Γερμανική οικονομική πολιτική στην Ελλάδα (1941-1944)

Κατοχή, Ναζισμός και Ελληνική Οικονομία, Υπηρεσιακές εκθέσεις και απομνημονεύματα, μτφρ. Θ. Γκιούρας, επιμέλεια-εισαγωγή: Θανάσης Γκιούρας - Μιχάλης Ψαλιδόπουλος, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 2015, σελ. 422 Η περίοδος της γερμανικής, ιταλικής και βουλγαρικής κατοχής (1941-1944) είναι αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα ιστοριογραφικά πεδία στην Ελλάδα. Το ερευνητικό ενδιαφέρον γνώρισε τρεις, κυρίως, φάσεις κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης: Μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1974) βρέθηκαν στο επίκεντρο τα πολιτικά γεγονότα, η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων (ιδίως της Βρετανίας) και το αντάρτικο κίνημα του ΕΛΑΣ. Στη δεκαετία του 1990 σημειώθηκε μια στροφή στο τοπικό επίπεδο και την κοινωνική ιστορία, ενώ από τις αρχές του 21ου αιώνα η εμφύλια «κόκκινη βία», το φαινόμενο του δωσιλογισμού και η εαμοκρατία προκάλεσαν την πρώτη –και ενίοτε σφοδρή– δημόσια αντιπαράθεση μεταξύ ιστορικών αλλά και εκπροσώπων άλλων επιστημονικών κλάδων μέσα από τις στήλες έγκριτων εντύπων.[1] Τα τελευταία χρόνια, όμως, παρατηρείται μια μετατόπιση της ιστορικής έρευνας σε ένα άλλο ζήτημα της κατοχής, λιγότερο βίαιο και συγκρουσιακό απ’ ό,τι ο εμφύλιος πόλεμος, γι’ αυτό ίσως και παραμελημένο. Πρόκειται για μελέτες που εστιάζουν στο ζήτημα της οικονομίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε σύμφωνα με τις επιταγές και τα συμφέροντα των δυνάμεων κατοχής, πρωτίστως δε των Γερμανών, αλλά και ως ένα βαθμό με βάση τους στόχους και τις επιδιώξεις της «Ελληνικής Πολιτείας», όπως επίσημα ονομάστηκε το κράτος των Αθηνών, το λεγόμενο «κατοχικό κράτος», εκείνη την εποχή.[2] Η άνθηση των μελετών για την οικονομία της κατοχής μάλλον δεν είναι τυχαία· φαίνεται πως σχετίζεται τόσο με τη σοβαρή οικονομική κρίση που διέρχεται η Ελλάδα τα τελευταία έξι χρόνια, όσο και με την ανάδυση εξαιτίας της κρίσης –και σύμφωνα με την άποψη Ελλήνων πολιτικών, κομμάτων και φορέων– διαφόρων εκκρεμοτήτων από την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, λ.χ. του κατοχικού δανείου και των πολεμικών αποζημιώσεων. Επίσης σχετίζεται με την έξαρση του ενδιαφέροντος για την οικονομία του Γ΄ Ράιχ, που παρατηρείται εδώ και μερικά χρόνια.[3] Η ιστορική έρευνα στην Ελλάδα, επομένως, δεν έμεινε ανεπηρέαστη από αυτές τις εξελίξεις. Ένα νέο βιβλίο που έρχεται να φωτίσει βασικές πτυχές της γερμανικής οικονομικής πολιτικής στην «Ελλάδα του Χίτλερ» φέρει την υπογραφή δύο διακεκριμένων πανεπιστημιακών καθηγητών, ειδικών επί θεμάτων της οικονομίας, του Θανάση Γκιούρα και του Μιχάλη Ψαλιδόπουλου. Πρόκειται για τη δημοσίευση εκθέσεων πεπραγμένων που συνέταξαν αξιωματούχοι του γερμανικού οικονομικού επιτελείου ως υπεύθυνοι για τη χάραξη της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής στην Ελλάδα (Paul Hahn, S. Nestler, F. Overkott, Karl Pfauter), και τη δημοσίευση του «ελληνικού κεφαλαίου» από τις αναμνήσεις του «Ειδικού Πληρεξουσίου του Ράιχ για οικονομικά και δημοσιονομικά ζητήματα στην Ελλάδα» Δρ. Hermann Naubacher. Εκτός από την επιλογή των συγκεκριμένων πηγών, οι δύο επιμελητές συνέγραψαν το εισαγωγικό σημείωμα, το οποίο συνοδεύεται από την παράθεση ενδεικτικής (μα και χρήσιμης) βιβλιογραφίας για την οικονομία της κατοχικής περιόδου. Βεβαίως, οι πηγές αυτές (οι ίδιοι οι επιμελητές προκρίνουν ως καταλληλότερο τον όρο «μαρτυρίες») δεν ήταν άγνωστες στην επιστημονική έρευνα. Ωστόσο, για πρώτη φορά συγκεντρώνονται όλες σε ένα τόμο και κυκλοφορούν στα ελληνικά, δίνοντας έτσι την ευκαιρία και στον μη γερμανόγλωσσο ερευνητή αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη να αποκτήσει άμεση αντίληψη των γερμανικών στρατηγικών και εκτιμήσεων. Όπως εξηγούν οι δύο καθηγητές στο κατατοπιστικό εισαγωγικό τους σημείωμα, «το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να παρουσιάσει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ορισμένες πλευρές της οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της γερμανο-ιταλικής Κατοχής […]. Η παρουσίαση αυτή αφορά τη δημοσίευση […] πηγών προερχόμενων από την πλευρά των δυνάμεων της Κατοχής –εν προκειμένω αποκλειστικά των γερμανικών– που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην από πλευράς των κατακτητών αποτίμηση της οικονομικής πολιτικής […]» (σ. 8). Συγχρόνως, επισημαίνουν πως η κριτική προσέγγιση των εν λόγω πηγών είναι η ασφαλής προϋπόθεση για τη σωστή ανάγνωση και κατανόησή τους, «όχι μόνο στην ανάλυση των επιχειρημάτων που αναπτύσσουν, αλλά και των συσχετισμών που αποσιωπούν ή αναφέρουν μόνο ακροθιγώς» (σ. 10). Στόχος και φιλοδοξία των επιμελητών είναι να αναδείξουν –και όχι να καλύψουν– ένα κενό στην ιστοριογραφία της κατοχής. Επομένως, δεν επιδιώκουν την αναζήτηση οριστικών απαντήσεων αλλά θέλουν να προάγουν «υλικό για τη δυνητική διαμόρφωση απαντήσεων ή, ορθότερα, ερευνητικών τροχιών» (σ. 11). Αρχικά, σκιαγραφείται το πλαίσιο των ελληνογερμανικών οικονομικών σχέσεων πριν από την έναρξη της κατοχής, με βάση το οποίο «η Γερμανία έγινε προνομιακός εμπορικός εταίρος της Ελλάδας μέσω του συστήματος των εμπορικών συμψηφισμών» (σ. 11). Οι επιμελητές κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στο γεγονός πως η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας στον Μεσοπόλεμο δεν ήταν άγνωστη στη γερμανική πλευρά. Μάλιστα, το Ινστιτούτο Διεθνούς Οικονομίας στο Κίελο είχε συντάξει (πριν, αλλά και μετά την εκδήλωση της γερμανικής επίθεσης τον Απρίλιο του 1941) έξι μελέτες για την οικονομία και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Ελλάδας που επιδόθηκαν στις αρμόδιες στρατιωτικές υπηρεσίες του Ράιχ (σ. 12). Πάνω σε αυτές αλλά προφανώς και σε άλλες μελέτες βασίστηκαν οι σχεδιασμοί των γερμανικών αρχών κατοχής για την ελληνική οικονομία. Ήδη από την έναρξη της κατοχής «πραγματοποιήθηκαν συστηματικές κατασχέσεις προϊόντων της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής και κεφαλαιουχικών αγαθών, ενώ δημόσιες και ιδιωτικές υποδομές στράφηκαν στην εξυπηρέτηση συμφερόντων των αντίστοιχων χωρών απ’ όπου προέρχονταν οι κατοχικές δυνάμεις» (σ. 12). Το ζήτημα της κάλυψης των εξόδων των στρατευμάτων κατοχής απασχόλησε συχνά τη Γερμανία και την Ιταλία. Η προσωρινή λύση που δόθηκε με την κυκλοφορία των λεγόμενων κατοχικών μάρκων και των μεσογειακών δραχμών (από τη Γερμανία και την Ιταλία αντίστοιχα) υπήρξε, σύμφωνα με τους επιμελητές, η αφετηρία της νομισματικής αποδιάρθρωσης που ακολούθησε (σ. 13). Παράλληλα διατηρήθηκαν οι δομές της «ελεύθερης αγοράς» για την ικανοποίηση αναγκών τόσο των κατακτητών όσο και των κατακτημένων (σ. 17). Ο βραχυπρόθεσμος στόχος των Γερμανών ήταν η πρόσδεση της ελληνικής οικονομίας στις πολεμικές ανάγκες του Ράιχ, με βασικό ζητούμενο την εξασφάλιση της τροφοδοσίας των στρατευμάτων κατοχής με τρόφιμα και πολεμικό υλικό (σ. 15). Σε ό,τι αφορά τους μεταπολεμικούς σχεδιασμούς του Υπουργείου Οικονομικών και της Reichsbank, «η Ελλάδα ανήκε στην ομάδα των νοτιοανατολικών χωρών που επρόκειτο να παρέχουν […] απλώς πρώτες ύλες και αγροτικά προϊόντα στο διευρυμένο πλέον Ράιχ, περιοριζόμενη έτσι σε μονάδες ελαφριάς βιομηχανίας» (σ. 14). Το τελευταίο σημείο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή η Γερμανία θεωρητικά είχε αναγνωρίσει το «ιταλικό προβάδισμα» στην Ελλάδα. Ωστόσο, στην πράξη δεν είχε καμία διάθεση να ανεχθεί έναν οικονομικό συνδιεκδικητή. Επίσης δεν πρέπει να λησμονηθεί ότι από τα μέσα του 1943 οι γερμανικές αρχές κατοχής και το κράτος των Αθηνών δεν έλεγχαν το σύνολο του ελληνικού εδάφους, αφού το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ αλλά και ο ΕΔΕΣ κυριαρχούσαν σε διάφορες ορεινές περιοχές. Το γεγονός αυτό δυσχέραινε οπωσδήποτε την υλοποίηση της οικονομικής και νομισματικής τους πολιτικής. Στη συνέχεια, οι επιμελητές δίνουν τον λόγο στους ίδιους τους ιθύνοντες της γερμανικής οικονομικής πολιτικής. Και οι τέσσερις εκθέσεις που δημοσιεύονται, περιέχονται στον φάκελο R 27320 του Πολιτικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (σ. 40). Η αρχή γίνεται με την έκθεση πεπραγμένων του Πάουλ Χαν, επιτρόπου του Ράιχ στην Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία αφορούσε τη νομισματική κατάσταση και δημοσιεύθηκε (με ορισμένες γλωσσικές τροποποιήσεις) το 1957 ύστερα από αίτημα του Ινστιτούτου Ζητημάτων Κατοχής στο Τύμπινγκεν. Στην έκθεση του Νέστλερ παρουσιάζονται τα φορολογικά μέτρα των δυνάμεων κατοχής, που έπληξαν όλους τους οικονομικούς κλάδους και από τα οποία αναμενόταν η αύξηση των εσόδων του κράτους των Αθηνών. Επίσης πραγματεύεται το ζήτημα της κάλυψης των εξόδων των στρατευμάτων κατοχής. Ο Όβερκοτ από την πλευρά του εξετάζει ως ανώτερος αγροτικός σύμβουλος τον εφοδιασμό του ελληνικού πληθυσμού με τρόφιμα και την προσπάθεια εντατικοποίησης της αγροτικής παραγωγής. Τέλος, ο Πφάουτερ αναλύει την κατάσταση των συγκοινωνιακών υποδομών και την αντιμετώπιση των προβλημάτων μεταφοράς αγαθών. Όπως διαπιστώνουν οι επιμελητές, οι συντάκτες των εκθέσεων δεν αναφέρονται σε διάφορα ναρκοθετημένα πεδία, όπως στη μεταφορά Ελλήνων εργατών στη Γερμανία και στο μέτρο της καταναγκαστικής εργασίας σε ορυχεία και εργοστάσια που εφάρμοσε η Βέρμαχτ, στη συστηματική εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου ή στην αρπαγή και εργαλειοποίηση των εβραϊκών περιουσιών με σκοπό την πρόσκαιρη σταθεροποίηση του εγχώριου νομίσματος (σ. 18-19). Συνολικά, οι παραπάνω εκθέσεις καλλιεργούν μια θετική εικόνα σχετικά με τη γερμανική «συμβολή» στην προσπάθεια επίλυσης κρίσιμων οικονομικών ζητημάτων. Το τελευταίο κείμενο είναι απόσπασμα από τις αναμνήσεις (εν είδει απολογίας) του Δρ. Χέρμαν Νόιμπαχερ,[4] που «ήταν ο ανώτερος και άμεσος αποδέκτης των εν λόγω εκθέσεων, καθότι προϊστάμενος του [γερμανικού] οικονομικού επιτελείου στην Αθήνα» (σ. 10). Ο Νόιμπαχερ, που είχε λάβει την εντολή να διαφυλάξει την ελληνική οικονομία και το νόμισμα, είναι σίγουρα πιο γνωστός στην Ελλάδα, τόσο για τον ρόλο που διαδραμάτισε στην «Επιχείρηση Χρυσού», με τη διοχέτευση χρυσών λιρών στην «ελεύθερη αγορά» και το Χρηματιστήριο Αθηνών (σ. 27), όσο και για την αποστολή του –κατόπιν εντολής του Χίτλερ– να οργανώσει από τα τέλη του 1943 τον αντικομμουνιστικό αγώνα των «εθνικώς σκεπτόμενων» τμημάτων του πληθυσμού στα κατεχόμενα Βαλκάνια. Είναι ορθό το συμπέρασμα των επιμελητών πως οι αναμνήσεις του αποτελούν «ένα υβρίδιο αυτοβιογραφικής απολογίας και συνάμα συμπυκνωμένης (επιλεκτικής) ανάλυσης των πολεμικών συμβάντων στα Βαλκάνια, η οποία συντάσσεται δώδεκα χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, το 1957, και μετά την αποφυλάκιση του Νόιμπαχερ από τις γιουγκοσλαβικές φυλακές» (σ. 10). Ωστόσο, παρά τις σκοπιμότητες που χαρακτηρίζουν τη (γοητευτική ας σημειωθεί) γραφίδα του άλλοτε δημάρχου της Βιέννης, οι αναμνήσεις του περιέχουν στοιχεία για την ακριβέστερη ανάλυση της γερμανικής οικονομικής πολιτικής. Εκτός από τον τομέα της οικονομίας, ο Νόιμπαχερ θίγει μια σειρά άλλων καίριων ζητημάτων, όπως τη συμπεριφορά ανώτατων αξιωματούχων του κράτους των Αθηνών –μεταξύ άλλων του Γ. Τσολάκογλου, του Ι. Ράλλη και του Ε. Τσιρονίκου– και το ζήτημα της βουλγαρικής κατοχής στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Σε ό,τι αφορά την άμεση ή έμμεση συμμετοχή του στη λήψη αποφάσεων, ο Νόιμπαχερ είναι ιδιαίτερα φειδωλός, με εξαίρεση τα οικονομικά ζητήματα. Ο σχολιασμός τους, ωστόσο, γίνεται με γνώμονα και τον (κεκαλυμμένο) εκθειασμό των ικανοτήτων του. Χαρακτηριστική είναι επίσης η αποσιώπηση κάθε αναφοράς για την ενεργή ανάμιξή του στο εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα. Η μεταπολεμική κατάταξη του Νόιμπαχερ στην κατηγορία των διπλωματών φαίνεται πως απέτρεψε μια συζήτηση για το εθνικοσοσιαλιστικό παρελθόν του – συν το γεγονός ότι είχε εκτίσει ποινή φυλάκισης στη Γιουγκοσλαβία. Ας μου επιτραπεί εδώ να προσθέσω ότι ο Νόιμπαχερ, όπως και στην περίπτωση του αρχιτέκτονα του Γ΄ Ράιχ Άλμπερτ Σπέερ, εκπροσωπούσε τον τύπο του «αστού εθνικοσοσιαλιστή», καθότι ήταν μορφωμένος, ασκούσε ένα επιφανές επάγγελμα και διέθετε οικονομική άνεση. Παράλληλα διατηρούσε –κατά τα φαινόμενα– ακέραια την πίστη του στο ναζιστικό καθεστώς και τον «χαρισματικό» ηγέτη του. Το εγχείρημα των επιμελητών να αναδείξουν το ζήτημα της οικονομίας είναι σίγουρα επιτυχημένο. Η παρουσίαση της γερμανικής οπτικής εκ των έσω, δηλαδή με βάση τις εκθέσεις που συντάχθηκαν για καθαρά υπηρεσιακούς λόγους (που δεν έφτασαν τελικά στους αποδέκτες τους λόγω της χαοτικής κατάστασης που επικρατούσε στη Γερμανία τους τελευταίους μήνες του πολέμου), φανερώνει τις προτεραιότητες και τη νοοτροπία του διοικητικού μηχανισμού του Γ΄ Ράιχ σε κατεχόμενα εδάφη (σ. 9) και προσθέτει ένα ακόμη κομμάτι στο παζλ του κατοχικού γρίφου. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται ένα πολύτιμο έναυσμα για τη διεξοδικότερη και πληρέστερη μελέτη του θέματος. [1] Για μια επισκόπηση της βιβλιογραφικής παραγωγής, βλ. Nikos Marantzidis, Giorgos Antoniou, «The Axis Occupation and Civil War: Changing Trends in Greek Historiography, 1941-2002», Journal of Peace Research 41/2, (2004), σ. 223-231. [2] Για παράδειγμα η διδακτορική διατριβή του Βασίλειου Μανουσάκη, Οικονομία και πολιτική στην Ελλάδα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1940-1944), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2014. [3] Βλ. σχετικά Adam Tooze, Ökonomie der Zerstörung. Die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus, München 2008 (πρόκειται για τη γερμανική μετάφραση της αγγλόφωνης έκδοσης). [4] Hermann Neubacher, Sonderauftrag Südost. Bericht eines fliegenden Diplomaten, Göttingen 1956.

Γερμανική οικονομική πολιτική στην Ελλάδα (1941-1944)

Σύνδεση