Για το «Βδέλυγμα»

Σε μια εποχή όπου κυριαρχεί με ιταμότητα η δημαγωγία και ο λαϊκισμός, ο Δημήτρης Δημητριάδης έχει το αναφαίρετο σε δημοκρατική χώρα δικαίωμα να τραβήξει το σχοινί από την άλλη του άκρη και να αρθρώσει σκληρό και προκλητικό περί του ελληνικού λαού λόγο, όπως αυτός νομίζει. Αναφέρομαι, όπως θα υπέθεσε ο πληροφορημένος αναγνώστης, στο κείμενό του «Το Βδέλυγμα» («βδέλυγμα» είναι ο ελληνικός λαός), που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό Lifo[1] και προκάλεσε πολλές και ποικίλες αντιδράσεις, επωνύμων και ανωνύμων (όπως και άλλη μία από τις ενδημικές υπερεκχειλίσεις του ιντερνετικού βόθρου). Το κείμενο του Δημητριάδη είναι πράγματι ακραίο – η γλωσσική του βιαιότητα είναι πασίδηλη, είναι κείμενο οργής και αγανάκτησης· αλλά δεν είναι συγγραφικά ανεξέλεγκτο, έχει «φτιαχτεί», έχει καταβληθεί προσπάθεια (επιτυχής, κατά τη γνώμη μου) να είναι έντεχνο, και ο λογοτεχνικός ή ρητορικός του χαρακτήρας πρέπει να ληφθεί υπόψη όταν το κρίνουμε. Είναι αυτονόητο ότι ο αναβαλλόμενος που ψάλλει ο Δημητριάδης στον ελληνικό λαό είναι σαρωτικός και τεχνικά ατεκμηρίωτος. Αλλά ο συγγραφέας δεν είναι πολιτικός επιστήμων ούτε κοινωνιολόγος. Δεν έχει συγκεκριμένα και αξιόπιστα στοιχεία στη διάθεσή του, αλλά αυτό δεν τον κάνει αναρμόδιο να σχηματίσει γενική άποψη για το ποιόν των συμπατριωτών του. Η προσωπική, καθημερινή εμπειρία μάς οδηγεί σε κάποια συμπεράσματα. Πολλοί αυτό κάνουμε και δεν περιμένουμε από τους στατιστικολόγους να μας πουν πόσο τοις εκατό είναι οι σκάρτοι. Ωστόσο, κάποια στοιχεία είναι βάσιμα. Ξέρουμε, π.χ., ότι 388.447 συνέλληνες ψήφισαν στις τελευταίες εκλογές Χρυσή Αυγή. Αλλά δεν ξέρουμε πόσοι εθελοντές έτρεξαν στα νησιά και στην Πλατεία Βικτωρίας για να βοηθήσουν τους πρόσφυγες (υποθέτουμε βασίμως ότι δεν είναι ισάριθμοι, είναι συντριπτικά λιγότεροι. Ένα τοις χιλίοις ίσως; Ή καμιά τριανταριά άτομα; «Και θέλοντας να μετρήσω με τα δάχτυλα τους δίκαιους, ασήκωσα από το φιλιατρό το χέρι μου το ζερβί, και κοιτώντας τα δάχτυλα του δεξιού είπα: Τάχα να είναι πολλά;»). Έτσι, η αίσθηση πολλών (που μπορεί κάλλιστα να είναι μειοψηφία), από πλήθος πτυχών του καθημερινού βίου, βασισμένη σε συγκεκριμένες και επαναλαμβανόμενες αλγεινές εμπειρίες, είναι ότι οι σκάρτοι συμπατριώτες μας υπερτερούν, υπερισχύουν, αν όχι ποσοτικά, οπωσδήποτε ποιοτικά. Αυτοί δίνουν τον τόνο, αυτοί μουτζουρώνουν όλους τους τοίχους της πόλης με άναρθρες βαρβαρικές «υπογραφές», αυτοί μολύνουν τα πάντα, αυτοί κυβερνούν τελικά διεισδύοντας και διαβρώνοντας όλες τις συλλογικότητες, κόμματα, υπουργεία, υπηρεσίες, δήμους, συνδικάτα, σχολεία. Ο Δημητριάδης εξέφρασε με υπερβολή, έντεχνα και ρητορικά, μια όχι πάγκοινη (οπωσδήποτε όχι κοινή στην αριστερά, για την οποία το όνομα του λαού είναι ιερό, όπως για άλλους του Θεού) αλλά αρκετά διαδεδομένη πεποίθηση. Πολλοί την αναμασούν μέσα τους ή την ψιθυρίζουν σαν μυστικό μόνο στους στενούς τους φίλους. Ο Δημητριάδης την εξέφρασε δημόσια με αγανάκτηση και οργή. Να που υπάρχουν διανοούμενοι που δεν σιωπούν. Είπε τη γνώμη του θαρρετά, τολμηρά. Αυτό τουλάχιστον πρέπει να του το αναγνωρίσουμε, αλλά και να του υπενθυμίσουμε ότι ζει σε μια χώρα που δεν είναι Σαουδική Αραβία και όπου μπορεί ακόμη να λέει τέτοια χωρίς να ρισκάρει το κεφάλι του. Και ενδεχομένως θα μας απαντήσει ότι με την οξύτητα των καταγγελιών του αυτό το ακόμη προσπαθεί να διασφαλίσει και να προλάβει τα χειρότερα. Ο δριμύς καταγγελτικός λόγος εναντίον του δήμου ή του λαού έχει μακρά ιστορία στη γραφή και στη λογοτεχνία. Ο προφητικός λόγος δεν είναι παρά οι απόπειρες των θεόπνευστων προφητών της Παλαιάς Διαθήκης να συνετίσουν με αυστηρή γλώσσα τον λαό που παρέκλινε από τον ορθό δρόμο. Η λέξη «ιερεμιάδα» (που εμφανίζεται στη γλώσσα μας το 1816, φερμένη από τα γαλλικά) είναι ως προς την ετυμολογία της ενδεικτική. Οι μύδροι που εξαπολύει στα προφητικά οραματικά βιβλία του ο Ουίλλιαμ Μπλέηκ εναντίον των συμπατριωτών του εντάσσονται στην ίδια παράδοση. Αν δούμε τον εξάψαλμο του Δημητριάδη υπ’ αυτό το πρίσμα, το σοκ από τη βλασφημία του θα είναι μικρότερο. Αλλά δεν χρειάζεται να ανατρέξουμε στους προφήτες και στον Μπλέηκ, και στη δική μας νεοελληνικότατη παράδοση οι βλάσφημοι χαρακτηρισμοί του λαού δεν λείπουν. Ποιος θα περίμενε ότι ο Κωστής Παλαμάς θα αποκαλούσε τη Ρωμιοσύνη πόρνη: Γύριζε, μὴ σταθῇς ποτέ, ρίξε μας πέτρα μαύρη, ὁ ψεύτης εἴδωλο εἶν᾿ ἐδῶ, τὸ προσκυνᾷ ἡ πλεμπάγια, ἡ Ἀλήθεια τόπο νὰ σταθῇ μιὰ σπιθαμὴ δὲ θἄβρῃ. Ἀλάργα. Μόρα τῆς ψυχῆς τῆς χώρας τὰ μουράγια. Ἀπὸ θαμποὺς ντερβίσηδες καὶ στέρφους μανταρίνους κι ἀπὸ τοὺς χαλκοπράσινους ἡ Πολιτεία πατιέται. Χαρὰ στοὺς χασομέρηδες! Χαρὰ στοὺς ἀρλεκίνους! Σκλάβος ξανάσκυψε ὁ ρωμιὸς καὶ δασκαλοκρατιέται. Δὲν ἔχεις, Ὄλυμπε, θεούς, μηδὲ λεβέντες ἡ Ὄσσα, ραγιάδες ἔχεις, μάννα γῆ, σκυφτοὺς γιὰ τὸ χαράτσι, κούφιοι καὶ ὀκνοὶ καταφρονοῦν τὴ θεία τραχιά σου γλώσσα, τῶν Εὐρωπαίων περιγελᾷ καὶ τῶν ἀρχαίων παλιάτσοι. Καὶ δημοκόποι Κλέωνες καὶ λογοκόποι Ζωίλοι, καὶ Μαμμωνᾶδες βάρβαροι, καὶ χαῦνοι λεβαντίνοι. λύκοι, ὦ κοπάδια, οἱ πιστικοὶ καὶ ψωριασμένοι οἱ σκύλοι κι οἱ χαροκόποι ἀδιάντροποι καὶ πόρνη ἡ Ρωμιοσύνη!» (Κωστῆς Παλαμᾶς, «Γύριζε») Ή ο Κώστας Καρυωτάκης, που χαρακτηρίζει «κατάπτυστο» την «ψυχή» των μαζών σε συμφραζόμενα που παραπέμπουν ευθέως στον ελληνικό λαό της εποχής του: Μικράν, μικράν, κατάπτυστον ψυχὴν ἔχουν αἱ μᾶζαι, ἰδιοτελῆ καρδίαν, καὶ παρειὰν ἀναίσθητον εἰς τοὺς κολάφους. (Κώστας Καρυωτάκης, «Εἰς Ἀνδρέαν Κάλβον») «Πλεμπάγια που προσκυνά το είδωλο του ψεύτη»; «Κατάπτυστος ψυχή»; Μήπως έχουμε κι εδώ μια φασιστική νοοτροπία, καθώς γράφτηκε για τον Δημητριάδη; Και γιατί να εξαιρεθεί ο Σαββόπουλος του «Κωλοέλληνες»; Ή ο Νίκος Φωκάς που αποκαλεί σε σατιρικό ποίημά του την σύγχρονη Ελλάδα «ξεκωλιάρα», όπως άλλωστε κι ο Νίκος Γκάτσος; Ψυχραιμία. Δεν βγαίνει άκρη αν διαβάσουμε κατά λέξη τα λεγόμενα αυτών των ποιητών και τα εκλάβουμε ως ύβρη. Μόνο οι λογοκριτές το κάνουν αυτό. Όλα αυτά τα κείμενα (και βεβαίως το «Βδέλυγμα» του Δημητριάδη, που στο κάτω-κάτω δεν είναι ουρανοκατέβατο, έχει ιστορία: το Πεθαίνω σαν χώρα και πολλά άλλα γραπτά του) είναι κείμενα λογοτεχνικά. Που σημαίνει: έχουν ένα νόημα ευθύ, ένα «βλάσφημο» νόημα, αλλά και ένα ρητορικό ή ποιητικό νόημα που επιπροστίθεται στο κυριολεκτούμενο και το επηρεάζει, άλλοτε οξύνοντάς το, άλλοτε αμβλύνοντάς το, μεταβάλλοντας πάντα τον χαρακτήρα του. Για αυτούς που θεωρούν το «Βδέλυγμα» καθαρή ύβρη, ρητορικό ή ποιητικό νόημα δεν υπάρχει, το κείμενο δεν έχει καμία λογοτεχνικότητα. Για όσους θεωρούν το κείμενο λογοτεχνικό (όπως οι αρές του Ιερεμία είναι λογοτεχνικές, όπως οι λοιδορίες των πάντων από τον Φάλσταφ) δεν υπάρχει ύβρις, υπάρχει μια οξυμένη ή υπερβάλλουσα, λόγω της έντεχνης χρήσης των λέξεων, αλήθεια. Αυτός είναι και ο λόγος που τελικά το κείμενο του Δημητριάδη σόκαρε ή σκανδάλισε. Γιατί δεν είναι καχεκτικό και μεμψίμοιρο, δεν είναι άτεχνο· δαγκώνει και είναι ιοβόλο. Ο έντεχνος λόγος είναι συχνά (για μερικούς θεωρητικούς είναι πάντα) υπερβολικός. Η υπερβολή είναι ρητορικό σχήμα. Ο Αριστοτέλης λέει στη Ρητορική ότι υπερβολές χρησιμοποιούν συνήθως οι θυμωμένοι («ὀργιζόμενοι λέγουσι μάλιστα»). Γενικώς οι ακρότητες είναι στη φύση της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα της νεότερης ποίησης, από τον ρομαντισμό και δώθε. Οι μεταφορές είναι συχνά ακραίες. Πώς λέμε «μες στου Αιγαίου τα νερά αγγέλοι φτερουγίζουν, τριαντάφυλλα σκορπίζουν»; Ακριβώς έτσι από την ανάποδη. Το «Βδέλυγμα» είναι μια μεταφορά (για κάποιους μια βαριά μεταφορά) ενός οργισμένου συγγραφέα για να αποδώσει σε μια μεγάλη ή και συντριπτική πλειοψηφία υπαρκτές, βαρύτατες ευθύνες για το σημερινό χάλι. [1] Διαθέσιμο στο http://www.lifo.gr/team/apopseis/60752

Σύνδεση