«...αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται»

Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, επιμέλεια Δημήτρης Δημηρούλης, Gutenberg, Αθήνα 2015, σελ. 814 Η επιμελημένη από τον Δημήτρη Δημηρούλη έκδοση του καβαφικού έργου σε έναν τόμο με διεξοδική εισαγωγή, χρονολόγιο, σχόλια που συνοδεύουν τα ποιήματα, παράρτημα με τα ποιήματα που έγραψε στα αγγλικά, με τις μεταφράσεις, με τα λογοτεχνικά πεζά και με επιλεγμένα καβαφικά σχόλια για την ποιητική εργασία, επιλογή βιβλιογραφίας, όπως και πολύ χρήσιμα ευρετήρια, αποτελεί μια σημαντική προσπάθεια στη διάδοση του καβαφικού έργου.[1] Ο Δημήτρης Δημηρούλης, καθηγητής της Ιστορίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, πραγματοποιεί την νέα έκδοση του καβαφικού ποιητικού έργου με μεγάλη φιλολογική ακρίβεια, αλλά και με θεωρητική ευαισθησία: ο σεβασμός του καβαφικού έργου συμβαδίζει με την αναγνώριση της σημασίας του «καβαφικού μύθου» στο σημερινό πολιτισμικό γίγνεσθαι, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό. Δεν είναι εύκολο να χειριστεί κανείς εκδοτικά ένα έργο που το συναντάει σε επιγραφές στα λεωφορεία και το μετρό, αλλά πρέπει να το αναζητήσει και στο δυσπρόσιτο αρχείο του ποιητή. Ποια είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτής της νέας έκδοσης του καβαφικού ποιητικού έργου και από ποιες αρχές διέπεται; Πρώτον, η έκδοση, σε έναν τόμο, ακολουθεί την αρχή της χρονολογικής κατάταξης των ποιημάτων, έτσι ώστε ο αναγνώστης να έχει την εικόνα της εξέλιξης. Δεύτερον, η έκδοση υιοθετεί έναν ορθολογικότερο τρόπο ταξινόμησης των ποιημάτων του Καβάφη και τα διακρίνει σε δύο κατηγορίες, τα «Δημοσιευμένα», στα οποία συμπεριλαμβάνονται τα «Αναγνωρισμένα» και τα «Αποκηρυγμένα», και τα «Αδημοσίευτα (Ολοκληρωμένα και Ανολοκλήρωτα)», στα οποία περιλαμβάνονται τα «Ανέκδοτα», τα χαρακτηρισμένα ως «Κρυμμένα», τα «Ατελή» κτλ. Τρίτον, ο Δ. Δημηρούλης είναι πολύ ευαίσθητος θεωρητικά και διακρίνει σαφώς ανάμεσα στην φιλολογική αποκατάσταση και στην ερμηνευτική παρέμβαση. Για τον λόγο αυτό, όταν παρουσιάζει τα αδημοσίευτα σχεδιάσματα του Καβάφη, χαρακτηρίζει την πρότασή του ως ερμηνευτική δοκιμή, καθιστώντας σαφές στον αναγνώστη ότι δεν προτείνει, ούτε κατά προσέγγιση, κάποια τελική γραφή ποιημάτων που σχεδίαζε μεν, αλλά δεν ολοκλήρωσε ο Καβάφης. Τέταρτον, η έκδοση συνοδεύεται από ιδιαίτερα εκτεταμένη «Εισαγωγή», η οποία αποτελεί «πρόταση ανάγνωσης» του καβαφικού έργου και συντονίζεται απολύτως με τις εκδοτικές επιλογές που υιοθετούνται. Δηλαδή, αναδεικνύει ορισμένες πτυχές του έργου, τις οποίες κρίνει σημαντικές, υποδεικνύει άλλες ως δυνατότητες ή ενδεχόμενα και αποδέχεται την αναγνωστική ελευθερία. Ιδιαίτερη σημασία έχει η προσφορά στον αναγνώστη μιας βιογραφίας του Καβάφη, προκειμένου αυτή να λειτουργήσει ως πλαίσιο ανάγνωσης, αλλά και η αναγνώριση ότι αυτή η βιογραφία αποτελεί ένα ομοίωμα ζωής, μια προσώρας κατασκευή. Ας ξεκινήσουμε με τη σειρά, πρώτα με τη χρονολογική κατάταξη των ποιημάτων. Παρατηρούμε ότι στην έκδοση αυτή τα δημοσιευμένα ποιήματα κατατάσσονται χρονολογικά σε δύο μέρη, τα αναγνωρισμένα (τα 154) και τα αποκηρυγμένα, με βάση για μεν τα αναγνωρισμένα το έτος δημοσίευσης (ενώ δίδεται, παράλληλα, και η χρονολογία γραφής όταν είναι δυνατόν), για δε τα αποκηρυγμένα το έτος γραφής. Η χρονολογική κατάταξη έχει ακολουθηθεί μερικώς στην έκδοση Σαββίδη (εκδόσεις Ίκαρος), την «τυπική» θα λέγαμε έκδοση του Καβάφη, μέσω τις οποίας οι μεγαλύτεροι σε ηλικία τουλάχιστον γνωρίσαμε το έργο του. Ο Γ. Π. Σαββίδης εξέδωσε τον πρώτο τόμο των αναγνωρισμένων ποιημάτων με βάση τη θεματική κατάταξη σε τεύχη του ίδιου του Καβάφη (84 ποιήματα έως το 1918) και τον δεύτερο τόμο χρονολογικά, επειδή πάλι ο ίδιος ο Καβάφης είχε επιλέξει τη μέθοδο αυτή, ακολουθώντας την τελευταία συλλογή μονόφυλλων που είχε κυκλοφορήσει ο ποιητής (70 ποιήματα από το 1919 έως και το 1933). Η εκδοτική αυτή επιλογή, αποτέλεσμα συστηματικής εργασίας του Γ. Π. Σαββίδη στο αρχείο του Καβάφη, που οδήγησε στη σημαντικότατη μονογραφία, Οι Καβαφικές Εκδόσεις (εκδ. Ταχυδρόμος, Αθήνα 1966), με την οποία, μεταξύ άλλων, αποκτήσαμε μια εικόνα του τρόπου διαχείρισης της διάδοσης του έργου του Καβάφη από τον ίδιο, δικαιολογείται απολύτως το 1963, που πραγματοποιήθηκε η έκδοση. Το έργο του Καβάφη παραδόθηκε στον αναγνώστη διαμεσολαβημένο από την εκδοτική πρακτική του Καβάφη, όπως την έχει μελετήσει ο Σαββίδης: το ποιητικό κείμενο και η πρόσληψή του δημιουργούν μια αναγνωστική ένταση και, με τον τρόπο αυτό, μπορέσαμε να διαβάσουμε τον Καβάφη και από τη δική του οπτική. «Μὴ ὁμιλεῖτε περὶ ἐνοχῆς, μὴ ὁμιλεῖτε περὶ εὐθύνης. Ὅταν περνᾷ τὸ Σύνταγμα τῆς Ἡδονῆς μὲ μουσικὴν καὶ σημαίας· ὅταν ριγοῦν καὶ τρέμουν αἱ αἰσθήσεις, ἄφρων καὶ ἀσεβὴς εἶναι ὅστις μένει μακράν, ὅστις δὲν ὁρμᾷ εἰς τὴν καλὴν ἐκστρατείαν, τὴν βαίνουσαν ἐπὶ τὴν κατάκτησιν τῶν ἀπολαύσεων καὶ τῶν παθῶν.Ὅλοι οἱ νόμοι τῆς ἠθικῆς – κακῶς νοημένοι, κακῶς ἐφαρμοζόμενοι – εἶναι μηδὲν καὶ δὲν ἠμποροῦν νὰ σταθοῦν οὐδὲ στιγμήν, ὅταν περνᾷ τὸ Σύνταγμα τῆς Ἡδονῆς μὲ μουσικὴν καὶ σημαίας. (…)». Ανέκδοτο πεζό του Καβάφη. Πιθανή χρονολογία γραφής 1894-1897. Αρχείο Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση). Ας δούμε ένα παράδειγμα. Τα δύο ποιήματα που προτάσσονται στο πρώτο τεύχος και στον πρώτο τόμο της έκδοσης Σαββίδη έχουν τους τίτλους «Η Πόλις» και «Η Σατραπεία», αναφέρονται, δηλαδή, σε δύο μορφές πολιτειακής οργάνωσης του αρχαίου κόσμου. Τα ποιήματα αυτά βρίσκονται σε διάλογο μεταξύ τους επειδή, αφενός, η αφήγηση γίνεται και στα δύο στο πρώτο ενικό πρόσωπο, αλλά οργανώνεται ως φανταστικός διάλογος με ένα δεύτερο ενικό πρόσωπο που λειτουργεί ως alter ego ή ως εγγύτατος «άλλος» και, αφετέρου, επειδή βρίσκονται εν σειρά, το ένα έπεται του άλλου. Το δεύτερο ενικό πρόσωπο που εγκατέλειψε την «πόλι», χωρίς καμία ελπίδα να φτάσει «αλλού», μοιάζει πολύ με το δεύτερο ενικό πρόσωπο το οποίο καταφεύγει στους Πέρσες και στο οποίο προφέρονται σατραπείες, αλλά εξακολουθεί και αναζητεί «τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών/ τα δύσκολα και τ’ ανεκτίμητα Εύγε».[2] Ο χρόνος, ο τόπος, η πολιτειακή δομή και οργάνωση ενός χώρου σε μια συγκεκριμένη εποχή, το πρώτο και το δεύτερο ενικό πρόσωπο που διαλέγονται και οι συντεταγμένες τους, παραμένουν ζητούμενα σε ολόκληρο το καβαφικό ποιητικό έργο: η έννοια της πόλεως, του δήμου, της σατραπείας, των σοφιστών, του λόγου, της αντιπαράθεσης, της απώλειας, της αναζήτησης, της επιστροφής, του επαίνου, του ψόγου, της επιτυχίας, της αποτυχίας υπερκαθορίζουν το καβαφικό corpus και επιβάλλουν την πολιτική ερμηνεία του καβαφικού έργου. Λόγω της επιλογής των δύο αυτών ποιημάτων, τα οποία προτάσσονται στα καβαφικά τεύχη και στη θεματική κατάταξη που υιοθετεί ο Σαββίδης στον πρώτο τόμο, μπορεί να υποστηρίξει κανείς, ότι ο Καβάφης αυτοπροσδιορίζεται και ως «πολιτικός» ποιητής.[3] Άλλη εικόνα αποκομίζει ο αναγνώστης όταν επισκέπτεται το καβαφικό corpus χρονολογικά καταταγμένο. Και δεν αναφέρομαι στον μελετητή, ο οποίος είχε στη διάθεσή του και τη μονογραφία του Σαββίδη και τα χρονολογικά ευρετήρια της έκδοσης και είχε τη δυνατότητα να ανασυγκροτήσει τη χρονολογική σειρά, αλλά στον αναγνώστη που πιάνει στα χέρια του το βιβλίο. Πρώτο ως προς τη δημοσίευσή του και πρώτο στην έκδοση είναι το ποίημα «Τείχη», δείκτης του ιδιότυπου παιχνιδιού εκ μέρους του Καβάφη με το ζήτημα της οπτικής γωνίας, αφού το α΄ ενικό πρόσωπο που αφηγείται δηλώνει ότι «μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη», με τα οποία εγκλείεται, ενώ, ταυτοχρόνως, τα τείχη αποτελούν τον τρόπο με τον οποίο εκβάλλεται, εξορίζεται: «Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω». Με το ποίημα αυτό έρχεται στο νου μας αμέσως η «σύσταση» του μυθιστοριογράφου E. M. Forster, ο οποίος πρώτος τον εισήγαγε στο αγγλόφωνο κοινό μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο: τον χαρακτήρισε ως «a Greek gentleman in a straw hat, standing absolutely motionless at a slight angle to the universe» [ένας Έλληνας gentleman με ψάθινο καπέλο που στέκεται απολύτως ακίνητος και σε ελαφρά κλίση προς το σύμπαν], ο οποίος διατυπώνει με την ίδια άνεση στα ελληνικά, στα αγγλικά ή στα γαλλικά μια πρόταση που κι αυτή «stands at a slight angle to the universe: it is the sentence of a poet» [βρίσκεται σε ελαφρά κλίση προς το σύμπαν: είναι η πρόταση ενός ποιητή].[4] Το ποίημα «Τείχη» ακολουθούν χρονολογικά τέσσερα ποιήματα που έχουν ως αντικείμενο τον χρόνο και τον θάνατο: «Ένας γέρος», «Τα άλογα του Αχιλλέως», «Δέησις», «Κεριά». Θα σταθώ στο ποίημα «Δέησις» (γραφή 1896, δημοσίευση1898), το οποίο αποτελεί παράδειγμα της θεωρίας που αναπτύσσει ο Καβάφης για την αντίληψή του για τον χρόνο και για το πώς διαμορφώνεται η σχέση ανάμεσα στον χρόνο και στον χώρο.[5] Η αφήγηση γίνεται στο τρίτο πρόσωπο. Στους δύο πρώτους στίχους, εισάγονται οι δύο τόποι, στους οποίους εκτυλίχθηκε ή εκτυλίσσεται η δράση, και οι δύο χρονικές δομές, οι οποίες δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά είναι συμμετρικές. Στο ποίημα αυτό η θάλασσα προσωποποιείται και τοποθετείται απέναντι στη μητέρα, ισότιμα. Αν αναλογιστεί κανείς το ποίημα ως σειρά εικόνων ή ως κινηματογραφική αφήγηση παρατηρεί ότι αποτελείται από δύο σκηνές ή δύο πλάνα: την χρονικά πρότερη, που είναι ο πρώτος στίχος («Η θάλασσα στα βάθη της πήρ’ έναν ναύτη. –»), στην οποία πρέπει να σημειώσουμε την τελεία και την παύλα, το κινηματογραφικό «κλικ» που χωρίζει το ένα πλάνο από το άλλο· και τη δεύτερη, που έπεται χρονικά, αποτελείται από το υπόλοιπο ποίημα και συμπεριλαμβάνει την προσευχή και δέηση της μητέρας, που πιστεύει ότι ο γιος της, ναυτικός, ζει, και νοσταλγεί την επιστροφή του, μπροστά στην Παναγία. Όμως, όταν το κείμενο αναφέρεται στον αποδέκτη της προσευχής, αυτός δεν είναι πια «η Παναγία», αλλά το καλλιτεχνικό αντικείμενο που υπάρχει στην εκκλησία: «η εικών ακούει, σοβαρή και λυπημένη,/ ξεύροντας πως δεν θάλθει πια ο υιός που περιμένει». Είναι αξιοσημείωτο ότι η χρονική διαφορά που υπάρχει μεταξύ των δύο σκηνών μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο από την οπτική γωνία κάποιου που βρίσκεται εκτός, του αναγνώστη, δηλαδή, ή, αφού τις χαρακτήρισα σκηνές, του θεατή. Αλλά πώς εισάγεται ο αναγνώστης ή ο θεατής στο κείμενο; Μέσω μιας δεύτερης προσωποποίησης, αυτής της εικόνας που «ακούει» και «ξεύρει»! Ο ρόλος του αναγνώστη είναι να συσχετίσει τις δύο σκηνές, να αποκωδικοποιήσει τις δύο χρονικές δομές και να αισθητικοποιήσει τη δεύτερη, η οποία, λόγω του πνιγμού του ναύτη, έχει απολέσει τη χρησιμότητά της. Το κερί που «ανάφτει» η μητέρα είναι επιμνημόσυνο, η προσευχή της αποτελεί δέηση υπέρ της ψυχής του ναύτη που πνίγηκε. Το ποίημα «Κεριά» (γραφή 1893, δημοσίευση 1899),[6] το οποίο, στη χρονολογική έκδοση ακολουθεί το ποίημα «Δέησις», ενισχύει το διττό σχήμα του χρόνου που αναλύθηκε, αφού το α΄ ενικό πρόσωπο που αφηγείται κοιτάζει μόνο τα αναμμένα κεριά που βρίσκονται εμπρός του και όχι τα σβησμένα που βρίσκονται πίσω του. Η θεματική οργάνωση υπέβαλε μια ερμηνευτική οπτική, την «πολιτική», η χρονολογική κατάταξη επιτρέπει μια άλλη, τον στοχασμό για τη λειτουργία του χρόνου. Το δεύτερο προτέρημα της έκδοσης, η άλλη κρίσιμη επιλογή, είναι η διάκριση σε «Δημοσιευμένα» ποιήματα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται τα «Αναγνωρισμένα» και τα «Αποκηρυγμένα», και σε «Αδημοσίευτα (Ολοκληρωμένα και Ανολοκλήρωτα)» , στα οποία περιλαμβάνονται τα «Ανέκδοτα», τα χαρακτηρισμένα ως «Κρυμμένα», τα «Ατελή» κτλ. Με τη διάκριση σε «Δημοσιευμένα» και «Αδημοσίευτα» εξορθολογίζεται ο τρόπος ταξινόμησης των ποιημάτων του Καβάφη με κριτήριο το αναγνωστικό κοινό. Δεν παρεμβάλλεται, πλέον, η έννοια της «βούλησης» του ποιητή και δεν υπερκαθορίζεται η έκδοση από την εκδοτική του πρακτική, ούτε από το πώς η πρακτική αυτή ερμηνεύτηκε από εκδότες, φιλολόγους, κριτικούς, αλλά αποδίδεται μια δομή στο έργο με βάση το αποτέλεσμα (ολοκληρωμένο ή μη) και τη δημοσίευση. Το τρίτο χαρακτηριστικό της έκδοσης, που σχετίζεται και απορρέει από το δεύτερο, είναι ότι διακρίνει ανάμεσα στην φιλολογική αποκατάσταση και στην ερμηνευτική παρέμβαση. Δεδομένης της διάκρισης αυτής, ο Δ. Δημηρούλης χειρίζεται σωστά, κατά τη γνώμη μου, το ζήτημα των τριάντα μη ολοκληρωμένων και μη δημοσιευμένων ποιημάτων που χαρακτηρίστηκαν ως «Ατελή» στην έκδοση Lavagnini.[7] Σχολιάζει την έκδοση, τονίζει την ανάγκη –και– μιας διπλωματικής έκδοσης που θα απαιτούσε τη φωτογραφική ενσωμάτωση του αρχειακού υλικού και θεωρεί τη δική του πρόταση, στο βαθμό που πρόκειται για αδημοσίευτα σχεδιάσματα του Καβάφη, ως ερμηνευτική δοκιμή, αφού δεν είναι δυνατόν να υποστηρίξει ότι γνωρίζει τη «βούληση» του ποιητή. Με την έννοια αυτή ως ερμηνευτικές δοκιμές πρέπει να χαρακτηριστούν όλες οι προσπάθειες να δοθεί οριστική μορφή στα αδημοσίευτα αυτά σχεδιάσματα. Βεβαίως, το υλικό που περιέχεται στους σχετικούς φακέλους δίνει την ευκαιρία για μια επίσκεψη στο εργαστήριο του ποιητή, στη «Βιοτεχνία Καβάφη», για την οποία μας έχει μιλήσει στην «Εισαγωγή». Το ποίημα «Οὗτος Ἐκεῖνος» γράφτηκε το 1898 και δημοσιεύτηκε το 1909. Αρχείο Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση). Μεγάλο μέρος των αδημοσίευτων σχεδιασμάτων, το ένα έκτο, έχει ως θέμα τον Ιουλιανό. Εξαιτίας του αριθμού των σχετικών ποιημάτων θα ήθελα να προβάλω μία ένσταση ως προς τα σχόλια με τα οποία πλαισιώνει ο Δημηρούλης τα πέντε αδημοσίευτα σχεδιάσματα για τον Ιουλιανό, υποστηρίζοντας ότι «ο Καβάφης φαίνεται να θεωρεί την περίπτωσή του τυπική ενός υστερικού αιθεροβάμονα που δεν αντιλαμβάνεται ότι η επιστροφή στο παρελθόν είναι αδύνατη στην Ιστορία»,[8] ενώ, παρακάτω, αναφέρεται στο ότι ο Καβάφης αποστρεφόταν τους «ιδεολογικούς φανατισμούς»[9] και, άρα, δεν έβρισκε θετικά στοιχεία στον Ιουλιανό. Την ένσταση αυτή, το τονίζω, μου δίνει τη δυνατότητα η ίδια η έκδοση να την υποβάλω, επειδή αυτοπροσδιορίζεται ως ερμηνευτική δοκιμή. Προσεγγίζει ο Δημηρούλης, για να μην πω υιοθετεί, την άποψη του Σεφέρη: σε μια ημερολογιακή εγγραφή «Πόρος-Αθήνα, 1946-1947», δηλαδή σε ένα κείμενο που γράφεται την ίδια περίπου χρονική στιγμή με το «Κ. Π. Καβάφης, Θ. Σ. Έλιοτ· παράλληλοι», ο Σεφέρης αναφέρει[10]: «Ο Ιουλιανός είναι σκάνδαλο για τον Κ[αβάφη], ένας κάρφος στον ορίζοντα, ο τύπος που του χαλνά την ισορροπία γιατί θέλησε ν’ αλλάξει τη μοίρα, να κάμει κάτι έξω από την τάξη του κόσμου. Είναι χειρότερος από σκάνδαλο: είναι ένα είδος αθέμιτου ανταγωνισμού. Και ο Κ., όπως ο Ιουλιανός, εύχεται την επιστροφή των αρχαίων, της ηδονής τους [...]. Αλλά όχι σαν αυτόν τον πουριτανό που αφοσιώνεται ολόκληρος σε μιαν ιδεολογική υπόθεση, αυτόν που δεν είναι “εν μέρει... εν μέρει” [...]». Διαφωνώ και με την άποψη του Σεφέρη και με αυτή του Δημηρούλη.[11] Δεν πρέπει να λησμονεί ο αναγνώστης ότι ο Ιουλιανός αποτελεί το θέμα που έχει τη μεγαλύτερη συχνότητα στα ποιήματα του Καβάφη και ότι δεν είναι δυνατόν να επεξεργάστηκε δώδεκα ποιήματα με θέμα έναν αρνητικό ήρωα. Έξι από τα 154 ποιήματα του κανόνα, ένα από τα 75 Ανέκδοτα και πέντε από τα 30 Ατελή αναφέρονται στον Ιουλιανό. Από το 1920 έως το 1933 ο Καβάφης γράφει, επεξεργάζεται εκ νέου ή προετοιμάζει κατά μέσο όρο ένα ποίημα το χρόνο για τον Ιουλιανό. Τα πέντε αδημοσίευτα σχεδιάσματα πρέπει να εξεταστούν ως συνέχεια των επτά προγενέστερων ποιημάτων, δημοσιευμένων και μη. Η αφηγηματική οργάνωση των έξι δημοσιευμένων ποιημάτων είναι διττή, από την οπτική ενός αποστασιοποιημένου τρίτου ενικού προσώπου, αφενός, και από αυτήν ενός εμπλεκόμενου πρώτου πληθυντικού, αφετέρου. Η διαφορά στην αφηγηματική οπτική επιτρέπει στον αναγνώστη να αντιληφθεί τους δύο πόλους της θεματικής των ποιημάτων για τον Ιουλιανό: αφενός διαμορφώνεται ένα βιογραφικό σκαρίφημα, το οποίο βασίζεται στις, και διαλέγεται με τις, επιστολές και τα αυτοβιογραφικά κείμενα του Ιουλιανού και αφετέρου εκτίθεται ένας προβληματισμός για τη σχέση της αυτοκρατορικής εξουσίας με το «σύστημα εκκλησίας», παγανιστικής ή χριστιανικής, και τους υπηκόους του κράτους. Ο Ιουλιανός αποτελεί ιδανικό πεδίο μελέτης, επειδή αποτελεί μέρος της οικογένειας του Μεγάλου Κωνσταντίνου, έζησε τη δολοφονία και του πατέρα και του αδελφού του από τον θείο του, αυτοκράτορα Κωνστάντιο, ανατράφηκε ως χριστιανός, είχε πάντοτε το φόβο της θανάτωσης για οποιαδήποτε πράξη έκρινε ως μη αποδεκτή ο Κωνστάντιος και εκδηλώθηκε ως εθνικός. Σε όλα τα ποιήματα, άμεσα ή έμμεσα, υπογραμμίζεται ότι οι τρόποι του δεν ταιριάζουν με τις παραδόσεις των εθνικών, ότι είναι «ξένος» ανάμεσά τους, ότι αυτός που είναι «Παραβάτης» για τους Χριστιανούς είναι και «Χριστιανομαθημένος» για τους εθνικούς. Η διπλή αυτή «ξενότητα», η οποία προτείνεται για πρώτη φορά στο «O Iουλιανός εν τοις Mυστηρίοις» (1896), αποτελεί το χαρακτηριστικό όλων των ποιημάτων του Καβάφη για τον Ιουλιανό: είναι ποιήματα για κάποιον που όλοι τον θεωρούσαν «ξένο». Τέταρτον, μεγάλο προτέρημα της έκδοσης είναι η εκτεταμένη «Εισαγωγή» της. Η οπτική γωνία, η θέση του υποκειμένου, η έννοια του χρόνου και η σχέση του με τον χώρο είναι τα κρίσιμα ζητήματα της καβαφικής ποιητικής, με τα οποία ασχολείται ο Δ. Δημηρούλης στην εκτεταμένη και ιδιαίτερα κατατοπιστική μελέτη που προτάσσει. Η μελέτη αυτή ξεκινάει με τον «Βίο και την πολιτεία» του Καβάφη, αναγνωρίζοντας την ανάγκη του αναγνώστη να έχει στη διάθεσή μια εικόνα του συγγραφέα και της πόλης στην οποία έζησε και με την οποία, σε μεγάλο βαθμό, έχει ταυτιστεί, τουλάχιστον για τον έλληνα αναγνώστη, ο οποίος συνδέει την Αλεξάνδρεια με τον συχνά αποκαλούμενο «Αλεξανδρινό». Όμως, θεωρητικά ευαίσθητος ο Δημηρούλης, τονίζει ότι θα συνθέσει «ένα ομοίωμα που λέγεται “η ζωή του Καβάφη”» για να μπορέσει ο αναγνώστης «να ιδεαστεί τον δικό του ήρωα»,[12] αναγνωρίζοντας το στοιχείο της κατασκευής σε μια βιογραφία και ασκώντας έμμεσα κριτική στον «βιογραφισμό». Η θεωρητική του ευαισθησία χαρακτηρίζει και τη μελέτη της ποιητικής διαδικασίας αυτού που θα αποκαλούσα «Του μαγαζιού» του Καβάφη, τη «Βιοτεχνία Καβάφη», όπως τη χαρακτηρίζει: «μέριμνα βίου, επιμέλεια εαυτού, μελέτη θανάτου». Στη συνέχεια στέκεται στις «Ιστορίες της Ιστορίας», στις «Καβαφικές τεχνικές», στον «Καβαφικό έρωτα», στη γλώσσα και στον λόγο του Καβάφη, στα γεμάτα ένταση δίπολα «Κλασικός και μοντέρνος» και «Ελληνικός και οικουμενικός» και στην «Παρέμβαση του Σεφέρη», στην έλξη από το έργο του Καβάφη, αλλά και την απώθηση από το πρόσωπό του, στην οικειοποίηση, αλλά και την υποτίμηση: σε αυτό το πνεύμα ο Σεφέρης διατυπώνει το 1936 αυτό που ο ίδιος θα χαρακτηρίσει νεοελληνική πρωτοτυπία, ότι δηλαδή ο Κάλβος, ο Σολωμός και ο Καβάφης, «[ο]ι τρεις μεγάλοι πεθαμένοι ποιητές μας που δεν ήξεραν ελληνικά».[13] Τέλος, οι αναλύσεις που επιγράφονται «Ποιητική και ρητορική» και «Ο Καβάφης ως διακινητής των έργων του» συνιστούν σημαντική συμβολή στα γνωστικά πεδία της ανάλυσης του λόγου και της πρόσληψης. Η «Εισαγωγή» τελειώνει με ένα τμήμα, το οποίο περιγράφει και εξηγεί τα κριτήρια και τις αρχές της έκδοσης του ποιητικού έργου του Καβάφη, στις οποίες επιγραμματικά έχω αναφερθεί.. Τελειώνοντας θα ήθελα να υπογραμμίσω τον ιδιαίτερα προσιτό στον αναγνώστη χαρακτήρα της έκδοσης, η οποία όπως, τονίζει ο Δ. Δημηρούλης, είναι «χρηστική (με επίμονη φιλολογική φροντίδα) αλλά κυρίως είναι πρόταση ανάγνωσης που περιέχεται στην “Εισαγωγή”».[14] Στα ιδιαίτερα θετικά στοιχεία της συγκαταλέγονται εκτός από τη χρονολογική κατάταξη των ποιημάτων, τον ορθολογικότερο τρόπο ταξινόμησης, τη διάκριση ανάμεσα στην φιλολογική αποκατάσταση και στην ερμηνευτική παρέμβαση, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον χειρισμό των αδημοσίευτων σχεδιασμάτων, και την εκτεταμένη «Εισαγωγή», και τα ακόλουθα: η έκδοση σε έναν εύχρηστο και ωραίο τόμο, η εξαιρετική τυπογραφία (ποιότητα χαρτιού, μέγεθος στοιχείων, ποιότητα εκτύπωσης), τα ευπρόσιτα και χρησιμότατα σχόλια, στο κάτω μέρος της σελίδας που βρίσκεται το ποίημα, και τα ευρετήρια. Εύχομαι από καρδιάς στον τόμο αυτό ένα μακρύ ταξίδι. [1] Είναι αυτονόητη η επιλογή βιβλιογραφίας, δεδομένου του όγκου της και της βιβλιογραφίας του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, αλλά, όσον αφορά τα καβαφικά σχόλια για την ποιητική εργασία, θα ήταν προτιμότερο να είχε συμπεριληφθεί το σύνολό τους, παρά την επιβάρυνση του τόμου σε σελίδες. [2] Ο Γιάννης Δάλλας, «Η Σατραπεία και η αναζήτηση του συμβόλου της», Καβάφης και Ιστορία: αισθητικές λειτουργίες, Ερμής, Αθήνα 1974, σ. 46-63, θεωρεί ότι το περιπλανώμενο δεύτερο ενικό πρόσωπο είναι ο Αλκιβιάδης. [3] Όπως θα τονίσει, άλλωστε, ο Στρατής Τσίρκας στα Ο Καβάφης και η εποχή του, Κέδρος, Αθήνα 1958 και Ο πολιτικός Καβάφης, Κέδρος, Αθήνα 1971. [4] Βλ. E. M. Forster, “The Poetry of C. P. Cavafy” και “The complete poems of C. P. Cavafy”, στο Denise Harvey (επιμ.), The Mind and Art of C. P. Cavafy, Denise Harvey & Co, Αθήνα 1983, σ. 13-18, 40-45. [5] Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, επιμ. Δημήτρης Δημηρούλης, Gutenberg, Αθήνα 2015, σ. 187. Επίσης, Κ. Π. Καβάφη, Ποιήματα Α΄, επιμ. Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 21965, σ. 99. [6] Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, ό.π., σ. 188-189. [7] Κ. Π. Καβάφης, Ατελή Ποιήματα (1918-1932), φιλολογική επιμέλεια και σχόλια Renata Lavagnini, Ίκαρος, Αθήνα 1994. [8] Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, ό.π., σ. 583. [9] Ό.π., σ. 591. [10] Γ. Σεφέρης, Μέρες 1945-1951, Ίκαρος, Αθήνα 1973, σ. 161. [11] Μ. Χρυσανθόπουλος, «Προσλαμβάνοντας τον πολιτικό Καβάφη: Τα ποιήματα για τον Ιουλιανό και το ζήτημα της “κυριαρχίας”», στο Α. Καστρινάκη κ.ά. (επιμ.), Για μια Ιστορία της Λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - Μουσείο Μπενάκη, Ηράκλειο 2012. [12] Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, ό.π., σ. 17. [13] Σεφέρης, «Απορίες διαβάζοντας τον Κάλβο», Δοκιμές, τόμ. Α΄, Ίκαρος, Αθήνα 31974, σ. 62-63. [14] Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, ό.π., σ. 154.

«...αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται»

Σύνδεση