Ταξίδι γύρω από ένα ντιβάνι

Γιάννης Βαϊτσαράς, Ακούω όπως αγαπάω. Ψυχαναλυτικές ιστορίες καθημερινότητας, Κοντύλι, Βόλος 2013, σελ. 267 Λογοτεχνία και επιστήμες του ανθρώπου. Βαθιά ριζωμένες οι σχέσεις τους μέσα από μια διπλή επιστημολογική κίνηση που άρχισε τον 16ο αιώνα: «Tο λογοτεχνικό ταλέντο του Ραμπελαί και του Βοκκάκιου τους επιτρέπει να εκφράσουν, με νεωτερικό τρόπο, τις βασικές ορμές του ανθρώπου, που αποσιωπούνταν για αιώνες»· η λογοτεχνία στρέφει το ενδιαφέρον της στις «εσωτερικές» αποχρώσεις της ανθρώπινης εμπειρίας, υποβοηθώντας έτσι την εντός της φιλοσοφίας ανάδυση της ψυχολογίας.[1] Κι ύστερα αυτή με τη σειρά της, αυτονομημένη πλέον, θα προσκομίσει στη λογοτεχνία ό,τι νεώτερο δημιουργεί διερευνώντας τον άγνωστο εσωτερικό χώρο του ατόμου. Έκτοτε, οι αμοιβαίες εκατέρωθεν ωσμώσεις λογοτεχνίας και των τριών «Ψ» (Ψυχολογίας - Ψυχιατρικής - Ψυχανάλυσης) συνεχίζονται ανελλιπώς. Ο Φρόυντ ήθελε να γράψει μυθιστορήματα. Το είχε κάποτε εκμυστηρευτεί στον Βίλχελμ Στέκελ. Ο ίδιος άλλωστε είχε χαρακτηρίσει ψυχαναλυτικό μυθιστόρημα το δοκίμιό του για την «παιδική ανάμνηση του Λεονάρντο Ντα Βίντσι» και ιστορικό μυθιστόρημα το άλλο του δοκίμιο για τον «Μωυσή του Μιχαήλ Άγγελου». Μας το υπενθυμίζει Ο Ζαν-Λουί Υ (Jean-Louis Hue) παρουσιάζοντας το αφιερωμένο στους συγγραφείς και την ψυχανάλυση τεύχος του περιοδικού Magazine Littéraire, όπου αναφέρεται σε συγγραφείς που χρησιμοποιούν στα βιβλία τους την ψυχανάλυση και σε ψυχαναλυτές που γράφουν μυθιστορήματα.[2] Πολυτάραχες οι μεταξύ τους πρώτες σχέσεις, αν σταθούμε στην αποτυχημένη συνάντηση του Μπρετόν με τον Φρόυντ το 1921. Η Κατρίν Κλεμάν βλέπει όμως λίαν αισιόδοξα τη συνέχεια: «Με τον καιρό, οι ασχολούμενοι με τη γραφή θα γίνουν οι καλύτεροι σύμμαχοι αυτών που ασχολούνται με το λόγο».[3] Παράδειγμα η Μαρί Καρντινάλ που με τη μυθιστορηματική διήγηση της ανάλυσής της το 1975 (Les Mots pour le dire – το Εγώ και αυτό της ελληνικής έκδοσης[4]) θα κάνει ευρύτερα γνωστό το ψυχαναλυτικό ντιβάνι. Κι από την άλλη, «τα παιδιά του Φρόυντ γράφουν μυθιστορήματα», όπως τιτλοφορεί το άρθρο της η Κατρίν Κλεμάν, ενώ ο Ζαν-Λουί Υ κλείνει το εισαγωγικό του άρθρο του γράφοντας: «ο καθένας με τον τρόπο του διηγείται το ταξίδι του γύρω από ένα ντιβάνι». Ένα ανάλογο ταξίδι είναι και το βιβλίο Ακούω όπως αγαπάω. Ψυχαναλυτικές ιστορίες καθημερινότητας του ψυχαναλυτή Γιάννη Βαϊτσαρά που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κοντύλι, έχοντας εκδοθεί προηγουμένως στα γαλλικά[5]. Ταξίδι του αναλυόμενου πρώτα πάνω στο ντιβάνι, κι ύστερα ένα δεύτερο ταξίδι, με τη γραπτή αφήγηση του αναλυτή για όσα ακούστηκαν πάνω και γύρω από το ντιβάνι, παραλλαγμένα φυσικά. Όπως ο ίδιος ο συγγραφέας μάς λέει προλογικά: Φτιάχνει μια ιστορία και χτίζει το σκηνικό της όπου κυριαρχεί το «ντιβάνι», όταν «μια λέξη, μια πρόταση ή μια σκηνή που θα ειπωθεί την ώρα της συνεδρίας» συναντήσει μια δική του φαντασίωση. Κι ύστερα όλες αυτές οι ιστορίες «μπλέκονται μεταξύ τους, γιατί γράφτηκαν ακολουθώντας την ίδια τακτική των συνεδριών, δηλαδή τον ελεύθερο συνειρμό». Ακόμα κι ο ψυχαναλυτής του βιβλίου «μοιάζει σε πολλά» με τον συγγραφέα του βιβλίου, «αλλά δεν είναι ο ίδιος. Είναι ένας άλλος». Το αποτέλεσμα όλης αυτής της διαδικασίας είναι οι «μυθοπλασίες» που παράγονται με το υλικό που συλλέγει ο ψυχαναλυτής πίσω από το ντιβάνι κι ύστερα το αποθησαυρίζει σταλάζοντάς το λίγο λίγο σε λέξεις. Που σημαίνει πως ο συγγραφέας δεν γράφει επιστημονικό σύγγραμμα, αλλά εκθέτει τις «εκμυστηρεύσεις» ενός ψυχαναλυτή. Οι «ψυχαναλυτικές ιστορίες καθημερινότητας» που καταθέτει στο βιβλίο του δεν είναι συρραφή «περιστατικών», αλλά διήγηση «ιστοριών» που έχουν έναν βασικό «ήρωα» κι ένα δεύτερο πρόσωπο, τον ψυχαναλυτή-συγγραφέα, ο οποίος προσφέρει τη διαθέσιμη ακρόασή του, την επιπλέουσα προσοχή του, από όπου θα αναδυθεί το ασυνείδητο, και θα αντιμετωπιστεί η ψυχική οδύνη του αναλυόμενου. Όσα διηγείται ο Βαϊτσαράς είναι «επιτυχημένες» αναλύσεις που μεταφέρονται στο κοινό και προσφέρονται για ανάγνωση ως μεταπλασμένες δια της μυθοπλασίας εμπειρίες. Ο Φρόυντ έχει παρομοιάσει τον ψυχαναλυτή είτε ως «αρχαιολόγο» που αναζητά να αναπλάσει μια ιστορία ανασκάπτοντας παλιά ερείπια και ίχνη, είτε ως «ντεντέκτιβ» που γνωρίζει πως ο εγκληματίας, όπως και ο υστερικός, έχει κάτι να κρύψει, μόνο που ο δεύτερος δεν το γνωρίζει. Κι ο Βαϊτσαράς φροντίζει να μας ενημερώσει για την ιδιόμορφη σύνδεση του ψυχαναλυτή με τη λογοτεχνία, καταφεύγοντας στον J.-B. Pontalis που γράφει: «Με τον τρόπο του ο ψυχαναλυτής πλησιάζει τον μυθιστοριογράφο, αλλά μια ψυχανάλυση δεν μπορεί να μεταγραφεί σε μυθιστόρημα. Ανάμεσά τους υπάρχει κάτι περισσότερο από διαφορά: μια αντινομία. Δεν μπορεί κανείς να διηγηθεί μια ψυχανάλυση που είναι προφορική υπόθεση που ανθίσταται στον γραπτό λόγο». Ας πούμε ότι πλησιάζει, άρα ίσως και να τον φτάσει· κι αν ανθίσταται, ας πούμε πως ίσως μπορεί και να …υποκύψει. Μας ενθαρρύνει κάπως ο Ζαν-Λουί Υ: παρότι το ομιλείν και το γράφειν φαίνεται να είναι δυο απολύτως απομακρυσμένες διαδικασίες, εντούτοις, το ντιβάνι ευνοεί τον απελευθερωτικό λόγο και την αναζήτηση μιας αλήθειας, κάτι που συγγενεύει με ένα υπό κατασκευή μυθιστόρημα· είναι δελεαστικό να περάσει κανείς από τα λόγια της θεραπείας στα γραπτά λόγια. Το μαρτυρούν σήμερα τα μυθιστορήματα που γέμουν ψυχανάλυσης. Θα βρούμε βασιμότερη μαρτυρία προστρέχοντας στην ψυχαναλύτρια και ανθρωπολόγο Ελένη Τζαβάρα που τονίζει πως, αντίθετα προς τη θέση του Σωσσύρ (η «γλώσσα είναι ανεξάρτητη από τη γραφή»), ο Μπενβενίστε υποστήριζε ότι «στην ιστορία της ανθρωπότητας η γραφή είναι η δεύτερη μεγάλη ανατροπή, μετά την ανακάλυψη της φωτιάς. (…) Η καταγραφή του προφορικού λόγου, με την παρέμβαση του χεριού, με το ιδιαίτερο σε κάθε πολιτισμό σύστημα, επιτρέπει με την ανάγνωση την επιστροφή και πάλι στον προφορικό λόγο. Δηλαδή, απλά λεγμένο, το πέρασμα από την ακοή στην όραση και από την όραση πάλι στην ακοή, είναι μέρος του συμβολικού χαρακτήρα της γλώσσας».[6] Με τα λόγια του Μπενβενίστε: «Η γραφή είναι λοιπόν ένας ενδιάμεσος σταθμός της ομιλίας, είναι ομιλία καθ’ εαυτή, σταθεροποιημένη σε ένα δευτερογενές σύστημα σημείων. Όσο όμως κι αν αυτό το σύστημα είναι δευτερογενές, εξακολουθεί να είναι ομιλία, ικανό πάντα να ξαναγίνει ομιλία».[7] «Διαβάζοντας» τις Ψυχαναλυτικές ιστορίες καθημερινότητας του Γιάννη Βαϊτσαρά μπορούμε να τις ακούσουμε και σαν «ομιλίες». [1] Helmut Heißenbüttel, «Λογοτεχνία και επιστημονική γνώση», Δευκαλίων, τχ. 3, Ιούν.-Αύγ. 1970, σ. 232-257. [2] Jean-Louis Hue, “Voyage autour d’un divan (Avant-propos)”, Le Magazine Littéraire, no 473 (2008), σ. 3. [3] Catherine Clément, “Les fils de Freud sont romanciers”, Le Magazine Littéraire, no 473 (2008), σ. 28-29. [4] Μαρί Καρντινάλ, Εγώ και αυτό, μτφρ. Τατιάνα Γκρίτση Μιλλιέξ, Κέδρος, Αθήνα 1998. [5] Yannis Vaïtsaras, Écouter comme aimer. Histoires de psychanalyses ordinaries, traduit par Philippe Le Moller, L'Harmattan, Παρίσι 2012. [6] Ελένη Τζαβάρα, «Ο Αίλιος Αριστείδης και το “σώμα του γραπτού ίχνους”», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 118-119, Ιούλ.-Δεκ. 2012, σ. 134-136. [7] Émile Benveniste, Dernières leçons: Collège de France, 1968-1969, Gallimard/Seuil, Παρίσι 2012, σ. 132.

Ταξίδι γύρω από ένα ντιβάνι

Σύνδεση