Ο ειρωνικός Γιώργος Ιωάννου

1. Το ειρωνικό περιβάλλον Ο Γιώργος Ιωάννου έζησε στα σχολικά του χρόνια σε διάφορα περιβάλλοντα που θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε «ειρωνικά περιβάλλοντα» ή «περιβάλλοντα που προκαλούν ειρωνεία»! Σε δύο κείμενά του μας δίνει αρκετές πληροφορίες σχετικά: «Το κατοχικό ημερολόγιο»[1] και «Ο Χριστός αρχηγός μας…»[2]. Σπίτι, σχολείο, συσσίτια, Χριστιανική Κίνηση. Εκεί διαμορφώθηκε η ειρωνική πλευρά του χαρακτήρα του. Εκεί ο μικρός Ιωάννου είδε για πρώτη φορά και σε διάφορα επίπεδα «την αντίθεση ανάμεσα σε μια πραγματικότητα και σ’ ένα φαινόμενο, που είναι το βασικό γνώρισμα κάθε ειρωνείας»[3]. Έτσι κι αυτός συνήθισε στην κατάσταση της ειρωνείας, η οποία «σκέπτεται ένα πράγμα και, με τον τρόπο της, λέει ένα άλλο»[4]. Οι εικόνες του σπιτιού σιγά σιγά θα τον σπρώξουν έξω από αυτό. «Ήρθε το βράδυ ο κ. Μήτσος, μας έφερε λίγα ψάρια τσιπούρες. Τα ξημερώματα ήλθε ο πατήρ, δεν έφερε τίποτα» (13.1.44). Ο πατήρ σε ειρωνική καθαρεύουσα. Συνολικά το σπίτι απαξιώνεται. «Θα πήγαινα σήμερα στα Κάλαντα, αλλά δεν με επέτρεψε επ’ ουδενί λόγω το “κοινοβούλιον”» (31.12.43). Και η έκρηξη: «Ω, πότε θα μπορέσω να ζήσω κι εγώ ελεύθερος πλέον; Να μην έχω τον φόβο ότι από στιγμή σε στιγμή θα φάω ξύλο ή θα ακούσω ένα πικρόν λόγον ή ειρωνεία, ω προπάντων ειρωνείες, ειρωνείες και πάλιν ειρωνείες; Πώς να γλιτώσω;» (13.2.44) Αλλά και το σχολείο τον απωθούσε: «Το κυριότερο ίσως που με απωθούσε μυστικά και δεν με άφηνε να πάω σχολείο ήταν η φοβερή αντίδραση, η άκαμπτη αντίσταση, η αέναη και ανελέητη κοροϊδία των πάντων προς το πρόσωπό μου. Οι σκληροτράχηλοι συμμαθητές μου με κορόιδευαν χοντρά για το κάθε τι. Όλα τούς φαίνονταν περίεργα επάνω μου και δεν έλεγαν να με συνηθίσουν. Κυρίως ο τρόπος που μιλούσα, η καθαρή προφορά και σύνταξή μου, τους σκανδάλιζε και ανάγωγοι καθώς ήταν το έδειχναν αμέσως, μπροστά στα μάτια μου, με κοροϊδίες και απομιμήσεις» (ΠΡ, σ. 120). Το συσσίτιο υπήρξε η σωτηρία του· του ελευθερώνει, κατά κάποιον τρόπο την κριτική τάση: «Στο συσσίτιο έφαγα μακαρόνια αρκετά καλά, μετά ελαίου και αναδίδοντα δυσοσμίας πετρελαίου, οπωσδήποτε τα έφαγα πάντως» (27.11.43). Και λίγες μέρες μετά: «Έφαγα βραστή σκαστή φακή, άνευ ελαίου μετά ύδατος αγνού» (4.12.43). Η ειρωνεία είναι εμφανής. Η χρήση της καθαρεύουσας δεν είναι δείγμα μαθητικής λογιοσύνης αλλά ειρωνείας, όπως φαίνεται από την αντιπαράθεση της ίδιας φράσης σε διαφορετικές ημερομηνίες: «Έφαγα ρεβύθια άνευ ελαίου και άρτου» (8.2.44), και λίγες μέρες κατόπιν: «Έφαγα ρεβύθια με λάδι αλλά χωρίς ψωμί». (11.2.44) Ο συγχρωτισμός με άλλα παιδιά στο συσσίτιο του άνοιξε νέους ορίζοντες: «Από τότε πιστεύω άρχισε η πραγματική μόρφωσή μου… Γλίτωνα από την κτηνωδία του σχολικού περιβάλλοντός μου, όχι με καμιά απομόνωση…αλλά με την ανάμειξη… μέσα στην ποικιλία και το πλήθος. Αλλοιώς θα είχα πάει χαμένος, θα είχα στραγγαλιστεί» (ΠΡ, σ. 124). Η ένταξή του όμως στη Χριστιανική Κίνηση της Θεσσαλονίκης του δίνει μια άλλη προοπτική. «Το ένιωθα ότι με θεωρούσαν καλό παιδί, αλλά στο πρόσωπό μου δεν έβλεπαν κάποιον που θα μπορούσε να αναδειχθεί εκεί σε σπουδαίο στέλεχος. Με υπόφερναν σιωπώντας ή πετώντας καμιά φορά και κανένα ειρωνικό σχόλιο. Η ειρωνεία ήταν ένα φυτό που φύτρωνε εκεί σε μεγάλη αφθονία» (ΠΡ 131-2). Είναι εμφανές το πρώτο στοιχείο της ειρωνείας, η κριτική. Αλλά η κριτική ντύνεται με ένδυμα άλλο, γλωσσικά διαφορετικό, από άλλο χώρο, απρόσμενο, τόσο που προκαλεί το γέλιο ή, καλύτερα, το μειδίαμα, το χαμόγελο. Οι λέξεις κοινοβούλιο και αγνόν ύδωρ παραπέμπουν σε άλλους χώρους και άλλες πρακτικές, τόσο αταίριαστες με τις κρινόμενες καταστάσεις, ώστε προκαλούν το γέλιο εις βάρος του κρινομένου. Έχομε, λοιπόν, κριτική και γέλιο/χαμόγελο. Αν περισσεύει το χαμόγελο μπορούμε να μιλάμε για απλό χιούμορ· αν περισσεύει η κριτική έχουμε ειρωνεία ή, σε σοβαρότερες καταστάσεις, σαρκασμό. Το πώς, όμως, αναμιγνύονται κριτική και χαμόγελο είναι θέμα τεχνικής, αλλά κυρίως στόχων του ειρωνευόμενου συγγραφέα. Ας τα δούμε αυτά πώς υλοποιούνται στην πεζογραφία του Γ. Ιωάννου. 2. Η τεχνική της ειρωνείας 1. Μια απλή μορφή ειρωνείας είναι αυτή που στηρίζεται στη σημασία των λέξεων. «Καθώς το σπίτι τους βρισκόταν απέναντι στον μεγάλο στρατώνα, τα κορίτσια, θέλοντας και μη, γνωρίζονταν κάθε τόσο και με κανένα φαντάρο. Κακά τα ψέματα· όπου υπάρχουν στρατώνες, η άμυνα δεν είναι εύκολη» («Το Βουγγάρι», ΚΛ 95) Στο απόσπασμα το χαμόγελο περισσεύει· στο επόμενο περισσεύει η κριτική: «Πάντως εγώ λυπήθηκα πολύ για τον Λίνο Πολίτη. Πήγα στην κηδεία και ένιωθα περίλυπος. Ο Πολίτης μπορεί να μη με “χώνευε”, όπως με βεβαίωνε επίμονα κάποιος κοινός μας φίλος, εγώ όμως πάντοτε τον “χώνευα”, και η γη μας χωνεύει όλους.» (ΦΥ 7, σ. 43) 2. Μια εξίσου απλή τεχνική είναι η έκθεση της ίδιας της πραγματικότητας. Ο Ιωάννου χαίρεται να δίνει έκταση στην αφήγηση ή την περιγραφή καταστάσεων, όπου οι άνθρωποι ξεπερνούν τα όρια της κανονικής συμπεριφοράς και δείχνουν ένα πρόσωπο το οποίο προκαλεί στον αναγνώστη του ειρωνικού λόγου το πικρό χαμόγελο για την αμφιρρέπουσα ανθρώπινη φύση. Έτσι συμβαίνει στο πεζογράφημα «Η λυσσασμένη αγελάδα» (ΦΙ) με την περιγραφόμενη καχυποψία που πέφτει ανάμεσα στα μέλη της μικρής κοινωνίας. 3. Μια άλλη τεχνική είναι η τοποθέτηση της κατώτερης πραγματικότητας σε υψηλότερο επίπεδο. Δείτε πώς περιγράφει μια γειτονιά της Θεσσαλονίκης, τους ανθρώπους της και άλλα όντα στο πεζογράφημα «Εις τόπον λεγόμενον λιθόστρωτον…»: «Η αλήθεια είναι ότι κυκλοφορούσαν ψείρες όλων των ειδικοτήτων. Λιγοστές, βέβαια, γιατί τις καταπολεμούσαν με την καθαριότητα και την αποτρίχωση συνεχώς, αλλά υπήρχαν. Και θαρρώ ότι καμιά κοινωνική τάξη δεν ήταν ολότελα ασφαλισμένη από αυτές. Άλλωστε, αυτές οι ειδικευμένες για τα σκέλια και τα απόκρυφα, παρά τα τρομερά όπλα που έχουν στο μεταξύ εφευρεθεί, εξακολουθούν να διαιωνίζουν τη σεμνή ύπαρξή τους, και να ανταλλάσσονται κοινωνικώς με τη μεσολάβηση των ενόπλων, κυρίως, δυνάμεων.» (ΑΙ 18) 4. Η αντίστροφη τεχνική, συνηθισμένη και αυτή, είναι η τοποθέτηση ανώτερης πραγματικότητας σε χαμηλότερο επίπεδο. Στο παρακάτω κείμενο περιλαμβάνει και τον εαυτό του, είναι κείμενο αυτοειρωνικό. «Μία από τις τελευταίες πριν από την απελευθέρωση μέρες έμαθα ότι ο Αυγουστίνος θα μιλούσε στην “Αποστολική Διακονία”, μια παμπάλαια σκοτεινή αίθουσα στην οδό Πέλοπος. Έτρεξα να τον ακούσω γιατί ήταν φλογερός και συνάρπαζε. Στην Αποστολική Διακονία μαζεύονταν κυρίως γέροι, αλλά και κάτι νεαροί, αγριωποί και ζωντανοί τύποι, που δεν είχαν απάνω τους τίποτε το αγιωτικό, από αυτό που είχε κατακάτσει στη δική μας φάτσα» (ΠΡ 139) Οι λέξεις της τελευταίας φράσης, «κατακάτσει» και «φάτσα» δείχνουν το ναυάγιο μιας σοβαρής, όσο να πεις, υπόθεσης. 5. Άλλη τεχνική είναι η αντιπαράθεση πραγματικοτήτων, όπως τη χρησιμοποιεί ο Ιωάννου στο διήγημα «Εσπέρας προκείμενον» (ΕΠ). Είναι ένα κείμενο πέρα για πέρα σαρκαστικό για τη χωρίς ζωή εκπαίδευση, έτσι καθώς από τη μια μεριά υπάρχουν οι καθηγητές: «Μπαίνοντας στο γραφείο, κατενθουσιασμένος για την τοποθέτησή του, ο νέος καθηγητής, αντίκρισε αυτή την εικόνα των ξεθαμμένων πτωμάτων», και από την άλλη τα νέα παιδιά: «Πάνω σ’ αυτά, ακούστηκε και το κουδούνι. Βγήκε αμέσως στο διάδρομο για να τους δει. Μια βροντή πήρε να κυλάει από τις σκάλες, καθώς κατέβαιναν, σχολιάζοντας, γελώντας, ουρλιάζοντας, πηδώντας» (σ. 66 και 70). 6. Και μια πέμπτη τεχνική είναι η αντιστροφή της πραγματικότητας. Το παρακάτω κείμενο προϋποθέτει το επεισόδιο της παραίτησης του βασιλιά της Αγγλίας Εδουάρδου από τον θρόνο του για χάρη της αγαπημένης του κυρίας Σίμπσον. «Η χειρονομία όμως του λεπτεπίλεπτου Εδουάρδου, που ερχόταν συνεχώς σε μεγάλη αντίθεση με τις συμφεροντολογικές χοντράδες των διαφόρων συζύγων ή μνηστήρων της γειτονιάς, που δεν θα ήθελαν να παραιτηθούν προς χάρη της εκλεκτής τους όχι από το θρόνο αλλά ούτε από την καρέκλα του καφενείου της Αγγλίας, και που συνεχώς ζητούσαν θυσίες από μέρους των γυναικών, οι οποίες γίνονταν έτσι ένα είδος συνειδητοί Εδουάρδοι, ενώ οι άντρες έμοιαζαν με ασυνείδητες κυρίες Σίμπσον, δημιουργούσε εκείνη την εποχή πολλές κρίσεις και δάκρυα» (ΑΙ 26). Είναι ένα σύνθετο κείμενο όπου ισορροπούν κοινωνική κριτική και ειρωνικό χαμόγελο με στόχο επίσης σύνθετο. Γι’ αυτό ας περάσουμε στους στόχους της ειρωνείας του Γιώργου Ιωάννου. 3. Ο στόχος της ειρωνείας Ήδη από τα αποσπάσματα που παραθέσαμε θα έγινε αντιληπτό ότι στόχος της ειρωνείας του Ιωάννου είναι η ζωή της κοινωνίας κυρίως και όχι των ατόμων ως ξεχωριστών όντων. Θα αναφερθούν μερικά αποσπάσματα ακόμη για να φανούν και μερικοί άλλοι στόχοι, κοινωνικοί και αυτοί, κυρίως. 1. Ένας στόχος που τον είλκυε συχνά ήταν η σοβαροφάνεια, η πόζα που πολλές φορές εκφράζεται με την καθαρεύουσα. Στο διήγημα «Ξεσκάτωμα» (ΕΠ) αφηγείται την περίπτωση υποψηφίου εισαγωγικών εξετάσεων, που είχε την ατυχία να αρρωστήσει από στομαχικές ανωμαλίες μέσα στην αίθουσα με όλες τις συνέπειες και βεβαίως να υποχρεωθεί να αποχωρήσει από τις εξετάσεις. Ωστόσο ο σύλλογος των επιτηρητών έπρεπε να συντάξει το πρακτικό του γεγονότος· και αφηγείται ο Ιωάννου: «Ευτυχώς όλα αυτά γράφτηκαν στην καθαρεύουσα που σηκώνει όσες θέλεις αρλούμπες και βρωμόλογα. Κλείσαμε το πρακτικό με το πομπώδες εκείνο: “Εφ’ ω συνετάγη η παρούσα πράξις και υπογράφεται ως έπεται”. Υπογράψαμε όλοι ιεραρχικώς και σε λίγο φεύγαμε – κούρκοι, κότες και χήνες» (90) 2. Συναφής με τη σοβαροφάνεια στόχος είναι η υποκρισία που έχει σχέση και με την ψευδεπίγραφη παραδοσιακή θρησκευτικότητα αλλά και με τη μοντέρνα ή μεταμοντέρνα συμπεριφορά. Αναφέρω παραδείγματα και για τις δύο περιπτώσεις. Είναι η περίπτωση μεγαλοκτηματία και εμπόρου ξυλείας στην Κασσάνδρα που έβαζε φωτιά στα πεύκα με τη μέθοδο των κεριών. Όταν είχε άπνοια άναβε κρυφά στη βάση του πεύκου ένα κερί και μετά από ώρα, όταν το κερί έλιωνε, άρπαζαν οι πευκοβελόνες, τα πεύκα καίγονταν και αυτός καλούνταν να πάρει από τη μέση τους κορμούς όσο όσο. «Κι αυτός, βέβαια, άλλο που δεν ήθελε, γράφει στο χρονογράφημα «Εύφλεκτη χώρα» ο Ιωάννου. «Έτσι, σιγά σιγά, με τη μέθοδο των κεριών, έφαγε όλα τα μεγάλα πεύκα της Κασσάνδρας. Το έβλεπες κι εσύ άλλωστε· με τη μέθοδο των κεριών εξακολουθούσε να τρώει τα πάντα, μόνο που τώρα τα άναβε επιδεικτικά στην εκκλησία» (ΕΥ 46) Και η μοντέρνα υποκρισία τώρα. Θυμάται ο Ιωάννου ένα περιστατικό από την Κατοχή, όπου οι νεκροί από την πείνα ήταν παρατημένοι στους δρόμους. «Στο γυρισμό άλλαξα δρομολόγιο για να μην ξαναπεράσω από κάτι πεθαμένους που είχα δει πρωτύτερα. Τους είχαν παρατήσει, ποιος ξέρει γιατί, εκεί που αρχίζει σήμερα η έκθεση κι ακριβώς στο σημείο, θαρρώ, όπου τώρα υψώνεται το τεράστιο μοντέρνο γλυπτό που εκφράζει, καθώς λένε οι ειδικοί, την αιώνια ορμή του ανθρώπου για πρόοδο και ανάταση» («Το γάλα» ΣΑ 42). 3. Ένας άλλος στόχος είναι η δυσαρμονία με την πραγματικότητα, η αδιαφορία γι’ αυτά που τριγυρίζουν τον άνθρωπο, και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. «Θεός σχωρέσ’ την, γράφει για κάποια θεοσεβούμενη οικογενειακή γνωστή. Οι δικές μας ακόμα έχουν να λένε για το πόσο ανοικοκύρευτη ήταν. Πού να ξαδειάσει όμως απ’ τις προσευχές, τις μετάνοιες, τις λειτουργίες, τις αρτοκλασίες, τις παρακλήσεις, τα ευχέλαια και τις επισκέψεις σε ιερείς και αρχιερείς. Ήθελε με κάθε λόγο και κάθε πράξη της να δοξάζεται το όνομα του Κυρίου.» («Ουκ ηπίστατο φεύγειν», ΣΑ 132) Για τον αδελφό του πατέρα του, που ήταν βασιλόφρων, διηγείται ότι στην υποδοχή του βασιλιά μετά το «σκάρτο» δημοψήφισμα του 1935, όταν τα άλογα του ιππικού, που συνόδευαν το βασιλιά, αμολούσαν «κάτι ξεχωριστές κοπριές» όπως λέει: «Ο θείος, βέβαια, δεν έβλεπε τις καβαλίνες, αυτός κοίταζε υψηλά, ενθουσιασμένος που είχε επιστρέψει το ίνδαλμά του.» («Η μόνη κληρονομιά», ΚΛ 34) 4. Άλλος στόχος είναι η ματαιοδοξία, και μάλιστα κάποιου συγγραφέα μιας σχετικής ηλικίας: «Ακόμη και η λύση του γηροκομείου πήρε να του φαίνεται όχι και τόσο αποτρόπαιη. Με όλα εξοικειώνεται ο άνθρωπος. Θα έρχονται οι φίλοι, οι συγγενείς […]. Ακόμα και συνεντεύξεις θα δίνει από κει στον τύπο και στην τηλεόραση. Α, ναι, στην τηλεόραση, που ως τότε θα έχει τελειοποιηθεί περισσότερο. Είναι πολύ αβανταδόρικο τηλεοπτικά να σε παίρνουν μέσα σε ένα γηροκομείο. Και τι μεγάλη ικανοποίηση, τι καμάρι θα νιώθει μπροστά στους άλλους γέρους, όταν όλοι μαζί θα βλέπουν την εκπομπή και θα του δίνουν ευχές και συγχαρητήρια. Θα εξακολουθεί, με λίγα λόγια, πάντοτε να ξεχωρίζει και αυτό είναι που έχει σημασία» («Η παραίτηση», ΚΑ 32-33) 5. Οι συγγραφείς όμως εκτός από ματαιοδοξία έχουν και μεταξύ τους αντιθέσεις και αντιπάθειες· γι’ αυτό πολλές φορές εκφράζονται υποτιμητικά, ευθέως ή πλαγίως, για τους συναδέλφους τους· αλλά το κάνουν με τον τρόπο τον δικό τους· ένας από αυτούς είναι και η ειρωνεία. Μια τέτοια περίπτωση θα παραθέσω από το χρονικό «Ο Χριστός αρχηγός μας…»: «Μετά από χρόνια, όταν έγινε το πνευματικό μνημόσυνο του Χατζηανδρέου, ο αδελφός Μίμης μού εμπιστεύθηκε, ότι ανάμεσα στα ποιήματα που διαβάστηκαν ως του Χατζηανδρέου ήταν και μερικά δικά του, που βρέθηκαν από τους ερευνητές μέσα στο συρτάρι του τεθνεώτος. Έτσι ο αδελφός Μίμης παρέστη στο μνημόσυνο των ποιημάτων του, χωρίς να βγάλει άχνα». (ΠΡ 165) 6. Θα τελειώσω αυτή την περιδιάβαση στην ειρωνική συγγραφική συμπεριφορά του Ιωάννου με μια ιδιόμορφη περίπτωση. Είναι η περίπτωση της αυτοειρωνείας ή και του αυτοσαρκασμού. Είναι διάσπαρτο το έργο του από αυτού του είδους την ειρωνεία. Και ενισχύεται αυτή η ειρωνεία από τον εξομολογητικό τόνο που είναι διάχυτος στα πεζογραφήματά του, ο οποίος συνδέεται άμεσα με την αίσθηση της αμαρτίας που υπάρχει ιδίως στα πρώτα έργα του. Εξάλλου η αυτοειρωνεία εξισορροπεί και την επιθετικότητα και την διδακτικότητα, που υπάρχουν επίσης στα πεζογραφήματά του. Θα αναφέρω δύο αποσπάσματα. Το πρώτο είναι για έναν έφηβο, φίλο του, τον Μπάτη, από το ομώνυμο διήγημα, που τον εκτέλεσαν, λίγο πριν τελειώσει η Κατοχή. «Πήγαμε στο νεκροτομείο να τον βρούμε. Εδώ κι αν ήταν οι κομματιασμένοι άνθρωποι και οι άγγελοι. Το τι είδαν τα μάτια μου εκεί δεν πρόκειται ποτέ μου να το πω. Εξάλλου δεν το πιστεύω. Κατόπι έγινα ένα με τη γη κι έτσι δε με πήρανε χαμπάρι. Φοβάμαι όμως πως δε χρειαζόταν και τόσο κρύψιμο από μέρους μου· αυτοί ξέρουν ποιους σκοτώνουν» (ΦΙ 54) Το δεύτερο απόσπασμα είναι από το πεζογράφημα «Οι ψύλλοι». Ο αφηγητής αυτού του πεζογραφήματος καταγράφει τόσες και τέτοιες λεπτομέρειες για το ποιους και πού τσιμπάνε οι ψύλλοι, ώστε είναι σαν να φωνάζει στον αναγνώστη: «προσέξτε! είμαι κι εγώ σ’ αυτούς που τσιμπάνε οι ψύλλοι». Η τελευταία παράγραφος δηλώνει πιο φανερά την αυτοειρωνεία: «Μονάχος καθώς είμαι σκέφτομαι καμιά φορά όλα αυτά τα πράγματα, και θαυμάζω τον αγώνα που κάνει η φύση για να μας δείξει την αλήθεια. Αλλά πού εμείς· ο νους μας όλο στα αόριστα και στα άγνωστα. Τίποτε δε γυρνούμε να κοιτάξουμε απ’ αυτά που έχουμε απάνω μας, για να καταλάβουμε τον κόσμο και τα ελαττώματά μας. Μιλούμε όμως συνεχώς για πράγματα, που ούτε ξέρουμε ούτε νιώθουμε· για σύννεφα, ουρανούς, αγγέλους και διάφορες άλλες αηδίες» (ΦΙ 70). 4. Επίλογος Και ακριβώς η ειρωνική στάση απέναντι στον κόσμο και τον εαυτό του βοήθησαν τον Γιώργο Ιωάννου να διαμορφώσει μια γλώσσα και μια πεζογραφία εντελώς αντίθετες από αυτές που ειρωνεύτηκε στο απόσπασμα που μόλις παρέθεσα, δηλαδή έγραψε μία γλώσσα που τη διακρίνει σαφήνεια και ακρίβεια, και μια πεζογραφία που ξεπήδησε από την ψηλάφηση του σώματός του και του γύρω του κόσμου. Και ποτέ δεν έγραψε «για σύννεφα, ουρανούς, αγγέλους και διάφορες άλλες αηδίες». ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Οι τίτλοι των βιβλίων του Γ. Ιωάννου που αναφέρονται στο κείμενο συντομογραφούνται ως εξής: ΠΡ (Η πρωτεύουσα των προσφύγων) ΚΛ (Η μόνη κληρονομιά) ΦΥ (Φυλλάδιο) ΦΙ (Για ένα φιλότιμο) ΑΙ (Το δικό μας αίμα) ΕΠ (Εσπέρας προκείμενον) ΕΥ (Εύφλεκτη χώρα) ΣΑ (Σαρκοφάγος) ΚΑ (Καταπακτή) [1] Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2000. [2] Γιώργος Ιωάννου, Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Κέδρος, Αθήνα 1984, σ. 113-181. [3] D. C. Muecke, Ειρωνεία, μτφρ. Κώστας Πύρζας, Ερμής, Αθήνα 1974, σ. 48. [4] Vladimir Jankélévitch, Η ειρωνεία, μτφρ. Μιχάλης Καραχάλιος, Πλέθρον, Αθήνα 1997, σ. 44.

Ο ειρωνικός Γιώργος Ιωάννου

Σύνδεση