H αυτονόητη επικαιρότητα Καμύ

Αλμπέρ Καμύ, Ο επαναστατημένος άνθρωπος, μτφρ. Νίκη Καρακίτσου-Douge, Μαρία Κασαμπάλογλου-Roblin, Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ. 504 «Αλλά η σιωπή ενός φυλακισμένου, αγνώστου, εγκαταλελειμμένου στους εξευτελισμούς στην άλλη άκρη του κόσμου, αρκεί για να βγάλει έναν συγγραφέα από την απομόνωση υπό τον όρο τουλάχιστον κάθε φορά που ο ίδιος απολαμβάνει το προνόμιο της ελευθερίας να μην λησμονεί αυτήν τη σιωπή, να την κάνει να αντιλαλεί με τα μέσα της τέχνης».[1] Αυτή η στάση ζωής χαρακτηρίζει τον Καμύ. Είναι η αναζήτηση της αλήθειας χωρίς ιδεολογικά προαπαιτούμενα, χωρίς κάλυψη από σκοπιμότητες. Αυτή είναι μια στάση ζωής με κόστος, αφού πρέπει να συγκρουστείς με τον περίγυρό σου, τις τρέχουσες ιδεολογίες, να μείνεις μόνος ενάντια στο ρεύμα του λαϊκισμού. «Ο συγγραφέας πρέπει να αποδέχεται τα δυο βάρη που αποτελούν το μεγαλείο του επαγγέλματός του: την υπηρεσία της αλήθειας και την υπηρεσία της ελευθερίας».[2] Αυτό σημαίνει την αλήθεια χωρίς συμβιβασμούς, σκοπιμότητες και ιδεολογική τύφλωση. Αυτή η αλήθεια, αν ανακαλυφθεί, είναι δύσκολο να υπηρετηθεί, αλλά ο πνευματικός άνθρωπος, αν αξίζει αυτόν τον χαρακτηρισμό, πρέπει να την υπηρετήσει δημιουργικά. «Η ευγένεια του επαγγέλματός μας θα έχει πάντα τις ρίζες της στις δυο δυσβάσταχτες υποχρεώσεις: την άρνηση να πει ψέματα για κάτι που γνωρίζει και την αντίσταση στην καταπίεση».[3] Αλλά στον υπαρκτό κόσμο μας το ψέμα καθαγιάζεται από τον σκοπό ο οποίος υπηρετείται με όλη την ιδεολογική βαρβαρότητα ανά τους αιώνες έως σήμερα. Η επικαιρότητα του Καμύ είναι αυτονόητη αφού οι αξίες που υπερασπίζεται είναι αιώνιες και δυστυχώς καταπνίγονται από ιδεολογικές σκοπιμότητες. Αυτός ο φτωχός, βγαλμένος από εξαθλιωμένες συνθήκες και ορφανός από ένα χωριό της Αλγερίας, πέτυχε με τη δύναμη και την αυταπάρνησή του να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να γίνει πρότυπο στην υπηρεσία της αλήθειας. Τα βιώματά του πέτυχε να τα μετατρέψει σε αυθεντικές εικόνες για την αλήθεια ενός κόσμου εύκολα χειραγωγήσιμου, όπου η αλήθεια είναι δύσκολα προσβάσιμη μέσα από τα εμπόδια σκοπιμοτήτων. Στο κείμενο αυτό θα παρουσιάσουμε μια δική μας ανάγνωση του εμβληματικού έργου του Καμύ Ο επαναστατημένος άνθρωπος (1951), όπου αναλύει την περιπέτεια της ανθρώπινης εξέγερσης και της επανάστασης, με ιδιαίτερη έμφαση στους τελευταίους τρεις αιώνες. Η ανάλυσή του διαπερνά την αθωότητα της τέχνης, την ανάδειξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας ως σοβαρών προσπαθειών για την απελευθέρωση του ανθρώπου και καταλήγει στην οργάνωση αυτής της επιχείρησης μέσα από τις λαϊκιστικές, τις αναρχικές και τις οργανωτικές μορφές της «αναγκαιότητας» που καταλήγουν στην καταπάτηση της ελευθερίας. Είναι ένα έργο πλούσιο, που επιδέχεται πολλές αναγνώσεις, αλλά αυτό που το χαρακτηρίζει είναι η συνέπεια και η αποφυγή ιδεολογικών καλύψεων. Ο Καμύ μέσα από την ιστορική επισκόπηση των μορφών της μεταφυσικής εξέγερσης, από τη μυθολογία ως τη λογοτεχνία, τις θρησκείες και τη φιλοσοφία, προσεγγίζει το έγκλημα στις διάφορες εκδοχές του. Ο συγγραφέας επιχειρεί να φωτίσει και να καταδικάσει το οργανωμένο από την εξουσία έγκλημα στο όνομα της ελευθερίας, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με αιτιολογία την αγάπη προς τον άνθρωπο. Ο Καμύ αναλύει την απόλυτη άρνηση του Σαντ (1740-1814) με 29 χρόνια στη φυλακή, όπου η αδυναμία αλλά ταυτόχρονα και η θέληση για απόλυτη απελευθέρωση τον οδηγεί σε παραλήρημα. Η εμμονή του Στίρνερ (1806-1856) και οι ιδιοφυείς ακροβασίες του Ντοστογιέφσκι (1821-1881) εκφράζονται φιλοσοφικά και ποιητικά από τον Νίτσε (1844-1900). «Το παράδοξο αλλά σημαντικό συμπέρασμα του Νίτσε είναι ότι ο Θεός πέθανε εξαιτίας του Χριστιανισμού που εκκοσμίκευσε το ιερό». (σ. 122) Η εκκοσμίκευση του ιερού ως ιδεολογίας ολοκληρώθηκε με τον υπαρκτό σταλινισμό. «Εκεί όπου κανείς δεν μπορεί πια να πει τι είναι μαύρο και τι είναι άσπρο, σβήνει το φως και η ελευθερία καταντά εκούσια φυλακή». (σ. 125) Η φυλακή είναι η υποκατάσταση της ελευθερίας ως επιβράβευσης της αναζήτησής της. «Το ελεύθερο πνεύμα αγαπά το αναγκαίο. Η βαθιά σκέψη του Νίτσε είναι ότι η αναγκαιότητα των φαινομένων, αν είναι απόλυτη, χωρίς ρωγμές, δεν εμπεριέχει κανένα είδος εξαναγκασμού». (σ. 126) Το υλικό με το οποίο η αναγκαιότητα των φαινομένων γίνεται απόλυτη, χωρίς ρωγμές, συγκροτείται από την εξουσία και την ιδεολογία της. «Στην ιστορία του πνεύματος, αν εξαιρέσουμε τον Μαρξ, η περιπέτεια του Νίτσε δεν έχει όμοιό της... Το κήρυγμα του υπερανθρώπου κατέληξε στη μεθοδική κατασκευή υπανθρώπων». (σ. 131-132) Αριστερά, ο Πάβλο Νερούδα: η ποίησή του στην υπηρεσία του Στάλιν, του Βισίνσκι και του Μάο. Αλλά όταν το απαιτούσαν οι συνθήκες άλλαζε και τους στίχους. Δεξιά, ο φιλόσοφος του σταλινισμού Γκέοργκ Λούκατς. Ο Καμύ συνηγορεί υπέρ της αθωότητας του Νίτσε για την καπηλεία του από τους Ναζί. Η εξέγερση στρέφεται αρχικά ουτοπικά ενάντια στον Θεό, αφού οι συνθήκες (η αναγκαιότητα!) δεν έχουν ωριμάσει για να διαμορφωθεί ένα σχέδιο επανάστασης. Τώρα πια οι εξεγερμένοι θα έλθουν αντιμέτωποι με το σχέδιό τους και θα γίνουν θύτες και ταυτόχρονα θύματα. Η ουτοπική εξέγερση κατά του Θεού καταλήγει μέσω της επανάστασης στην πραγματική εγκαθίδρυση ενός υλικού, υπαρκτού θεού, με τη μορφή της γήινης απόλυτης εξουσίας, μετατρέποντας την εξέγερση σε τραγική ουτοπία! Βρισκόμαστε στο 1789. «Η περίφημη φράση: “Όχι, Μεγαλειότατε, δεν πρόκειται για εξέγερση, πρόκειται για επανάσταση” τονίζει τούτη την ουσιώδη διαφορά. Σημαίνει ακριβώς ότι “έχουμε την βεβαιότητα μιας νέας κυβέρνησης”. Το κίνημα της εξέγερσης, αρχικά, φτάνει γρήγορα σε αδιέξοδο. Είναι μόνο μια μαρτυρία δίχως συνοχή. Αντίθετα, η επανάσταση αρχίζει από μια ιδέα. Για την ακρίβεια είναι η εισαγωγή της ιδέας στην ιστορική εμπειρία, ενώ η εξέγερση είναι μόνο το κίνημα που οδηγεί από την ατομική εμπειρία στην ιδέα». (σ. 178-179) Η επανάσταση ήδη διαμορφώνει μια ιδεολογία που γίνεται όλο και πιο συνεκτική όσο κατακτά την εξουσία και προσδιορίζει τον δικό της χώρο απολογητικής. Τώρα πια όλα γίνονται σοβαρότερα. Από τον χώρο των ιδεών περνάμε στον έλεγχο της εξουσίας, όπου η χειραγώγηση, οι συσχετισμοί δυνάμεων και οι ραδιουργίες παίζουν μεγαλύτερο ρόλο από την αθωότητα των ιδεών. Τώρα πια ξεχωρίζει η ηγετική ομάδα που αυτονομείται από το λαϊκό της στήριγμα, ενώ η ιδέα απομακρύνεται. Η βία υποκαθιστά τα πάντα. Είναι η αρχή της νέας εποχής που συνεχίζεται. Μέσα από όλη την ιδεολογική μάχη του Διαφωτισμού, ο 18ος αιώνας με τις ελευθεριακές αναζητήσεις του, τα ουτοπικά του πετάγματα καταλήγει σιγά-σιγά στο υπαρκτό. «Εφόσον, λοιπόν, δέχεται πως ό,τι είναι πραγματικό είναι και λογικό, δικαιολογεί όλες τις επεμβάσεις του ιδεολόγου στον χώρο του πραγματικού». (σ. 223) Πολύ περισσότερο δικαιώνει όλη τη βία της εξουσίας, αφού ό,τι είναι υπαρκτό έχει αξία καθαυτή και τοποθετείται εκτός κριτικής, ενώ κάθε αντιπαράθεση σ’ αυτήν είναι ουτοπική και αντιδραστική. Η λατρεία του υπαρκτού που ταυτίζεται με το λογικό αναλύεται με οξυδέρκεια από τον Καμύ και αφορά βέβαια τον Χέγκελ. «Η αξία, λοιπόν, μετατίθεται στο τέλος της ιστορίας. Μέχρι τότε δεν υπάρχει κανένα κριτήριο κατάλληλο να στηρίξει μια αξιολογική κρίση. Πρέπει να ενεργούμε και να ζούμε σύμφωνα με το μέλλον». (σ. 235) Το απομακρυνόμενο και εκτός κριτικής μέλλον δικαιολογεί όλη την αθλιότητα και τα εγκλήματα του παρόντος. Το παρόν ζει στη σκιά και με την ιδεολογική κάλυψη ενός ανύπαρκτου μέλλοντος. Όλα σ’ αυτό δικαιολογούνται! Στον 19ο αιώνα περνάμε στο ρωσικό έδαφος, σε άλλες συνθήκες, όπου ο ρόλος της διανόησης είναι καθοριστικός για την οργάνωση του λαϊκισμού και η ανυπομονησία είναι σύμφυτη με την ανυπαρξία δυνατοτήτων για αλλαγή. Εκεί όπου ο Μπιελίνσκι (1814-1876) ανακαλύπτει γύρω στα 1830 ξαφνικά τον Χέγκελ. «Στο δωμάτιό του, τα μεσάνυχτα, συγκλονισμένος από την αποκάλυψη, ξεσπά σε δάκρυα». (σ. 250) Η γοητεία της αναγκαιότητας του υπαρκτού και του λογικού τον επηρεάζουν άμεσα όπως και όλους όσους αναζητούν άμεσα λύσεις, αντιδρά όμως αργότερα όταν θα αναγνωρίσει τη φρίκη του υπαρκτού και του λογικού γύρω του και την αδυναμία του να τη δικαιολογήσει. Τον ίδιο συγκλονισμό νιώθει και ο Μπακούνιν (1814-1876) στο τέλος της εφηβείας του και βυθίζεται στη μελέτη του Χέγκελ νυχθημερόν, «μέχρι τρέλας», όπως λέει. Κάπου εδώ συγκροτείται ο ρωσικός λαϊκισμός που υπερπηδά τον καπιταλισμό και θέλει να οικοδομήσει τον δικό του σοσιαλισμό, αλλά τελικά μέσω Λένιν και Στάλιν καταλήγει σε έναν άλλο ισχυρό ολοκληρωτισμό, με σιδηρά ιδεολογία! Με την «εξομολόγησή» του στον Νικόλαο Α΄ ο Μπακούνιν εκφράζει το όνειρό του για την επαναστατική σλαβική αυτοκρατορία, την οποία τελικά πραγματοποίησε ο Στάλιν. Εδώ έχουμε και το παράδειγμα πώς ο διεθνισμός μέσω της εξουσίας και με την κλειστή απολογητική της ιδεολογίας του καταλήγει στον δικό του επαναστατικό εθνικισμό. Με τον Νετσάγιεφ (1847-1882) οδηγούμαστε στον απόλυτο μανιχαϊσμό, αμοραλισμό και κυνισμό. Όλα επιτρέπονται για τον τελικό στόχο. Ο άνθρωπος είναι πια μόνο όργανο, μέσο, για τον επαναστατικό στόχο, ενώ για τον ηγέτη επιτρέπονται το ψέμα, η εξαπάτηση και, για πρώτη φορά, η δολοφονία συντρόφου, όπως έκανε ο ίδιος με τον Ιβάνοφ και πέρασε στην ιστορία της λογοτεχνίας με τους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι. Όλη η ανάλυση του Καμύ, για την οξυδερκή ανάλυση των μυθιστορηματικών προσώπων από τον Ντοστογιέφσκι, ισχύει απολύτως στην επαναστατική δράση των κομμάτων που λειτουργούν σε συνθήκες παρανομίας και όπου η συνωμοτικότητα καταργεί κάθε μορφή δημοκρατίας. (Στις συνθήκες λ.χ. των ελληνικών φυλακών ο διαχωρισμός των κρατουμένων στην ενημέρωση σε συντρόφους Α, Β, και Γ κατηγορίας ίσχυε από την περίοδο του Εμφυλίου έως και τη χουντική). Η προετοιμασία της επανάστασης σιγά-σιγά ολοκληρώνεται. Τώρα πια από τις αρχές του 20ού αιώνα στη Ρωσία, με το κόμμα νέου τύπου, ο Καμύ υπογραμμίζει: «Οι μάρτυρες δεν κάνουν τις Εκκλησίες: είναι το τσιμέντο τους ή το άλλοθί τους. Στη συνέχεια έρχονται οι ιερείς και οι θρησκομανείς». (σ. 282) Στις εγκόσμιες θρησκείες έρχονται οι ερμηνευτές του μέλλοντος, που τακτοποιούν την ιστορία με εγχειρίδια τα οποία ερμηνεύουν τα πάντα, χωρίς να αφήνουν περιθώριο αμφισβήτησης. Ο Καμύ αναλύει τον ρόλο της μυστικής οργάνωσης, των μεθόδων της, του κυνισμού της και καταλήγει στον Τκάτσοφ, τον πρόδρομο του Πολ Ποτ «που πρότεινε να σκοτώσει όλους τους Ρώσους πάνω από είκοσι πέντε χρονών, γιατί τους θεωρούσε ανίκανους να δεχτούν τις νέες ιδέες». (σ. 285) Πράγματι ο Τκάτσοφ συμπύκνωσε ήδη από το 1875 την ιδεολογική δικαίωση της βίαιης κατάληψης της εξουσίας και επηρέασε αποφασιστικά τον Λένιν που θα επαναλάμβανε τις απόψεις του. Ο Καμύ περνάει τώρα στην τρομοκρατία του κράτους, που αφήνει πίσω της τις αθώες εκκλήσεις για ελευθερία και δικαιοσύνη και αναλαμβάνει τον βιασμό της ιστορίας με έναν βολονταρισμό χωρίς όρια. «Όλες οι σύγχρονες επαναστάσεις κατέληξαν στην ενίσχυση του Κράτους. Το 1789 φέρνει τον Ναπολέοντα, το 1848 τον Ναπολέοντα Γ΄, το 1917 τον Στάλιν, οι ιταλικές ταραχές του 1920 τον Μουσσολίνι, η δημοκρατία της Βαϊμάρης τον Χίτλερ». (σ. 289) Αριστερά, ο Γιαν Κοτ ο οποίος αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για το έγκλημα στο Κατίν είπε: «Τι είναι μερικές χιλιάδες αξιωματικοί σε σχέση με την Ιστορία και την πορεία της;». Δυστυχώς οι «απαιτήσεις» της Ιστορίας συνεχώς ανέβαιναν… Δεξιά, ο Μπρεχτ, ο οποίος έμεινε πιστός στον όρκο του από το 1941: «Ποτέ δεν θα γράψω τίποτε εναντίον της ΕΣΣΔ. Όλα τα άλλα είναι δυνατά, αυτό όχι». Η προσωπική εξουσία ήταν το κύριο χαρακτηριστικό τους, αλλά αυτό που τις διαφοροποιούσε ήταν η ιδεολογία. Ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ ήταν παραληρηματικοί σε σχέση με τον Στάλιν που είχε πίσω του μια πανίσχυρη ιδεολογία-απολογητική, με την υπόσχεση του βέβαιου μέλλοντος. Υπερασπιζόμενος την ελεύθερη βούληση, ο Καμύ τονίζει: «Ο φασισμός είναι ουσιαστικά περιφρόνηση. Αντίστροφα, κάθε μορφή περιφρόνησης, όταν επεμβαίνει στην πολιτική, προετοιμάζει ή εγκαθιστά τον φασισμό». (σ. 295) Επικαλούμενος τις μωρολογίες του Μουσολίνι και του Χίτλερ, που σε σχέση με τον σταλινισμό είναι ιδεολογίες νηπιακής μορφής, ο Καμύ υπογραμμίζει: «“Η πράξη είναι το παν”, έλεγε ο Μουσσολίνι. Και ο Χίτλερ: “Όταν η φυλή διατρέχει τον κίνδυνο της καταπίεσης... τότε το θέμα της νομιμότητας παίζει δευτερεύοντα ρόλο”. Και εφόσον η φυλή έχει πάντα ανα΄γκη να απειλείται για να υφίσταται, δεν υπάρχει ποτέ νομιμότητα». (σ. 295) Η παραληρηματική έκφραση της προσωπικής εξουσίας με τον Μουσολίνι να μονολογεί: «Τίποτα εκτός του Κράτους, ενάντια στο Κράτος. Όλα στο Κράτος, για το Κράτος, μέσα στο Κράτος» (σ. 297) εκφράζει την έλλειψη προοπτικής, την ιδεολογική αδυναμία και το τέλμα του κλειστού συστήματος. Η ιεράρχηση ενός μηχανισμού εξουσίας που από την κορυφή ως τη βάση δεν έχει μηχανισμούς ελέγχου, ούτε διαμεσολαβήσεις αλλά απλώς εκτελεστικά όργανα, ενισχύει τη διαφθορά, τη ραδιουργία, τις μηχανορραφίες και τη δουλικότητα. Σε διάκριση από τον φασισμό ο σταλινισμός οικοδομούσε το μέλλον με ένα κόμμα που αξιοποιούσε το 10% του πληθυσμού ως μέλη, που είχε τη «δικαιοσύνη» του, σύμφωνα με τον Ζίζεκ τα συνδικάτα του, και διάφορες κλαδικές οργανώσεις οι οποίες οικοδομούσαν, παράλληλα με τον μοναδικό αρχηγό, το... βέβαιο μέλλον. Με τα παραδείγματα βίαιης εξόντωσης πληθυσμών σε φυλετική βάση, με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τις μαζικές δολοφονίες, ο Καμύ συμπεραίνει: «Ο Χίτλερ αποτελεί τη μοναδική ίσως περίπτωση στην ιστορία ενός τυράννου που δεν άφησε τίποτα στο ενεργητικό του». (σ. 302) Περνώντας στην προσπάθεια ορθολογικής επιβολής του τρόμου, ο Καμύ καταλήγει: «Είμαστε σε θέση να πούμε για τον Μαρξ ότι οι περισσότερες από τις προβλέψεις του σκόνταψαν στα γεγονότα, ενώ ταυτόχρονα, η προφητεία του έγινε αντικείμενο μιας ολοένα μεγαλύτερης πίστης». (σ. 306) Ερμηνεύοντας την προφητεία του Μαρξ ο Καμύ επικαλείται τον Γιάσπερς που υπογράμμιζε την ενότητα του χριστιανικού και του μαρξιστικού κόσμου. «Οι δύο θεωρίες έχουν από κοινού μια κοσμοαντίληψη που τις διαχωρίζει από την ελληνική άποψη. Ο Γιάσπερς την ορίζει πολύ καλά: “Αποτελεί χριστιανική σκέψη να θεωρούμε την ιστορία των ανθρώπων αυστηρά ενιαία”». (σ. 307) Αυτή η ακολουθία γεγονότων προς τον βέβαιο τελικό στόχο προσφέρει τεράστια γοητεία στο κίνημα και αποτελεί ισχυρότατη ιδεολογική κάλυψη. Προχωρώντας στην ανάλυση της επαναστατικής προφητείας ο συγγραφέας συλλαμβάνει όλο το πλέγμα των ανθρωπίνων σχέσεων και αδυναμιών για να καταλήξει: «Η ουτοπία αντικαθιστά τον Θεό με το μέλλον. Ταυτίζει τότε το μέλλον με την ηθική. Μοναδική αξία είναι το καθετί που εξυπηρετεί αυτό το μέλλον. Γι’ αυτόν τον λόγο ήταν σχεδόν πάντα καταπιεστική και απολυταρχική». (σ. 337) Βέβαια αυτή η παράδοση ή η εγκατάλειψη στην ουτοπία εκμηδενίζει το παρόν με τους ζωντανούς ανθρώπους, αφού τους μετατρέπει σε πιόνια ενός ανύπαρκτου τελικού στόχου όπως και ιστορικά αποδείχθηκε. Η απελευθερωτική δύναμη του Καμύ, από τα κίβδηλα ιδεολογικά προτάγματα, που τον καθιστούν ζωντανό και επίκαιρο διανοούμενο, σε διάκριση από τους ψευδοπροφήτες, διατυπώνεται με διαυγή τρόπο: «Αλλά τα θύματα δεν θα είναι πια εδώ για να κρίνουν. Για το θύμα, το παρόν είναι η μόνη αξία, η εξέγερση η μόνη δράση. Για να υπάρχει μεσσιανισμός, πρέπει να διαμορφωθεί ενάντια στα θύματα. Πιθανόν να μην το ήθελε ο Μαρξ, εδώ όμως βρίσκεται η ευθύνη του που πρέπει να εξεταστεί ότι δικαιώνει, στο όνομα της επανάστασης, την αιματηρή από δω και πέρα πάλη ενάντια σε όλες τις μορφές εξέγερσης». (σ. 339) Το κόμμα ως καθαγιασμένο μέσον, που είναι ο απόλυτος κυρίαρχος στην επιβολή της αλήθειας και της δικαιοσύνης, έπαιζε εδώ τον κύριο διαμεσολαβητικό ρόλο. Βρισκόταν στην κορυφή του Ολύμπου όπου αποφάσιζε, καταδίκαζε και εκτελούσε. Οι υπήκοοι απλώς επικροτούσαν. Έχοντας μοναδικό του στόχο την αναζήτηση της αλήθειας και χωρίς ιδεολογικές σκοπιμότητες, ο Καμύ αναλύει με διαύγεια τον κομματικό στόχο που είχαν οι Δίκες της Μόσχας (1936-1939): «Μπορούμε να υποδουλώσουμε έναν ζωντανό άνθρωπο και να τον μειώσουμε στην ιστορική κατάσταση του πράγματος. Αλλά, αν πεθάνει αρνούμενος, επιβεβαιώνει εκ νέου μιαν ανθρώπινη φύση που απορρίπτει την τάξη των πραγμάτων. Γι’ αυτό τον λόγο ο κατηγορούμενος δεν προσάγεται σε δίκη και δεν θανατώνεται δημόσια, εκτός αν συναινέσει να πει ότι ο θάνατός του θα είναι δίκαιος και σύμφωνος με την Αυτοκρατορία των πραγμάτων. Πρέπει να πεθάνεις ατιμασμένος ή να μην υπάρχεις ούτε στη ζωή ούτε στον θάνατο. Σ’ αυτή την τελευταία περίπτωση, δεν πεθαίνεις, εξαφανίζεσαι». (σ. 383) Ύστερα από πενήντα χρόνια ο ριζοσπάστης διασκεδαστής Ζίζεκ ερμηνεύει την «ποιότητα» των Δικών της Μόσχας σε σχέση με τις εκτελέσεις των ναζί για να δικαιώσει την ανωτερότητα του σταλινισμού στην απονομή δικαιοσύνης! Βέβαια υπάρχουν και οπαδοί που αρνούνται και τώρα ότι διεξήχθησαν τέτοιες δίκες. Η επιβολή του υπαρκτού ως αξίας δικαιώνει τα πάντα: «Η ιστορία έκρινε τον Μπουχάριν γιατί τον θανάτωσε. Διακηρύσσει την αθωότητα του Στάλιν: είναι στην κορυφή της εξουσίας του. Ο Τίτο είναι έτοιμος να δικαστεί, όπως συνέβη και με τον Τρότσκι, που η ενοχή του κατέστη σαφής για τους φιλοσόφους του ιστορικού εγκλήματος μόνο τη στιγμή που τον χτύπησε το σφυρί του δολοφόνου». (σ. 388) Αυτός είναι ο υπαρκτός σταλινισμός ως σοσιαλισμός. Αυτή είναι η ωμή επιβολή της βίας ως απελευθερωτική αρετή της ιστορίας. Ο Καμύ προχωρεί στην ρουτινιάρικη επανάληψη της ιστορίας όπου οι δικαστές και οι εκτελεστές καταδικάζονται και εκτελούνται και οι ίδιοι, εκτός βέβαια από το αφεντικό της ιστορίας, τον Στάλιν. «Συμβαίνει, ωστόσο, εκείνοι που δικάζουν, όπως ο Ράικ, να δικάζονται με τη σειρά τους. Πρέπει μήπως να πιστέψουμε ότι δεν διάβαζε πλέον σωστά την ιστορία; Πράγματι, η ήττα του και ο θάνατός του το αποδεικνύουν. Ποιος, λοιπόν, εγγυάται ότι οι σημερινοί δικαστές δεν θα είναι οι προδότες του αύριο και δεν θα κατρακυλήσουν πάνω από τους δικαστικούς θώκους τους προς τα τσιμεντένια υπόγεια, εκεί που πνέουν τα λοίσθια οι κολασμένοι της ιστορίας;». (σ. 389) Μετά βέβαια το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956) το Κόμμα αποφάσισε να διαφυλάσσεται η ζωή της νομενκλατούρας και να μην εξοντώνονται τα στελέχη, απλώς να περιθωριοποιούνται. Έτσι ο Χρουστσώφ απλώς συνταξιοδοτήθηκε. Αυτό ήδη το είχε εφαρμόσει ο Τίτο από το 1954 με τον Μίλοβαν Τζίλας. Ο Καμύ ολοκληρώνει αυτό το κεφάλαιο με τον βολονταρισμό της εξουσίας. «Στο μεταξύ, περιορίζεται σε μια ατέρμονη υποκειμενικότητα που επιβάλλεται στους άλλους ως αντικειμενικότητα: αυτός είναι ο φιλοσοφικός ορισμός του τρόμου. Τούτη η αντικειμενικότητα δεν έχει ξεκάθαρο νόημα, αλλά η εξουσία θα της δώσει ένα περιεχόμενο θεωρώντας ένοχο ό,τι δεν επιδοκιμάζει». (σ. 391) Αυτή η ανία της εξουσίας που αναβάλλει την ημέρα της κρίσεως της δικαιοσύνης της και της τελικής επιβολής της αλήθειας περιγράφεται από τον συγγραφέα: «Στο μεταξύ οι πιστοί προσκαλούνται τακτικά σε παράξενες γιορτές, στις οποίες, σύμφωνα με σχολαστικές τελετουργίες, θύματα οι ίδιοι σε πλήρη συντριβή, προσφέρονται σαν τάμα στον ιστορικό θεό». (σ. 391) Ο μεγάλος ποιητής και στοχαστής Τσέσλαβ Μίλος, αντίθετα στο ρεύμα, έγραφε την Αιχμάλωτη Σκέψη την ίδια περίοδο που στην απέραντη μοναξιά ο Καμύ έγραφε τον Επαναστατημένο Άνθρωπο. Τριάντα χρόνια μετά, ο Ν. Κοτζιάς έγραψε για την «απόδοση του Βραβείου Νόμπελ της Λογοτεχνίας στον άγνωστο πολωνό πρόσφυγα Μίλος (10.9.1980), τόσο άγνωστο, ώστε να μην είναι μεταφρασμένο ούτε ένα ποίημά του στη γλώσσα αυτών που αποφάσισαν να τον βραβεύσουν!». Ο νυν Υπουργός Εξωτερικών εν συνεχεία εμφανίστηκε και ως… ποιητής. Η αθωότητα της εξέγερσης σε σχέση με την σιδηρά βιαιότητα και το αμετάκλητο της επανάστασης αναλύεται από τον Καμύ στο κεφάλαιο «Εξέγερση και επανάσταση»: «Η διεκδίκηση της εξέγερσης είναι η ενότητα, η διεκδίκηση της ιστορικής επανάστασης η ολότητα. Η πρώτη ξεκινά από το όχι που στηρίζεται πάνω σ’ ένα ναι, η δεύτερη ξεκινά από την απόλυτη άρνηση και καταδικάζεται σε κάθε είδους υποδούλωση, για να φτιάξει ένα ναι που θα απωθηθεί στα πέρατα των χρόνων. Η μια είναι δημιουργική, η άλλη μηδενιστική. Η πρώτη προορίζεται να δημιουργεί για να υπάρχει όλο και πιο πολύ, η δεύτερη είναι αναγκασμένη να παράγει για να αρνείται όλο και περισσότερο. Η ιστορική επανάσταση υποχρεώνεται να ενεργεί πάντα με την ελπίδα –που διαψεύδεται ακατάπαυστα– ότι θα υπάρξει μια μέρα. Ακόμα και η ομόφωνη συγκατάθεση δεν θα αρκέσει για να δημιουργήσει το είναι. “Υπακούστε” έλεγε ο Φρειδερίκος ο Μέγας στους υπηκόους του. Αλλά πεθαίνοντας είπε: “Βαρέθηκα να βασιλεύω σε σκλάβους”». (σ. 402-403) Η ελπίδα που διαψεύδεται δημιουργεί τους δημίους μεσολαβητές, που καταστρέφοντας κάθε προσδοκία παράγουν όλο και περισσότερα ψέματα, σε έναν αιματηρό φαύλο κύκλο όπου τελικά χάνονται και οι ίδιοι μέσα στο ψεύδος. Ο Καμύ, στο κεφάλαιο «Εξέγερση και τέχνη», αναπτύσσει με πολύ ευγενικό τρόπο και χωρίς να κάνει πολεμική την σαφή άποψή του ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι προπαγανδιστική λογοτεχνία και κατά συνέπεια υπηρετεί σκοπιμότητες και τον σκοταδισμό: «Γράφω, σημαίνει ήδη επιλέγω. Έτσι, υπάρχει μια αυθαιρεσία του πραγματικού, όπως και μια αυθαιρεσία του ιδεατού, που καθιστά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα ένα μυθιστόρημα με αυτονόητη θεωρία. Ο περιορισμός της ενότητας του μυθιστορηματικού κόσμου στην ολότητα του πραγματικού γίνεται μόνο χάρη σε μιαν a priori κρίση που αφαιρεί από το πραγματικό ό,τι δεν συμφωνεί με τη θεωρία. Επομένως, ο λεγόμενος σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι προορισμένος, από τη ίδια τη λογική του μηδενισμού του, να συσσωρεύει τα πλεονεκτήματα του διδακτικού μυθιστορήματος και της προπαγανδιστικής λογοτεχνίας». (σ. 435) Ο συγγραφέας συνδέει την τέχνη, την εξέγερση και την επανάσταση με έναν τρόπο που απογυμνώνει τα προπαγανδιστικά στοιχεία που τίθενται στην υπηρεσία της ολοκληρωτικής εξουσίας: «Στην τέχνη, η εξέγερση ολοκληρώνεται και διαιωνίζεται στην πραγματική δημιουργία και όχι στην κριτική ή τα σχόλια. Η επανάσταση, από την πλευρά της, μπορεί να επικυρωθεί μόνο μέσω ενός πολιτισμού και όχι με την τρομοκρατία ή με την τυραννία». (σ. 438) Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Καμύ, όταν πολλοί έβλεπαν το εκτυφλωτικό φως κάποιου μέλλοντος, έχει ήδη, από το 1951, δει τον θάνατο και την κηδεία των ονείρων για την επανάσταση: «Τότε, όταν η επανάσταση, στο όνομα της εξουσίας και της ιστορίας, μεταβάλλεται σ’ αυτόν τον δολοφονικό και υπέρμετρο μηχανισμό, μια νέα εξέγερση γίνεται ιερή υπέρ του μέτρου και της ζωής. Βρισκόμαστε σε τούτο το οριακό σημείο». (σ. 489) Τώρα πια, το 2015, βρισκόμαστε πάνω στα ερείπια που άφησε αυτή η «επανάσταση». Είμαστε πάνω στις σκιές νεκρών ιδεολογιών τις οποίες επικαλούνται ανθρώπινα φαντάσματα, τα οποία απευθύνονται σε μάζες μέσα σε μια νεκρή ιστορία, χωρίς ανθρώπους και βέβαια χωρίς νόημα. Η δημιουργική σκέψη σε αντίθεση με την προπαγάνδα είναι επίκαιρη σε όλες τις εποχές, κρατώντας ζωντανή την ελπίδα ότι ίσως κάποτε να θερμάνει και να φωτίσει το σκοτάδι: «Οι άνθρωποι της Ευρώπης, εγκαταλειμμένοι στις σκιές, απομακρύνθηκαν από το σταθερό και ακτινοβόλο σημείο. Ξεχνούν το παρόν για χάρη του μέλλοντος, την τροφή των ανθρώπων για τη ματαιότητα της εξουσίας, την αθλιότητα των προαστίων για μια αστραφτερή πολιτεία, την καθημερινή δικαιοσύνη για μια μάταιη γη της επαγγελίας. Απελπισμένοι για την ελευθερία των ατόμων, ονειρεύονται μια παράξενη ελευθερία του ανθρώπινου είδους. Αρνούνται τον μοναχικό θάνατο και αποκαλούν αθανασία ένα τρομερό συλλογικό ψυχορράγημα». (σ. 490) Ο Καμύ σε όλο το έργο του αναζητεί τον στόχο του, που είναι η αλήθεια χωρίς παραχωρήσεις σε σκοπιμότητες. Από τον Ξένο (1942), την Πανούκλα (1947), τον μύθο του Σίσυφου (1943), το θεατρικό Οι δίκαιοι (1949) ως τον Επαναστατημένο άνθρωπο (1951), ο Καμύ έχει το πάθος του ερευνητή για την ανθρώπινη κατάσταση. Το μεγαλείο του βρίσκεται στην ελευθερία της αναζήτησης, στην πορεία της οποίας περιθωριοποιεί και αποβάλλει όλα τα ξένα σώματα που δυσχεραίνουν τον εντοπισμό της αλήθειας. Αυτό προϋποθέτει τη μοναξιά του δημιουργού, ο οποίος πρέπει να παραμείνει ανεπηρέαστος από τις κραυγές της περιρρέουσας ατμόσφαιρας που τόσο επηρεάζει και γοητεύει τους διανοούμενους τους οποίους μετατρέπει σε προπαγανδιστές. Αλλά η ευγένειά του βρίσκεται και στην ανεκτικότητα, τον διάλογο που είναι απαραίτητος για την διερεύνηση και την ελευθερία της αναζήτησης με στόχο την αλήθεια. Δυστυχώς οι ιδεολογίες είναι εχθρικές σε αυτές τις αξίες και μετατρέπουν τα προτάγματά τους σε εφαλτήρια δημίων. Η περιπέτεια της εξέγερσης και τελικά της επανάστασης ξεκινά με την άνθιση των φυσικών και των κοινωνικών επιστημών από τον 18ο και 19ο αιώνα, για να εμφανιστούν και οι ιδεολογίες που απαιτούσαν την ανατροπή των κατεστημένων θεσμών. Από την επίθεση στις θρησκείες, στην εκκλησία και στον Θεό ως τους θεσμούς της βασιλείας, ενισχύεται ο αναρχισμός, η απαίτηση για εξίσωση, με τον σοσιαλισμό και τη μορφοποίησή του με τον ιστορικό υλισμό και τον Μαρξ διαμέσου του προλεταριάτου. Ο Καμύ διαπερνά με τον δικό του τρόπο όλο αυτό το υλικό για να παρατηρήσει τις επιδράσεις του πάνω στην ανθρώπινη δημιουργικότητα και τις επινοήσεις του ανθρώπινου υποκειμένου. Ο Καμύ παρατηρεί την αυτοθυσία, την πίστη, την αθωότητα που απαιτούνται για την προετοιμασία της επανάστασης, μετά την επιβολή της οποίας όλα αλλάζουν. Τότε όλες οι παραπάνω αρετές καταλήγουν σε ύποπτες ενδείξεις, αφού τώρα πια απαιτείται πειθαρχία, επιβολή, βία και εξαφάνιση κάθε συναισθήματος. Η αρετή καθίσταται ύποπτη γιατί τώρα έχει υποκατασταθεί από την υποταγή, την πειθαρχία και τις απαιτήσεις της εξουσίας. Φτάνουμε πια στο σημείο όπου η αγάπη καταλήγει να μετατρέπεται σε μίσος. Αυτό είναι το επαναστατικό μίσος, το οποίο μέσω της πράξης του θα άνοιγε κάποτε τον δρόμο για την αιώνια αγάπη. Ουσιαστικά, με αυτά τα μέσα φτάνουμε στην έρημο της αγάπης, όπου ο άνθρωπος κραυγάζει μέσα από το σκοτάδι για τη νίκη του. Δυστυχώς η επανάσταση, το απόλυτο, ο τελικός και αδιαπραγμάτευτος στόχος, δεν απαιτούν γνώση, ωριμότητα, διαμεσολάβηση, αλλά ζητούν μόνο θέληση, πίστη και τυφλή εκτέλεση. Γι’ αυτό και είναι τρομερά δύσκολη η έξοδος από αυτή την «λογική». Άλλωστε εδώ δεν υπάρχουν υποκείμενα που αναλαμβάνουν τις ευθύνες, αφού όλα ανήκουν στη βέβαιη ιστορική πορεία που τις διαγράφει. Τελικά, η αναγκαιότητα που επικαλέστηκε η εξουσία κατέπνιξε την ελευθερία και τον υποτιθέμενο στόχο της, την κοινωνική απελευθέρωση. Ο περίφημος σταλινικός ορισμός «η ελευθερία είναι η συνείδηση της αναγκαιότητας» ήταν μια απάτη αφού η συνείδηση ήταν το κόμμα, δηλαδή ο θύτης της ελευθερίας. Ο Καμύ αφιέρωσε τη ζωή και το έργο του στο παρόν, όταν με τις υποσχέσεις τους οι ιδεολόγοι του μέλλοντος το είχαν καταργήσει. Το μέλλον, το ανύπαρκτο μέλλον τα υπέταξε όλα, τους ζωντανούς ανθρώπους και τα όνειρά τους και τα κατάργησε. Ο Καμύ είναι από τους σπάνιους διανοούμενους στα μέσα του 20ού αιώνα, ο οποίος χωρίς να έχει βιώσει τον υπαρκτό σταλινισμό τον αντιμετώπισε με τόση άνεση για να τον αποκαλύψει. Αυτή η στάση ζωής πληρώθηκε με το τίμημα της απομόνωσης και της συκοφάντησής του από τους συναδέλφους του. Αλλά η δύναμη της δημιουργίας είναι τόσο ισχυρή που έστω και ένας αν μείνει θα είναι ο αυθεντικός εκφραστής της αλήθειας, ενώ η μάζα των συναδέλφων του θα ψεύδεται. Ο Καμύ ανέδειξε το αληθινό πρόβλημα: δεν υπάρχουν δικά μας και δικά τους εγκλήματα, όλα είναι καταδικαστέα. Αν ακόμη και σήμερα ένας φιλόσοφος εγκωμιάζει τον Πολ Ποτ, τον Στάλιν ή τον Χίτλερ μην στενοχωρηθείτε. Είναι ένας πρώην φιλόσοφος και νυν προπαγανδιστής. Η εμπειρία του ανθρώπινου όντος σε οποιαδήποτε φυλακή, στο Άουσβιτς ή στο Γκουλάγκ, πρέπει να είναι σεβαστή αλλιώς χάνουμε την ανθρωπιά μας και γινόμαστε υπάνθρωποι. ● Σημείωση: Δες και το αφιέρωμα της Athens Review of Books στον Καμύ, τχ. 44 (Οκτ. 2013). — Περικλής Σ. Βαλλιάνος, «Η αποκρουστική “φιλοσοφία” της βίας και η ηρωική μαρτυρία του Καμύ», — Τόνι Τζαντ (Tony Judt), «Ο χαμένος κόσμος του Αλμπέρ Καμύ», — Πέτρος Μαρτινίδης, «Η δικαιολογία του θεού». [1] Από την ομιλία του Αλμπέρ Καμύ (1913-1960) κατά την απονομή του Βραβείου Νόμπελ το 1957. [2] Ό.π. [3] Ό.π.

H αυτονόητη επικαιρότητα Καμύ

Σύνδεση