικά». Στο «Παρακάλια» το ποιητικό εγώ εκφράζει τις ερωτικές του παρακλήσεις προς τον ανένδοτο εραστή, κατά τρόπο παρόμοιο με τη Σαλώμη στο ομώνυμο ποίημα: όπως εκείνη αναφωνεί «ξεφρενιασμένη δούλα/ για σε η Σαλώμη γίνηκε η ωραία βασιλοπούλα», έτσι και εδώ η ομιλήτρια αναφέρεται στον εαυτό της ως «Ρήγισσα εγώ περήφανη, μπροστά σου ήμουνα σκλάβα», θίγοντας έτσι με αυτοσυνειδησία το ζήτημα της εκούσιας απάρνησης της ατομικής αξιοπρέπειας λόγω του ερωτικού πάθους. Τέλος, στο ποίημα «Ζήλεια» το επώνυμο συναίσθημα αποτυπώνεται μεν με κάποια αφέλεια, παρατηρείται ωστόσο αντιστροφή του γνωστού λογοτεχνικού μοτίβου της φυλακισμένης κόρης μέσω της φαντασιακής προβολής του εραστή ως έγκλειστου: Σε φυλακή παραμυθένια ας ήτανε να κλείσω βολετό την ομορφιά σου. Διπλά, τριπλά στα παραθύρια σίδερα, κι από γρανίτη πόρτα φύλακάς σου. Το ποίημα, ωστόσο, όπου γίνεται μια πρώτη συντονισμένη επεξεργασία δύο βασικών μοτίβων της περιγραφής της ερωτικής εμπειρίας όπως αυτή θα αποδοθεί στους Δρόμους της ζωής, χωρίς ακόμη βέβαια το ποιητικό υποκείμενο να έχει λυτρωθεί από τον μικροαστικό καθωσπρεπισμό, είναι το «Ποτάμι». Εκεί απαντά τόσο το ζήτημα του ερωτικού βλέμματος ως καθρέφτη του πόθου («Καθώς στέκεις αντικρύ μου/ κι’ όλος φλόγα με θωρείς,/ ξαίρω πως τη νέα ορμή σου/ να δαμάσης δε μπορείς») όσο και η μεταφορά του «ποταμιού» για την απόδοση της ερωτικής επιθυμίας («Κάποιο ανάμεσό μας τρέχει/ γλυκομίλητο νερό.// Και ποτάμι ότι είναι ξαίρω»). Στο δεύτερο ποιητικό βιβλίο της Δίπλα-Μαλάμου, η προβολή του ποθοπλάνταχτου ποιητικού εγώ γίνεται με ακόμη μεγαλύτερη τόλμη. Αν στη συλλογή Στο διάβα μου η επίκληση στον πόθο (σε ενικό ή πληθυντικό αριθμό) –ή οι μάταιες προσπάθειες απώθησής του– μέσα από τίτλους ή στίχους ποιημάτων αγκιστρωνόταν κατά βάση στην αξιοποίηση προσωπείων ή συμβολιστικών μεταθέσεων, τα ερωτικά ποιήματα των Δρόμων της ζωής αποτελούν έναν ύμνο στη γυναικεία λίμπιντο. Στη θέση των αμφιβολιών και των φαντασιώσεων που τάραζαν την ψυχική ηρεμία του ποιητικού εγώ της πρώτης συλλογής (όπου κατά βάση ο έρωτας αποτελούσε ακόμη προϊόν εγκεφαλικής επεξεργασίας), στη δεύτερη το γυναικείο ποιητικό υποκείμενο όχι μόνο έχει αποδεχθεί τη σεξουαλικότητά του, αλλά διατρανώνει και το δικαίωμά του στην πλήρη και ηδονική βίωσή της. Έτσι, στα ερωτικά ποιήματα του βιβλίου μπορούμε, μέσω της κατά βάση πρωτοπρόσωπης αφήγησης, να παρακολουθήσουμε την ανέλιξη όλων των φάσεων της ερωτικής ζωής, από τη ρομαντική πρώτη ερωτική επαφή που δίνεται με μελαγχολικούς τόνους στο συμβολιστικό σονέτο «Τρύγος» ώς την ερωτική στέρηση της ηλικιακά πλέον ώριμης γυναίκας στην «Εναγώνια μοναξιά», καθώς και όλων των φάσεων της ερωτικής σχέσης από την αναμονή μιας ερωτικής συνάντησης («Προσμονή») ώς τη συμφιλίωση μετά από καβγά («Συμφιλίωση») και τον χωρισμό («Αποχωρισμός»), ή τον χαμό του αγαπημένου και τη διαχείριση του πένθους («Λυτρωμός», «Φαληρική βραδιά», «Κάλεσμα», «Καταιγίς με χειμάζει»). Επιχειρώντας να παρουσιάσω κατά χρονολογική τάξη την ανέλιξη μιας ερωτικής συνάντησης, ξεκινώ με την από μέρους της ποιήτριας ανάδειξη των συναισθημάτων αδημονίας αλλά και της επίμονης αίσθησης μιας διαστολής του χρόνου, που γεννιούνται στους εραστές πριν από τη συνάντηση τους. Στο ποίημα «Προσμονή» η ομιλήτρια, αναμένοντας τον αγαπημένο της, μονολογεί: Καμπάνα στα μελίγγια μου βαρειά σημαίνει κι από άμμο πυρωμένο πυκνή δέρνει τη σάρκα μου βροχή. Χρόνος η ώρα αυτή που σε προσμένω. Έλα, ακριβέ μου, ω έλα! μην αργείς και στο κατώφλι του σπιτιού μου όταν φτάσεις, οι πόθοι μου οι σφοδροί θα σε δεχτούν στρώνοντας κάτω το Εγώ μου –να περάσεις. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η έμφαση με την οποία περιγράφεται το βλέμμα ως κάτοπτρο της ερωτικής επιθυμίας, αλλά και ως κινητοποιό για τη διέγερση του πόθου ερέθισμα. Το ποίημα «Ερωτικός χαμός» αρχίζει με το δίστιχο «Σπίθες ο πόθος άναψε στα μάτια σου/ χαλκάδες τα κυκλώσαν ξαφνικοί», ενώ στο πέμπτο από τα «Τετράστιχα» διαβάζουμε: Μονάχη μες στα μάτια σου της πιθυμιάς η έννια, και σίδερο ένιωσα καυτό τα σπλάχνα μου ν’ ανάφτει. Στο ποίημα «Η στιγμή» πάλι, με την επαναφορά του ζητήματος του κοινωνικού καθωσπρεπισμού από τη σκοπιά μιας ερωτικά πια ώριμης γυναίκας («Η μετρημένη στάση σου γελοία/ κι αστεία της κουβέντας μου η ψευτιά.»), η ομιλήτρια περιγράφει ως εξής το αποτέλεσμα του βλέμματος του εραστή της: Με κοίταξες στηλά! κ’ ένα δρεπάνι τα σπλάχνα μου ως να θέρισε με μια! Αν, λοιπόν, το ερωτικό βλέμμα είναι καθοριστικό για την ανάδυση της επιθυμίας του ποιητικού εγώ, το οποίο επιζητεί να αντέξει «στων πόθων το φορτίο» («Επιθυμίες»), ας δούμε με ποιον τρόπο βιώνει την εκδήλωση του γενετήσιου ενστίκτου, που γίνεται αντιληπτό ως «η μόνη αλήθεια της ζωής» («Η στιγμή»). Η σφοδρότητα της λιβιδινικής ορμής που νιώθει η ποιητική φωνή αποδίδεται άλλοτε με τη μεταφορά της φλεγόμενης φουρτουνιασμένης θάλασσας: Μια φουσκοθαλασσιά τότε μ’ ανάρπαξε μ’ απόχες και πλοκάμια φλογερά κι απ’ του μετώπου μου τις ρίζες μ’ έσεισε ώς με τα νύχια – κύμα που βογγά! («Ερωτικός χαμός»), κι άλλοτε με την παραλλαγή του πυρφόρου ποταμού: Και τότε μες στις φλέβες μου χουμάει νέο ποτάμι φλογερό κι’ αφρίζει, σε φλογοθάλασσα πλατειά με πάει, κάθε μου πόρος ανοιχτός αχνίζει και της ζωής τα τρίψυχα ρουφάει. («Αγάπη») Η στιγμή του ερωτικού σπασμού αποδίδεται με όρους βίωσης μιας εξω-χρονικής εμπειρίας επιστροφής στην προ-πτωτική, παραδείσια κατάσταση: Μα όταν υπόκωφη ως σεισμός εσύρθηκεν εντός μου των μακρυνών προγόνων μας η ερωτική κραυγή, ο κόσμος που ταξίδευα σαρώθηκε απ’ εμπρός μου και βρέθηκα ως πρωτόπλαστη σ’ αδρή παρθένα γη!.. («Βουβή χαρά») Άλλωστε, η ερωτική πράξη είναι ακριβώς εκείνη που συντελεί στη διαφοροποίηση του τρόπου με τον οποίο το ποιητικό υποκείμενο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα, οδηγώντας το σε μια βαθύτερη κατανόησή της, όπως φαίνεται στο ποίημα «Πριν και τώρα». Η εκτόνωση της ερωτικής έντασης, της «κατάβαθης ερωτικής τρεμούλας που δέρνει το κορμί» («Αφκιασίδωτο τραγούδι»), μέσα από τη σεξουαλική πράξη γίνεται κατανοητή ως πλήρωση μιας φυσικής ανάγκης: Χαρά στη που της πότισες τη δίψα της, χαρά στη που της θεράπεψες εσύ την πείνα που ταράζει. («Τετράστιχα, Ι») η ηδονική ομιλήτρια των ποιημάτων, άλλωστε, συχνά εμφανίζεται διψασμένη για έρωτα («Ένας περιβολάρης», «Δίψα») και απευθύνεται στον εραστή της ακριβώς ως «πείνα εσύ και δίψα μου», τη στιγμή που είναι «όλη ένας παλμός» («Αφκιασίδωτο τραγούδι»). Έτσι, δεν είναι λίγες οι φορές που βρίσκουμε τους εραστές στο κρεβάτι του έρωτα (βλέπε, π.χ., το ακροτελεύτιο δίστιχο στο «Χιονίζει»: «στου ντιβανιού το βούλιαγμα φουντώνει/ τρισμέγιστη η αγάπη μας φωτιά!»), κρεβάτι το οποίο μπορεί κάποτε να βρίσκεται σε μια «αμαρτίας κάμαρη» («Το τραγούδι της αμαρτωλής») ή σε μια «κάμαρη βιαστικής αγάπης» που «πνιχτά ανασαίνει» («Αφκιασίδωτο τραγούδι») – παρατηρεί κανείς την τόλμη με την οποία η Δίπλα-Μαλάμου εντάσσει στην ερωτογραφία της το ζήτημα του παράνομου έρωτα, θυμίζοντας αίφνης τον Καβάφη του «Μια νύχτα». Τέλος, η ποιητική αποτύπωση της ερωτικής συνάντησης ολοκληρώνεται με μάλλον παρακινδυνευμένες περιγραφές των στιγμών μετά το πέρας της ερωτικής πράξης. Το ποίημα με τον ενδεικτικό τίτλο «Αποχαύνωση» αφιερώνεται αποκλειστικά στη, διά της απεύθυνσης της ομιλήτριας στον εραστή της, περιγραφή όσων έπονται της «ουράνιας έκστασης», ενώ το ίδιο συμβαίνει και στο «Τραγούδι της αμαρτωλής», όπου μάλιστα, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, επανέρχεται και το θέμα του δυϊστικού ερωτισμού («και η λαγνεία μέσα μου εμάχονταν δεμένη/ με πάναγνο καημό»). Αξίζει, κλείνοντας, να σταθούμε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται από την αφηγήτρια το αντικείμενο της ερωτικής της επιθυμίας ή, όπως προσδιορίζεται στο «Αφκιασίδωτο τραγούδι», «των πόθων της ο καημός». Κι αυτό γιατί έτσι επανερχόμαστε στο ζήτημα της «αρρενωπότητας» της ποιητικής φωνής, που είχε θίξει ο Άγρας. Στους Δρόμους της ζωής το γυναικείο ποιητικό υποκείμενο διατηρεί μια ασυνήθιστα ενεργητική στάση απέναντι στον αγαπημένο της, που συχνά γίνεται παθητικός δέκτης του πάθους της. Είναι ενδεικτικό ότι στο «Αφκιασίδωτο τραγούδι» η αφηγήτρια εκφράζει την επιθυμία της να «μαράνει/ με χάδια φλογερά» τη «θεία ομορφιά» του εραστή της. Οι άντρες που περνούν από τα ερωτικά ποιήματα της Δίπλα-Μαλάμου περιγράφονται ως νέοι, μελαχρινοί και καλογυμνασμένοι. Αυτό, ωστόσο, που αξίζει να τονιστεί είναι ότι η ποιήτρια δεν αρκείται σε γενικούς χαρακτηρισμούς· το βλέμμα της, ακολουθώντας την πρακτική των ανδρών συναδέλφων της, κυριολεκτικά τεμαχίζει το ανδρικό κορμί, φετιχοποιώντας τα μέλη του. Ενδεικτικά, στο ποίημα «Αποχαύνωση» διαβάζουμε: Τα μέλη σου τα μελαψά, βελούδινα χνούδια όπως χλόη τη νωπή γη σκεπάζουν, και σαν κουπιά που απόστασαν, τα μπράτσα σου νωθρά πάνω στα στρώματα ησυχάζουν, ενώ η ποιήτρια αφιερώνει από ένα τετράστιχο στην εξύμνηση των δοντιών και του στόματος του αγαπημένου της («Ωραία δόντια», «Ωραίο στόμα»). Στο σονέτο «Θυσία» μάλιστα, όπου η ομιλήτρια αναφέρεται στο «ωραίο το μέτωπο», τα «μαύρα τσίνορα» και την «κώχη τ’ αχειλιού» του εραστή της, η αντικειμενοποίηση-ειδωλοποίηση του ανδρικού σώματος θεματοποιείται ρητά, με τη «θυσία» του τίτλου να αφορά στην επιλογή της ομιλήτριας να καταστείλει προσωρινά την ερωτική της επιθυμία, προκειμένου να ατενίσει την ομορφιά του συντρόφου της: Και να χαρεί η ψυχή μου την ομορφιά σου θέλωδίχως να της ταράξω την ήσυχη γραμμή, έτσι ονειροπαρμένη στο φεγγαρίσιο βέλο. Γι’ αυτό ειδολωλάτρισσα ετούτη τη στιγμή, τη φλογερή μου κάνω για σένα επιθυμία, στο ανέγγιχτο είδωλό σου, βαρύτατη θυσία. Στο παραπάνω απόσπασμα παρατηρούμε ότι η πρωτοβουλία για τη χρονική μετάθεση της ερωτικής πράξης ανήκει στο γυναικείο ποιητικό εγώ. Με τον ίδιο δυναμισμό φαίνεται να αντιμετωπίζει η ομιλήτρια τη σεξουαλικότητά της και στο «Τραγούδι της αμαρτωλής», όπου ρητά αναφέρεται στον εραστή ως κερδισμένο της έπαθλο: Κι όπως σε κοίταζα ένιωθα καμάρι ως γαύρο κύμα για σε τον νέον καρπό που σ’ είδα ωραίον και σ’ έδρεψα, γερό που σ’ είδα κ’ ήπια τον πλούσιο σου χυμό, ενώ λίγο παρακάτω ο εραστής παρομοιάζεται με «θερισμένο κρίνο/ σ’ οργιαστικό χορό»! Οπωσδήποτε η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου δεν αποτελεί μια εξέχουσα ποιητική φωνή, και το έργο της, λόγω και της ιδιότυπης εκδοτικής πρακτικής που ακολούθησε, άσκησε μάλλον μηδενική επίδραση στην εξέλιξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πιστεύω, ωστόσο, ότι δικαιούται μια δεύτερη αναγνωστική ευκαιρία ως υμνήτρια του γυναικείου πόθου. Μια ανθολογία των ερωτικών της ποιημάτων θα μας έδειχνε ακόμη πιο απτά την τόλμη της στην αποτύπωση του γυναικείου ερωτισμού σε όλες τις εκφάνσεις του – από την ταραχή στο ξύπνημα της σεξουαλικότητας και τον νεανικό έρωτα, στο ξέφρενο πάθος και εν τέλει στην ερωτική στέρηση της ωριμότητας. Σημ. Ο τίτλος είναι στίχος του Βιτσέντζου Κορνάρου, Ερωτόκριτος, Γ 1420. [1] Α. Καραντώνης, «Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου: “Oι δρόμοι της ζωής”», Νέα Εστία, τχ. 693 (1956), σ. 693. [2] Είναι ενδεικτικό ότι στο έγκυρο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των εκδόσεων Πατάκη (2007) το λήμμα «Δίπλα-Μαλάμου, Κλεαρέτη», που υπογράφεται από τους Αλέξη Ζήρα και Βασίλη Α. Αναγνωστόπουλο, κάνει λόγο για «λυρισμό της καθημερινής μικροαστικής ζωής» (σ. 53). [3] Ανάμεσα στις δύο ποιητικές της συλλογές η Δίπλα-Μαλάμου έχει δημοσιεύσει τα εξής πεζογραφικά έργα: Για λίγη αγάπη κι άλλα διηγήματα, Ι.Ν Σιδέρης, 1929 (βιβλίο το οποίο απέσπασε το πρώτο δοθέν σε γυναίκα συγγραφέα βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών)· Γυναικείες ψυχές, Γκοβόστης, 1935· Ιστορίες για μεγάλα παιδιά, Πυρσός, 1938· Ο μεγάλος ποταμός. Διηγήματα (Πριν και μετά το 1940), Γκοβόστης, 1952. Το 1961, τέλος, θα δημοσιεύσει το μυθιστορηματικό χρονικό της Κατοχής, Με χαμένη πυξίδα. Ο καιρός της σκλαβιάς από τη σκοπιά μου από τις εκδόσεις Γ. Φέξη. [4] Ναταλία Κατηφόρη, «Η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου (1886-1977) και το ανέκδοτο Ημερολόγιό της» στο Δ.Χ. Σκλαβενίτης-Τ.Ε. Σκλαβενίτης (επιμ.), Θεοδόσιος Μ. Μουστοξύδης 1893-1971 – Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου 1886-1977. Τιμητική εκδήλωση, Αθήνα 20 Μαΐου 2005, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2007, σ. 63, σημ. 8. [5] Στο ίδιο, σ. 61-62. [6] Νίκος Σφυρόερας, «Πορτραίτα συγγραφέων μεταπολεμικής γενεάς. Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου», Νεοελληνικά Γράμματα, τχ. 94 (1938), σ. 12. [7] Στο διάβα μου, Ελευθερουδάκης, 1922· Οι δρόμοι της ζωής, Προμηθεύς, 1955· Καρόλου Μπωντλαίρ, Τα άνθη του κακού, μετάφραση Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου, Γκοβόστης, 1966. [8] Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Η πνευματική κίνησις. “Στο διάβα μου”», εφ. Έθνος, 5 Μαΐου 1922, σ. 1. Η έμφαση στο πρωτότυπο. [9] Μ. Εσπερινός, «Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου: “Στο διάβα μου”», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. 10 (1922), σ. 269. Η υπογράμμιση του Άγρα. [10] Στο ίδιο, σ. 270.

Σύνδεση