Ο ακίνητος χορός του φωτός και η κρυστάλλινη διαύγεια του σκότους

Νάσος Βαγενάς, Βιογραφία. Ποιήματα 1974-2014, Κέδρος, Αθήνα 2015, σελ. 413 Η καλαίσθητη συγκεντρωτική έκδοση της ποίησης του Νάσου Βαγενά (το ημίσκληρο χαρτόδετο εξώφυλλο κοσμεί πίνακας του ζωγράφου και ποιητή Αλέξανδρου Ίσαρη) δίνει την ευκαιρία να σχολιαστεί και να αποτιμηθεί ένα από τα σημαντικότερα ποιητικά έργα της μεταπολιτευτικής περιόδου. Τα ποσοτικά δεδομένα του, έτσι όπως αποτυπώνονται στην εν λόγω έκδοση, είναι το σημείο αφετηρίας για ορισμένες ενδιαφέρουσες, πιστεύω, διαπιστώσεις. Συνολικά 342 ποιήματα του Βαγενά περιλήφθησαν στα 11 βιβλία του που εκδόθηκαν στη διάρκεια 36 ετών, από το 1974 μέχρι το 2010: Πεδίον Άρεως (1974), Βιογραφία (1978), Τα γόνατα της Ρωξάνης (1981), Ο λαβύρινθος της σιωπής (1982), Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη (1986), Η πτώση του ιπτάμενου (1989), Βάρβαρες ωδές (1992), Η πτώση του ιπτάμενου, β΄ (1997), Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα (2001), Στέφανος (2004) και Στη νήσο των Μακάρων (2010). Στο σύνολο των παραπάνω ποιημάτων, που αναδημοσιεύονται χωρίς αλλαγές στη συγκεντρωτική έκδοση, προστέθηκαν εννέα ποιήματα, τα οποία «γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν στο διάστημα 2010-2014» (σ. 396), όπως διαβάζουμε στη μοναδική, πληροφοριακού χαρακτήρα, σημείωση του τόμου.[1] Έτσι λοιπόν αθροίζονται 351 ποιήματα σε διάστημα τεσσάρων δεκαετιών. Αν λάβουμε υπόψη αφενός ότι τα 27 από τα 43 ποιήματα του βιβλίου Η πτώση του ιπτάμενου (1989) είναι μεταφρασμένα – κυρίως από την αγγλική γλώσσα, ενταγμένα όμως στο ποιητικό έργο του Βαγενά ως αναπόσπαστο μέρος του, και αφετέρου ότι τα 45 σύντομα πεζόμορφα κείμενα του Λαβύρινθου της σιωπής (1982) είναι γραπτά μεικτού χαρακτήρα, που συνδυάζουν την ποίηση με το δοκίμιο, ο ποιητής Βαγενάς μπορεί να χαρακτηριστεί ολιγογράφος. Ο χαρακτηρισμός αυτός ενισχύεται αν συγκρίνουμε τη σχετικά μικρή ποσότητα της ποιητικής παραγωγής με τον ασφαλώς πολύ μεγαλύτερο όγκο βιβλίων και κειμένων που συγκεντρώνουν οι υπόλοιπες όψεις της συγγραφικής ταυτότητας του Βαγενά, εκείνες του κριτικού και φιλόλογου νεοελληνιστή, του θεωρητικού της ποίησης και της μετάφρασής της, του δοκιμιογράφου και του επιφυλλιδογράφου. Στη βάση μάλιστα αυτών των άλλων όψεων, στον βαθμό που συγκροτούν την επικρατούσα στη δημόσια σφαίρα εικόνα του συγγραφέα Βαγενά, αντιδιαστέλλεται απλουστευτικά ο ποιητής από τον «καθηγητή» (ο Βαγενάς μέχρι την πρόσφατη συνταξιοδότησή του ήταν καθηγητής θεωρίας και κριτικής της λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) και δίνεται η εντύπωση ότι ο ποιητής λειτουργεί ως συμπληρωματικός ρόλος του «καθηγητή». Χρησιμοποιώ τον όρο «καθηγητής» ανακαλώντας ένα ποίημα του Κώστα Στεργιόπουλου, στο οποίο θίγεται το βαθύτερο δίλημμα ή η επιμελώς συγκαλυμμένη διπλοπροσωπία την οποία βιώνουν οι περισσότεροι ίσως ποιητές που, παράλληλα με την ποιητική δράση τους, ασκούν πνευματικής φύσεως επαγγέλματα. Το εν λόγω ποίημα καταλήγει με το μάλλον δραματικό ερώτημα «τι σχέση έχω εγώ με τον καθηγητή». Στην περίπτωση, όμως, του Βαγενά η σχέση ποιητή και «καθηγητή» υπήρξε και παραμένει αρμονική, επειδή οι διακριτές όψεις του συγγραφικού εαυτού του αλληλοσυμπληρώνονται και, για τον προσεκτικό αναγνώστη, συνδέονται με ισχυρά, τόσο ορατά όσο και δυσδιάκριτα, νήματα. Έτσι λοιπόν η συγκεντρωτική έκδοση της ποίησης του Βαγενά μπορεί να λειτουργήσει ως ένα πρίσμα που διαθλά αλλά και φωτίζει εντονότερα το υπόλοιπο συγγραφικό έργο του, έργο κατά βάθος ενιαίο στις ποικίλες εκφάνσεις του («αγάπες που αγαπώ και πάθη που επιτρέπω», σύμφωνα με στίχο του), συγκροτημένο με συστηματικότητα και αναπτυγμένο με συνέπεια σε πενήντα χρόνια – τα πρώτα δημοσιευμένα κείμενα του Βαγενά χρονολογούνται το 1965. Μάλιστα αν στη συγκεντρωτική έκδοση της ποίησής του περιλαμβανόταν και το βιβλίο Η συντεχνία (1976) θα διακρίνονταν καλύτερα τα ισχυρά, τόσο ορατά όσο και δυσδιάκριτα, συνδετικά νήματα. Προφανώς ο λόγος για τον οποίο η Συντεχνία δεν συστεγάστηκε στη Βιογραφία είναι ότι τα τρία γραπτά της, «Πάτροκλος Γιατράς ή Οι ελληνικές μεταφράσεις της Έρημης Χώρας», «Μενέλαος Σοϊλελμετζίδης (1889-1955)» και «Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση του Ίλιγγου», εκ πρώτης όψεως φιλολογικά ή λογοτεχνικά δοκίμια, είναι μυθοπλαστικά και σχετικώς εκτεταμένα αφηγήματα. Ανήκουν, λοιπόν, στο είδος της πεζογραφίας – εκεί εξάλλου τα κατέταξε ο Παύλου στη βιβλιογραφία του Βαγενά. Αλλά τα, γραμμένα πάνω στα χνάρια του Μπόρχες, ψευδοδοκίμια της Συντεχνίας, ευφυή τόσο στη σύλληψη όσο και στη γραφή τους, ουσιαστικά λειτουργούν ως μια καίρια ψηφίδα της ποίησης του Βαγενά: αναφερόμενα σε υπαρκτούς και επινοημένους ποιητές, καθώς επίσης σε ποιήματα και μεταφράσεις τους, προκαταβάλουν ροπές της και εξυφαίνουν το ισχυρό δίχτυ του διακειμενικού διαλόγου της με τα νήματα του υψηλού, ελληνικού και ευρωπαϊκού, ποιητικού μοντερνισμού· εξάλλου η Συντεχνία περιλαμβάνει ποιήματα και μεταφράσεις αποδιδόμενα σε άλλα πρόσωπα αλλά γραμμένα από τον Βαγενά. Την ίδια εποχή διαμορφωνόταν ο κριτικός και ο φιλόλογος: η διδακτορική διατριβή του, Ο ποιητής και ο χορευτής. Μια εξέταση της ποιητικής και της ποίησης του Σεφέρη, θα εκδοθεί το 1979. Στη συνέχεια του χρόνου, η συστηματική συμπόρευση της ποίησης του Βαγενά με τη θεωρητική υποστήριξή της καταδεικνύεται από το γεγονός ότι τα δοκιμιακά κείμενά του αφενός υιοθετούν, με φειδώ και σύνεση, μέσα της ποιητικής γραφής, αφετέρου αποτελούν μια επιμελημένη μεταγραφή της ποιητικής εμπειρίας του σε θεωρητικό λόγο. Αντί οποιουδήποτε άλλου σχολίου, ο Βαγενάς επέλεξε εύστοχα να φωτίσει τα ποιήματα της συγκεντρωτικής έκδοσης με τον τίτλο της: ουσιαστικά τη βιογραφία ενός ποιητή (ανα)συγκροτούν τα ποιήματά του, ακόμα κι αν (ή ιδίως όταν), όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτός δεν αυτοβιογραφείται εμφανώς μέσα από τα ποιήματά του. Έτσι όπως έχουμε πλέον τη δυνατότητα της συνανάγνωσής τους, σχηματίζονται σε αδρότερες γραμμές τα σχήματα της κατά καιρούς σχέσης του Βαγενά τόσο με τον ιστορικό όσο και τον ποιητικό χωροχρόνο των τεσσάρων δεκαετιών από το 1974 μέχρι σήμερα. Τα δύο πρώτα βιβλία του, Πεδίον Άρεως και Βιογραφία, καταγράφουν μια οδυνηρή καθημερινότητα κοινωνικής διάψευσης. Αξιοποιώντας κοινόχρηστες περιοχές της γλώσσας κι υιοθετώντας τρόπους του κοινωνικού ρεαλισμού των μεταπολεμικών ποιητών, μεταδίδουν το συναίσθημα της προδομένης και έκπτωτης πατρίδας. Αν και δεν λείπουν από τα δύο βιβλία ποιήματα της ατομικής σφαίρας, το στίγμα τους εντοπίζεται στην αποτύπωση του δημόσιου χώρου. Από την άποψη αυτή, τα δυο πρώτα βιβλία εντάσσονται στην τάση της νεανικής ποίησης στη δεκαετία του 1970 να ασκήσει κοινωνική κριτική, ως απόρροια της τραυματικής βίωσης των χρόνων της δικτατορίας και της πρώτης μεταπολίτευσης. Από το τρίτο βιβλίο, Τα γόνατα της Ρωξάνης, αρχίζει να σχηματίζεται η προσωπική ποιητική περιοχή του Βαγενά. Θεματικά επίκεντρά της είναι ο έρωτας, η εν ζωή αίσθηση του θανάτου κι η αναπόδραστη σχέση τους, έτσι ώστε ο πρώτος να λειτουργεί ως μια τελετουργία για τη βίωση της δεύτερης ή, ενίοτε, για την υπέρβασή της. Αυτή η μετάθεση του θεματικού επίκεντρου από τον κοινωνικό-συλλογικό χώρο στην ιδιωτική περιοχή, μετάθεση που παρατηρείται και σε πολλούς άλλους ποιητές την ίδια εποχή, συνδυάζεται με την αλλαγή των εκφραστικών τρόπων: τα κατά βάση συνεκτικά στη νοηματική άρθρωσή τους και με ρεαλιστική γλώσσα ποιήματα δίνουν τη θέση τους σε κρυπτικότερα και πιο χαλαρά ποιήματα, η τολμηρή εικονοποιία των οποίων έχει τις ρίζες της στον μοντερνισμό της γενιάς του 1930. Το βιβλίο Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη, ως συνέχεια της συλλογής Τα γόνατα της Ρωξάνης, συμπληρώνει το δίπτυχο των βιβλίων του Βαγενά που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν κατά βάθος ευφορικά ως προς τη συναισθηματική διάθεσή τους. Τα ποιήματα εκκινούν από την καθημερινότητα, τροφοδοτούνται από τις οικείες και ταπεινές όψεις της, για να αναχθούν όμως στο επίπεδο της αποκαλυπτικής εμπειρίας, όπου ο φθαρτός κόσμος εντέλει μεταμορφώνεται μέσα από το φαντασμαγορικό πρίσμα της ποιητικής αίσθησης· έτσι ο ασκημένος παρατηρητής αντικρίζει την ανείδωτη όψη ενός αρμονικού και ιδανικού κόσμου. Αν η σχέση του ποιητή με ό,τι τον περιβάλλει στιγματίζεται από ένα αίσθημα δυσαρμονίας με την πραγματικότητα, απώτερη κατάληξη της δημιουργικής πράξης του είναι η εξάλειψη της δυσαρμονίας. Σε αυτή την εξελικτική φάση της η ποίηση του Βαγενά προβάλλει την εικόνα ενός έκπτωτου στην αναιτιότητα του κόσμου, για να ανακαλέσει αίφνης και να ανασύρει στην επιφάνεια την υποβόσκουσα αρμονία. Στο βάθος λοιπόν λειτουργεί ένας κανόνας αναγωγής, μυητικής εισόδου του αναγνώστη, δια της ποιήσεως, στο σπάνιο και το ανεκτίμητο, που είναι οι φωτεινές κρυμμένες πλευρές του οικείου και του ασήμαντου. Βασικές συντεταγμένες της έκφρασης του Βαγενά στα δύο βιβλία είναι η πολύπλευρη εκμετάλλευση της γλώσσας, η εικονογραφική ελευθερία και η αντικειμενική ανάδειξη της ατομικής συγκίνησης. Το ερωτικό συναίσθημα και βίωμα, η εξύμνηση της γυναικείας ομορφιάς, η κατάδειξη της φθοράς που επιφέρει ο χρόνος, η επαφή με τη φύση αντιμετωπίζονται με μια “ψυχρή” γραφή, προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος του συναισθηματισμού. Ο ιδανισμός στα θέματα (με την έννοια της αναζήτησης του ωραίου, μέσω της χρήσης θεματικών μοτίβων όπως «λουλούδια», «σελήνη», «πουλιά», «άστρα», «κιθάρες», «άγγελος», κ.ά.) συνδυάζεται, κατ’ αντίθεση, με τη χρήση μιας διανοητικής ή και ειρωνικής γλώσσας, άμεσες εκδηλώσεις της οποίας είναι εκφράσεις του δοκιμιακού λόγου. Στη σύνθεση των ποιημάτων συγκεράζεται η μικροσκοπική ματιά που καταγράφει στις λεπτομέρειές τους καθημερινά αντικείμενα και “αντιποιητικά” συμβάντα και η μακροσκοπική όραση που συλλαμβάνει, μέσα από αισθητηριακές αφορμές, κυρίως μέσα από τον έρωτα, αφηρημένες έννοιες όπως ο θάνατος, η μοίρα και ο χρόνος. Αυτή η μετάβαση από έναν άμεσα βιωμένο φθαρτό κόσμο στο σύμπαν «του ουσιώδους και του διηνεκούς» (σύμφωνα με διατύπωση του Βαγενά), δεν αποτελεί απότομη ρήξη, αλλά δημιουργικό βήμα. Πρόκειται για μετάβαση σύμφυτη με την εσωτερική δικτύωση και τη μυητική λειτουργία της ποίησής του. Αν στα Γόνατα της Ρωξάνης και στην Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη ο σκεπτικισμός που προκαλεί η αίσθηση ενός αναπόδραστα γήινου κόσμου απαλύνεται ή και υπερβαίνεται από τον ιδανισμό των σποραδικών αποκαλύψεων της αρμονίας, με τα τρία βιβλία που ακολουθούν, Η πτώση του ιπτάμενου, Βάρβαρες ωδές και Η πτώση του ιπτάμενου, β΄, παρατηρείται η διελκυστίνδα της ποίησης του Βαγενά ανάμεσα στον σκεπτικισμό και τον ιδανισμό ή και η προϊούσα μετάβαση προς έναν αυξανόμενο σκεπτικισμό. Την πιο διαβρωτική όψη αυτού του σκεπτικισμού συναντούμε, στη συνέχεια, στις Σκοτεινές μπαλλάντες. Στα ποιήματα αυτού του βιβλίου το κυρίαρχο συναίσθημα είναι η θλίψη που τροφοδοτεί την κρυστάλλωση ενός καθαρά αρνητικού ψυχισμού. Ο ψυχισμός αυτός άλλοτε υποκρύπτει έναν έντονα δραματικό, και βαθιά αυθεντικό, βιωματικό πυρήνα, κι άλλοτε διοχετεύεται στην αυτοσαρκαστική ειρωνεία, ειρωνεία που επιτυγχάνεται χάρη στη διαλογική σχέση του Βαγενά τόσο με την ποιητική παράδοση, ελληνική και ξένη, όσο και με ένα πλούσιο συμβολικό οπλοστάσιο. Στα Γόνατα της Ρωξάνης και στην Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη, το ποιητικό υποκείμενο (κατόρθωνε και) μετέβαινε από έναν άμεσα βιωμένο φθαρτό κόσμο στο σύμπαν «του ουσιώδους και του διηνεκούς». Στις Σκοτεινές μπαλλάντες η πορεία διαγράφει αντίστροφη τροχιά: από το σύμπαν «του ουσιώδους και του διηνεκούς» το ποιητικό υποκείμενο εκπίπτει στον κόσμο της γήινης φθοράς. Μάλιστα η έκπτωση αυτή εικονογραφείται με αρκετά συμβολικά στοιχεία, όπως το «τίποτα», η «Σφίγγα», τα «αφρισμένα κύματα του μηδενός», τα «σκότη που χύνει κρουνηδόν η Χίμαιρα», οι «δίνες του μηδενός, του τίποτα», κ.ά. Στις Σκοτεινές μπαλλάντες, επίσης, ο βιωματικός πυρήνας πολλών ποιημάτων έχει καθαρά δραματική υφή: η αίσθηση της σωματικής φθοράς, η απειλή της αρρώστιας, η αποτυχία μιας ερωτικής σχέσης, η έντονη σκέψη του θανάτου. Στο ίδιο βιβλίο, τις Σκοτεινές μπαλλάντες, υλοποιείται μορφολογικά (και ποιητικά), εντονότερα απ’ ό,τι σε προηγούμενα βιβλία του Βαγενά, η πρότασή του που θεωρητικά υποστηρίχθηκε στο δοκίμιό του «Η κρίση του ελεύθερου στίχου» (2001): η λελογισμένη εμμετροποίηση του ελεύθερου στίχου, με άλλα λόγια ο ελεγχόμενος εμπλουτισμός του με στοιχεία αντλημένα από την παράδοση της αυστηρά έμμετρης ποίησης, αλλά τροποποιημένα μέσα από την εμπειρία της ελευθερόστιχης ποίησης, μπορεί να επιφέρουν την έξοδο από την κρίση του ελεύθερου στίχου και να επιτύχουν την επαναμάγευση του σύγχρονου ποιητικού λόγου. Τέλος, τα δύο πιο πρόσφατα βιβλία του, Στέφανος και Στη νήσο των Μακάρων, διαπλέκονται με τη γραμμή του διαβρωτικού σκεπτικισμού, εστιάζοντας θεματικά στη σχέση του Βαγενά με τη λογοτεχνική συντεχνία, τη σύγχρονη, στον Στέφανο, και την παλαιότερη, στη Νήσο των Μακάρων. Στο πρώτο βιβλίο προβάλλεται η ειρωνική απόστασή του από το ποιητικό παρόν και στο δεύτερο η σεβάσμια εγγύτητά του προς το ελληνικό κυρίως ποιητικό παρελθόν. Αλλά τόσο η ειρωνική απόσταση όσο και η σεβάσμια εγγύτητα είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: του σκεπτικισμού ή και της αγωνίας για την τύχη της δικής του ποίησης, μέσα σε έναν μάταιο κόσμο. Συνολικά θεωρημένο το ποιητικό έργο του Βαγενά, αν συγκριθεί με το μεγαλύτερο μέρος της ποιητικής παραγωγής του καιρού και του τόπου του, τον αναδεικνύει σε έναν από τους λογιότερους σύγχρονους έλληνες ποιητές. Ειδοποιά γνωρίσματα της λογιοσύνης του είναι η πλούσια και βαθιά σχέση με την ελληνική και την ξένη ποιητική παράδοση, η αναζήτηση των ρυθμικών δυνατοτήτων ιδίως της στροφής και της ομοιοκαταληξίας μέσα στο μετρικό περιβάλλον του ελεύθερου στίχου, η ανίχνευση των δημιουργικών ορίων της ποιητικής μετάφρασης, με την ενσωμάτωση μεταφρασμένων ποιημάτων στα ποιητικά βιβλία του, αλλά και με τις ελεύθερες μεταφράσεις καθώς και τις διασκευές ποιημάτων. Τα παραπάνω γνωρίσματα δεν είναι οι εκδηλώσεις μιας ψυχρής λογιοσύνης αλλά τα στοχαστικά εργαλεία μιας ποίησης που γεννά γνήσια αισθητική συγκίνηση. Οι σποραδικές ενστάσεις της κριτικής για την ποίηση του Βαγενά εστιάστηκαν στη διαπίστωση ότι ενίοτε ελέγχει σε τέτοιο βαθμό το υλικό του, ώστε η έκφρασή του προδίδει τη διανοητική της σύλληψη και εκτέλεση. Αντιθέτως, πιστεύω ότι στο επίκεντρο της αισθητικής συγκίνησης που μεταδίδουν τα καλύτερα ποιήματά του –η δική μου αναγνωστική προτίμηση πριμοδοτεί εκείνα των βιβλίων Τα γόνατα της Ρωξάνης, Περιπλάνηση ενός μη ταξιδιώτη, Βάρβαρες ωδές και Σκοτεινές μπαλλάντες– βρίσκεται ένας βαθιά δονούμενος και πολύ θερμός ψυχοσυναισθηματικός πυρήνας. Αλλά μονάχα ήπιες δονήσεις ή θερμά ρεύματα αυτού του πυρήνα, αισθητά πάντως, φτάνουν στην επιφάνεια των ποιημάτων. Κι αυτό συμβαίνει γιατί το θερμό υλικό ψυχραίνεται από τη λεκτική ειρωνεία, τις διανοητικές διατυπώσεις, τον σκεπτικισμό που διαβρώνει τον ιδανισμό, τη δραματική αίσθηση που συγκεράζεται με τη λυρική διάθεση. Η μακρά μαθητεία σε έλληνες και ξένους ποιητές δίδαξε στον Βαγενά ότι η πιο δραστική συγκίνηση είναι εκείνη που είτε δεν λέγεται είτε ρηματοποιείται ελάχιστα. Όταν το μάγμα φτάνει στην επιφάνεια, ενίοτε ψύχεται σε ποιήματα κρυσταλλικής διαύγειας, όπως στις «Βάρβαρες ωδές, ΧΧΙΙΙ» (σ. 236): «Απόψε το σώμα σου είναι μέρος του καιρού. / Αγγίζω σύννεφα ή τα μαλλιά σου; / Απ’ τα χαράματα πέφτεις συνεχώς / σαν πυκνό χιόνι.» [1] Σύμφωνα με τα στοιχεία που χορηγεί ο Σάββας Παύλου, Βιβλιογραφία Νάσου Βαγενά 1966-2008, Λευκωσία, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 2010, υπάρχουν και άλλα δημοσιευμένα ποιήματα που δεν περιλήφθησαν ούτε στις συλλογές ούτε στη συγκεντρωτική έκδοση.

Ο ακίνητος χορός του φωτός και η κρυστάλλινη διαύγεια του σκότους

Σύνδεση