Ο λεγόμενος εξελληνισμός του Βυζαντίου 2

ΜΕΡΟΣ Β' «Ελάχιστοι είναι οι ιστορικοί που ελέγχουν ορισμένες έστω από τις προκαταλήψεις τους.»Γ.Β. Δερτιλής «Ἡ ἔρευνα τῶν λέξεων καὶ τῶν ὅρων προσκομίζει ἐξόχου ποιότητος ἀποδεικτικὸν ὑλικόν.»Δ. Ζακυθηνός 12. Ο γερμανός ελληνιστής Βέρνερ Γαίγκερ δημοσίευσε μεταξύ 1933 και 1947 ένα επιβλητικό τρίτομο έργο με τίτλο ΠΑΙΔΕΙΑ. Εκεί αναλύει διεξοδικά τι αποτελεί την ελληνική Παιδεία και τι συνιστά τον Έλληνα Άνθρωπο. Στην περίπτωση του Βυζαντίου αντί για «ελληνική Παιδεία» ορθότερο είναι να μιλάμε απλά για παίδευση (βλ. παρακ. Συνοδικό). Η απόσταση μεταξύ του Έλληνος Ανθρώπου και του Ρωμαιο-βυζαντινού χριστιανικού ποιμνίου είναι αγεφύρωτη. Διότι οι χριστιανοί, έχοντας δει «τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν», διαπτύουν την ελληνική Παιδεία σαν …τυφλωτική. Κάπως έτσι ο κόσμος αρχίζει να σκοτεινιάζει. Η Ρώμη είχε ως πρότυπο την κλασική ελληνική Παιδεία, έστω και αν οι Ρωμαίοι κατακτητές περιφρονούσαν τους Έλληνες της εποχής τους ως Graeculi, Γραικύλους. Όμως οι χριστιανοί περιφρονούσαν και τους Έλληνες και την ελληνική Παιδεία. Στον 7ο αιώνα η απώλεια της Παλαιστίνης, της Συρίας και της Αιγύπτου είχε βαριές συνέπειες για τα ελληνικά Γράμματα, που μέχρι τότε καλλιεργούνταν στην Αλεξάνδρεια, τη Γάζα, την Αντιόχεια και τη Βηρυτό. Τα γράμματα δεν καλλιεργούνταν πλέον στην Ελλάδα, ούτε ακόμη στην Κων/πολη[1]. Η απώλεια της Αιγύπτου μάλιστα κατέστησε πανάκριβο τον πάπυρο, ως γραφική ύλη. Έτσι ο 7ος αιώνας χαρακτηρίζεται από μια σειρά αρνητικές προϋποθέσεις εξελληνισμού. Εξάλλου τότε μπαίνουμε στους βυζαντινούς «Σκοτεινούς αιώνες». Αποστροφή θα προκαλούσε στους σήμερα αποκαλούμενους «Βυζαντινούς», λαούς και αυτοκράτορες, το όψιμο νεοελληνικό εξεύρημα ότι αποτελούσαν την αυτοκρατορία «του Ελληνικού έθνους». Το Βυζάντιο, ως χριστιανικό, υπήρξε εχθρικό προς τους Έλληνες, όσο αυτοί παρέμεναν τέτοιοι. Ευνόητο είναι ότι υπήρξαν και φωτεινές εξαιρέσεις στο πάντοτε ανθελληνικό και κυρίαρχο στην κοινωνία πνεύμα της Εκκλησίας (λ.χ. Φώτιος, Αρέθας, Ευστάθιος κ.ά.), αλλ’ αυτό δεν αλλάζει την γενικά γκρίζα εικόνα. Ωστόσο γύρω στον 12ο αιώνα, ως ελάχιστη εξαίρεση του κανόνα, κάποιοι λόγιοι χρησιμοποιούν το όνομα Έλληνες με μη εχθρικό πνεύμα. Στο σατιρικό αφήγημα Τιμαρίων, περίπου της εποχής αυτής, όταν μπαίνει το πρόβλημα ανάμεσα στο «αυτοί» (οι Έλληνες) και το «εμείς» (οι χριστιανοί), ο αφηγητής διαλέγει για τους δεύτερους το όνομα …Γαλιλαίοι. Στον 9ο αιώνα ο Λέων ο φιλόσοφος ή μαθηματικός εμφανίζει χαρακτηριστικά «Έλληνος», αλλά και αυτός αυτοπεριορίζεται, αντλώντας κυρίως από ελληνόφωνους συγγραφείς τής μετά Χριστόν εποχής[2]. Η βυζαντινή εκπαίδευση χρησιμοποιούσε τα αρχαία κείμενα ως αποξηραμένα υποδείγματα γραπτού λόγου. Εκτιμούσε τη μορφή, ενώ σχιζοειδώς εχθρευόταν το περιεχόμενο. Η υψηλή Παιδεία των Ελλήνων δεν υπήρξε ποτέ ημετέρα για τους χριστιανούς. Οι τελευταίοι ασχολούνταν με τα ελληνικά κείμενα για διάφορους λόγους. Ένας απ’ αυτούς ήταν για να πολεμήσουν τον εχθρό, τους Έλληνες και ελληνίζοντες, «με τα ίδια τους τα όπλα»[3]. Στους έσχατους βυζαντινούς χρόνους ο Γεώργιος Σχολάριος, φαιά εξοχότης του ελληνόφωνου χριστιανισμού, υποδεικνύει πώς πρέπει να αντιμετωπίζονται οι ελληνίζοντες από τους αρμόδιους της θρησκείας της αγάπης: «Τοὺς γοῦν δυσσεβεῖς καὶ ἀλάστορας (τούτους) ἑλληνιστὰς (…) καὶ πυρὶ καὶ σιδήρῳ καὶ ὕδατι καὶ πᾶσι τρόποις ἐξαγάγετε τῆς παρούσης ζωῆς (…) [Μ]ετὰ δευτέραν καὶ τρίτην παραίνεσιν ῥάβδιζε, εἷργε, εἶτα γλῶσσαν ἀφαίρει, εἴτε χεῖρα ἀπότεμνε κἂν καὶ οὕτω μένῃ κακός, θαλάττης πέμπε βυθῷ»[4]. Σε απλά, χριστιανικά και άψογα ελληνικά: βγάλτε τους από τη μέση. Αναφερόμενος στη γραπτή βυζαντινή (ελληνική) γλώσσα ο Σπ. Λάμπρος κάνει λόγο για «ψιττακισμὸν ἀττικῶν φράσεων» και για γλώσσα «ἐξ ἀρχαίων ῥακῶν συνερραμμένη ἥτις ἦτο ἡ ἐπίσημος γλῶσσα τοῦ κράτους, τῆς ἐκκλησίας καὶ τῶν συγγραφέων»[5]. Μια τέτοια γλώσσα προφανώς άφηνε αδιάφορα τα ανέγνωμα πλήθη, τη δημώδη γλώσσα των οποίων περιφρονούσαν οι λόγιοι. 13. Η εχθρότητα του χριστιανισμού προς τον Ελληνισμό (όχι και το αντίστροφο) είναι ριζική και τεκμηριωμένη, έτσι που καμιά εκ των υστέρων «ελληνοχριστιανική» σύνθεση να μη μπορεί να σώσει την κατάσταση. Στο έργο του Κλεις της Βυζαντινής φιλολογίας, (Μέρος Α΄, κεφάλαιο Δ΄ «Ελληνισμός και Χριστιανισμός»)[6] ο Ν.Β. Τωμαδάκης αναφέρει πως όταν προσπαθούμε να ενώσουμε τον Ελληνισμό με τον χριστιανισμό ενώνουμε δύο αντιμαχόμενες καταστάσεις, προκαλώντας μια ιστορική σύγχυση. «Ὁ Χριστιανισμὸς ὑπῆρξε πολέμιος κατὰ κύριον λόγον τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὡς ζωῆς καὶ ὡς σκέψεως. Ἔβλεπεν εἰς αὐτὸν ἐλευθέραν τὴν ἁμαρτίαν ὄχι μόνον εἰς τὴν καθ’ ἡμέραν πρᾶξιν (…) ἀλλὰ καὶ εἰς τὸ φιλέρευνον πνεῦμα τὸ ὁποῖον ἦγεν εἰς τὴν φιλοσοφίαν· τὸ ὅτι διὰ τοὺς Ἕλληνας ἡ ἀλήθεια δὲν ἦτο σταθερὰ καὶ ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλλ’ εὕρημα τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, τοῦτο δὲν συνεχώρει ὁ Χριστιανισμός. Ἡ μεγαλυτέρα διαβολὴ τὴν ὁποίαν ἐνήργησε κατὰ τοῦ κλασσικοῦ κόσμου εἶναι ἡ ἐμφάνισις αὐτοῦ ὡς εἰδωλολατρικοῦ». Οι ελάχιστοι Βυζαντινοί χριστιανοί που μελετούσαν αρχαία ελληνικά κείμενα, το έκαναν διότι η γλώσσα του κράτους και της θρησκείας –αντιδραστικών και στα γλωσσικά παραγόντων– ήταν μοιραίως η ελληνική. Επίσης τα μελετούσαν για ανίχνευση ωραίων φράσεων προς χρήση στα κηρύγματα ή τα γραφτά τους, και για τη λογική στήριξη αυθαίρετων δογμάτων. Κάποιοι άλλοι πάλι τα μελετούσαν ως απαγορευμένο καρπό. Η βυζαντινή φιλοσοφία ήταν όχι απλά δούλη της θεολογίας, αλλά καθαρή θεολογία. Φιλόσοφοι ονομάζονταν πλέον οι καλόγεροι. «Ὁ ἀναμένων νὰ ἀνακαλύψῃ φιλοσόφους εἰς τὸ Βυζάντιον θ’ ἀπογοητευθῇ. Δὲν ὑπάρχει τὸ εἶδος τοῦτο, οἱ δὲ ὅροι φιλοσοφία καὶ φιλόσοφος μετέπεσαν εἰς τὸ νὰ σημαίνουν τὴν ἄσκησιν τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐν πράξει καὶ πίστει καὶ τὸν ἀσκητὴν» γράφει ο Τωμαδάκης[7]. Ωστόσο Έλληνας εκδότης του Ράνσιμαν δοξάζει ότι: «[Μ]πορούμε να δούμε την ελληνική φιλοσοφία σαν ένα άρμα που περίμενε τον αμαξηλάτη του, το Χριστιανισμό, για να την οδηγήσει στα ιδεώδη του Ελληνοχριαστιανικού πολιτισμού»[8]. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι τα μεγάλα ελληνικά έργα γράφτηκαν πριν επικρατήσει ο χριστιανισμός. Ο χριστιανισμός έγκαιρα συνειδητοποίησε πως ο φυσικός του εχθρός και εμπόδιο ήσαν οι Έλληνες. Αυτοί και όχι οι άλλοι εθνικοί, πολλώ δε μάλλον οι Ρωμαίοι. Και θα είχαν κάθε λόγο να στρέφονται κατά των Ρωμαίων, αφού αυτοί συνέλαβαν, δίκασαν, καταδίκασαν και εκτέλεσαν τον Ιησού με ρωμαϊκό τρόπο και για παράβαση των ρωμαϊκών νόμων. Στο τελευταίο αυτό ζήτημα η νέα θρησκεία –ουσιαστικά αίρεση του ιουδαϊσμού– βρήκε ιδανικό αποδιοπομπαίο τράγο τους Εβραίους[9]. Απέναντι στην ελληνική Παιδεία κυριάρχησαν βασικά δύο χριστιανικές τάσεις. Η μία θεωρούσε συλλήβδην τα προϊόντα του ελληνικού πνεύματος έργα του Σατανά. Η δεύτερη ότι περιείχαν και κάποια σπέρματα της χριστιανικής άποψης περί αλήθειας. Γενικά πάντως για τους χριστιανούς, Έλληνες = φιλοσοφία· και φιλοσοφία = απάτη. Ο Παύλος συνιστά στους Κολοσσαείς (2.8) προσοχή μη τους συλαγωγήσουν «διὰ τῆς φιλοσοφίας καὶ κενῆς ἀπάτης, κατὰ τὴν παράδοσιν τῶν ἀνθρώπων, κατὰ τὰ στοιχεῖα τοῦ κόσμου, καὶ οὐ κατὰ Χριστόν». Η πρώτη τάση διαπτύει συλλήβδην την ελληνική σοφία. Ο Τατιανός, που μετριοφρόνως αυτοχαρακτηρίζεται ως «κήρυκας της αλήθειας», στο Προς Έλληνας έργο του παρουσιάζει τον Πλάτωνα ως ένα γαστρίμαργο, τον Αριστοτέλη ως κόλακα, τον Ηράκλειτο ως αμαθή (Migne PG 6, 804-809). Ο Θεόφιλος, επίσκοπος Αντιόχειας, περιφρονεί την ελληνική σοφία και αναρωτιέται δήθεν ρητορικά «τί ὠφέλησε Πλάτωνα ἡ κατ’ αὐτὸν παιδεία ἢ τοὺς λοιποὺς φιλοσόφους τὰ δόγματα αὐτῶν;» (PG 6, 1124). Ο Ερμείας, που έγραψε το χαρακτηριστικό έργο Διασυρμός των έξω [= μη χριστιανών] φιλοσόφων, σαρκάζει τους Έλληνες και χαρακτηρίζει την έρευνά τους «ἀτέκμαρτον καὶ ἄχρηστον, ἔργῳ μηδενὶ προδήλῳ καὶ λόγῳ σαφεῖ βεβαιουμένην», αφού πηγάζει από τους δαίμονες. (PG 6, 1169, 1180) Εντούτοις στην αντίληψη περί σπερματικού λόγου χρωστάμε χάριτες. Διότι εκεί οφείλεται η μη καταστροφή πολλών ελληνικών κειμένων. Άλλα έργα πάλι σώθηκαν εκ τύχης, σε παλίμψηστα ή διότι οι ιδιοκτήτες τους –πολλές φορές με κίνδυνο της ζωής τους– δεν τα παρέδωσαν στις κατά καιρούς χριστιανικές πυρές. Η σπερματική άποψη ωστόσο θεωρεί ότι οι Έλληνες πήραν τη σοφία τους από τον Μωυσή και τους (Εβραίους) προφήτες. «Κλέπται πάσης γραφῆς Ἕλληνες» βεβαιώνει ο Κλήμης Αλεξανδρείας (Στρωμ. 6.5.39). Ο Ωριγένης, που κρυφοκοίταζε προς την ελληνική φιλοσοφία, υβρίζεται από τον Επιφάνιο ότι «ἀπὸ τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας τυφλωθεὶς τὸν νοῦν ἐξήμεσεν ἰόν (δηλητήριο)». Ο ίδιος άγιος μιλάει περί «φρενοβλαβείας Ὠριγένους» (PG 43, 128). Ο Τερτυλλιανός θεωρούσε διαβολική οποιαδήποτε ελληνική επίδραση επί του χριστιανισμού, και κατάγγελλε τους φιλοσόφους ως «πατριάρχες των αιρετικών». Διαβεβαίωνε πως δεν υπάρχει τίποτα το κοινό μεταξύ φιλοσόφου και χριστιανού, μεταξύ μαθητού της Ελλάδας και ουρανού, μεταξύ Αθηνών και Ιερουσαλήμ, Ακαδημίας και Εκκλησίας[10]. Κατά τον Πατέρα αυτόν τα χριστιανικά δόγματα είναι πιστευτά, ακριβώς επειδή είναι παράλογα! Η αχρήστευση του Λόγου, που θα ’λεγε κι ο Λούκατς. 14. Άπειρα είναι τα βυζαντινά (ή και παλαιότερα χριστιανικά αλλά πάντοτε χρήσιμα) κείμενα στα οποία υβρίζονται, συκοφαντούνται και αναθεματίζονται οι Έλληνες και η κληρονομιά τους στην ανθρωπότητα. Ο Ψ-Ιουστίνος (Oratio ad gentiles 37.D.4) θεωρεί ότι τα των Ελλήνων ποιητών συνθέματα «λύσσης καὶ ἀκρασίας ἐστὶ μνημεῖα». Γράφει ο Τωμαδάκης, εισάγοντας τον Έλληνα αναγνώστη στο έργο του Καρλ Κρουμπάχερ: «[Ὁ] κόσμος τοῦ Βυζαντίου εἶναι ὅλως διάφορος ἀπὸ τὸν ἀρχαῖον. Μὴ ἀναζητήσετε ἐδῶ τὴν δημοκρατίαν, τὴν ἀγοράν, τοὺς ῥήτορας, τὴν ἐκκλησίαν τοῦ Δήμου, τὸ θέατρον, τὰ θεωρικὰ χρήματα, τοὺς ὀλυμπιακοὺς ἀγῶνας, τὰς ὀργανώσεις κατὰ πόλεις-κράτη, τοὺς φιλοσόφους, τὰ μαντεῖα, τοὺς ἀρχαίους θεούς. (…) Ἡ γένεσις τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἡ ἐξάπλωσις καὶ κυριαρχία του, ἡ υἱοθεσία του ὑπὸ τοῦ κράτους ἐπέβαλον σιγὴν εἰς τὴν φιλοσοφίαν καὶ νέον ἠθικὸν κώδικα εἰς τὴν ζωήν. Ἡ πίστις διεδέχθη τὸν στοχασμὸν καὶ τὴν ἀμφιβολίαν, τὸ δόγμα ὑποκατέστησε τὴν φιλοσοφίαν. (…) Ἡ κάθαρσις δὲν ἐπιτελεῖται διὰ τοῦ ἐλέου καὶ φόβου τοῦ ἀρχαίου θεάτρου, ἀλλὰ διὰ τοῦ ἁγιασμοῦ καὶ τῶν μυστηρίων. Ὁ ῥήτωρ ἀκούεται οὐχὶ εἰς τὴν Πνύκα ἀλλ’ εἰς τοὺς ναούς»[11]. Ο Νικήτας Στηθάτος (11ος αι.), που θεωρείται μεγάλος Πατέρας της ορθόδοξης μυστικής θεολογίας, έλεγε ότι οι λόγιοι του Βυζαντίου που εκτιμούσαν τη σοφία των Ελλήνων «κοπρίαν ἀγνωσίας περιεβάλλοντο» (Εκατοντάς Γ΄, 36). Ο Γεώργιος Σχολάριος ή Γεννάδιος (1400-1473), φαιά εξοχότης του Βυζαντίου και των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας, έχει δώσει την ακριβέστερη απάντηση στο ερώτημα: Τι ήταν οι Βυζαντινοί; Ο Σχολάριος απάντησε ότι αν και γνωρίζει και μιλάει ελληνικά δεν θα έλεγε ότι είναι Έλληνας, αλλά χριστιανός. (Καὶ εἴ τις ἔροιτό με τίς εἰμί, ἀποκρινοῦμαι χριστιανός). Διότι αλλιώς σκέφτονται οι χριστιανοί και αλλιώς σκέφτονταν οι Έλληνες. Επίσης υποδείκνυε σκληρά μέτρα, μέχρι και εξόντωση, κατά των ελληνιζόντων. Εν τούτοις η συζήτηση περί ελληνικής Παιδείας στη βυζαντινή κοινωνία είναι παραπλανητική. Διότι στηρίζεται σε λίγα κείμενα ελαχίστων (ελληνόφωνων) λογίων, ενώ τα σχετικά συμπεράσματα γενικεύονται αδικαιολόγητα. (Η «primauté de l’écrit» του Μιραμπέλ). Σημασία όμως δεν έχουν οι εξεζητημένοι αττικισμοί των λογίων, αλλά οι ιδέες που κυριαρχούσαν στο, πέραν των ελίτ, σύνολο της κοινωνίας, την οποία διαμόρφωναν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί της βυζαντινής θεοκρατίας. Στο Βυζάντιο μπορούμε να διακρίνουμε τρία μορφωτικά στρώματα: α) την ευάριθμη ελίτ των ανθρώπων των γραμμάτων (literati), β) ένα μεγαλύτερο κοινό με στοιχειώδεις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, και γ) τη μεγάλη μάζα των αναλφάβητων που εικάζεται ότι ξεπερνούσαν το 95% του πληθυσμού[12]. Η κρατούσα άποψη περί ελληνικής Παιδείας στο Βυζάντιο βγάζει γενικά συμπεράσματα από το άκρως περιορισμένο φαινόμενο της ελίτ των γραμμάτων και τα επεκτείνει σε ολόκληρη την συντριπτικά αναλφάβητη κοινωνία· που, πέραν της ελληνικής, μιλούσε και πολλές άλλες γλώσσες (βλ. Μέρος Α΄). Έτσι όμως δίνεται μια πλαστή εικόνα. 15. Πολύ συχνά άνθρωποι της θρησκείας επικαλούνται την επιστολιμαία πραγματεία του Μεγάλου Βασιλείου Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, ως τεκμήριο εκτίμησης των χριστιανών στα ελληνικά γράμματα. Ακόμη και ο συνήθως προσεκτικός Παπαρρηγόπουλος θεωρεί το κείμενο αυτό ως την «ἱεροπραξία δι’ ἧς ὁ Βασίλειος ηὐλόγησε τὸ συνοικέσιον τοῦ χριστιανικοῦ καὶ τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοῦ». Πολλοί, που διαβάζουν βιαστικά τον (εντούτοις πολύ προσεκτικά διατυπωμένο) τίτλο, νομίζουν ότι ο Βασίλειος στο έργο αυτό προτρέπει τους νέους να μελετούν τα ελληνικά συγγράμματα. Λάθος μέγα. Στην πραγματικότητα τους προειδοποιούσε πως ακόμη και μέσα σε κείμενα βλαβερά και επικίνδυνα, όπως τα ελληνικά, μπορεί να βρουν κάποια ωφέλιμα ψήγματα. Αυτή είναι η έννοια τού «…ὅπως ἂν ὠφελοῖντο» του τίτλου[13]. Γράφοντας για το θέμα αυτό από ελληνορθόδοξη σκοπιά, ο γνωστός θεολόγος Π.Β. Πάσχος αγανακτεί με την εφεκτική στάση πολλών ομοδόξων του. Πολύ παραστατικά παρομοιάζει το συγκεκριμένο κείμενο του Βασίλειου με την πρακτική των φαρμακοποιών που γράφουν έξω από ορισμένα φιαλίδια: «Προσοχή δηλητήριο»! Θεωρεί επίσης ότι οι αιρέσεις στο χριστιανισμό φύτρωσαν «από εγωιστικά φιλοσοφικά πνεύματα, ερωτοτροπούντα με την ελληνική φιλοσοφία». Την ολιγοπιστία και την απιστία την κινούν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης· η φιλοσοφία και η σκέψη. Αλλά όταν ο άνθρωπος «ιδεί τον ήλιο μπροστά του, θα καταλάβει με τι πυγολαμπίδες έπαιζε ενωρίτερα και τις έπαιρνε για φώτα εκθαμβωτικά!». Τότε ποια η χρησιμότητα της ελληνικής γλώσσας; Ο αυτός ορθόδοξος λόγιος θεωρεί ότι αποτελούσε απλώς ένα ένδυμα, ένα περιτύλιγμα, ένα emballage για τις χριστιανικές αλήθειες. Επικαλείται μάλιστα τον ίδιο τον Βασίλειο που σε άλλο γραφτό του υποστηρίζει: «ἡμεῖς Μωσεῖ καὶ Ἠλία καὶ τοῖς οὕτω μακαρίοις ἀνδράσι σύνεσμεν ἐκ τῆς βαρβάρου φωνῆς διαλεγομένης ἡμῖν τὰ ἑαυτῶν, καὶ τὰ παρ’ ἐκείνων φθεγγόμεθα νοῦν μὲν ἀληθῆ, λέξιν δὲ ἀμαθῆ [ἔχοντα], ὡς αὐτὰ ταῦτα δηλοῖ» (Epistulae 339.1.22). Κατά τα λοιπά, συνεχίζει ο Πάσχος, «[ε]σωτερική, οντολογική σχέση, ανάμεσα στους δύο αυτούς κόσμους, δεν μπορεί να ιδεί κανείς, που να επιτρέπει τη σύνθεση σ’ ένα ελληνο-χριστιανικό σύνολο». Ο χριστιανισμός μάς κάνει χάριτι θεούς. Η φιλοσοφία οφείλει να αναγνωρίσει την αδυναμία της μπροστά στην Καινή Διδαχή. Κι αυτό είναι που δίνει τη ζηλευτή αυτάρκεια στο Χριστιανισμό, ώστε να μη χρειάζεται ουσιαστική βοήθεια από πουθενά – ούτε απ’ τον ελληνομαθημένο φιλόσοφο. Επειδή όμως οι Πατέρες της Εκκλησίας «χαρίζονται και επιεικώς φέρονται πρός τινα της θύραθεν σοφίας», καταλήγει ο Πάσχος, «πολλοί σύγχρονοί μας ξεσπαθώνουν υπέρ των ελληνοχριστιανικών συνθέσεων που δήθεν ασπάζονται οι Πατέρες»[14]. 16. Τι λένε όμως οι Πατέρες; Το ότι η σοφία των Ελλήνων ἐμωράνθη από τη λεγόμενη χριστιανική σοφία αποτελεί κοινό τόπο (πβ. Α΄ Κορινθ. 1.20). Μάλιστα ενίοτε η μελέτη των Ελλήνων θεωρείται έλλειψη πίστης, αφού οι Γραφές έχουν απάντηση για όλες τις απορίες: ηθικές, επιστημονικές, παρελθούσες και μέλλουσες. Ο ύπατος των ιεροκηρύκων Ιωάννης ο Χρυσόστομος κομπάζει αμετροεπώς: «Τοσοῦτον γὰρ ἡμεῖς ἐκείνων σοφώτεροι, ὅσον τὸ μέσον Πλάτωνός τε καὶ Πνεύματος ἁγίου». Προσθέτει δε ότι η φιλοσοφία των Ελλήνων «τέφρα καὶ κόνις, καὶ ὑγιὲς οὐδέν, ἀλλὰ Τάφος ἀνεῳγμένος ὁ λάρυγξ αὐτῶν, πάντα ἀκαθαρσίας ἔχων γέμοντα καὶ ἰχῶρος (ἐμπύου), καὶ τὰ δόγματα πάντα σκωλήκων» (PG 59.370.7-11). Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος λέει ότι από την εθνική παιδεία εμείς οι χριστιανοί «απομακρύναμε ό,τι οδηγεί στους δαίμονες, στην πλάνη και στην άβυσσο της καταστροφής». Τα αρχαία ελληνικά μυστήρια είναι «δαιμόνων εὕρημα σκοτεινὸν καὶ διανοίας ἀνάπλασμα κακοδαίμονος». Μάλιστα ο Γρηγόριος, όπως διαπιστώνει ο προαναφερθείς Πάσχος, «περιαδράχνει και ξετινάζει με τρόπο εξαιρετικό» τους χριστιανούς εκείνους που στέκουν με θαυμασμό μπροστά στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι οποίοι «κακῶς εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ἡμῶν εἰσέφρησαν ὥσπερ αἰγυπτιακαί τινες μάστιγες»! (πληγές του Φαραώ). 17. Έχει λεχθεί πως ένας Ρωμανός αρκεί ώστε να δικαιολογήσει ολόκληρη τη βυζαντινή Γραμματεία. Όμως προσδοκία των χριστιανών σαν τον Μελωδό –που εδώ κάνει χονδροειδή λογοπαίγνια– είναι το άγιο πνεύμα να σβήσει όλους τους σοφούς της Ελλάδας: Τί φύσωσι καὶ βαμβεύουσιν οἱ Ἕλληνες; Τί φαντάζονται πρὸς Ἄρατον τὸν τρισκατάρατον;[15] Τί πλανῶνται πρὸς Πλάτωνα; Τί Δημοσθένην στέργουσι τὸν ἀσθενῆ; Τί μὴ νοοῦσιν Ὅμηρον ὄνειρον ἀργόν; Τί Πυθαγόραν θρυλλοῦσι τὸν δικαίως φιμωθέντα; Τί δὲ καὶ μὴ τρέχουσι καὶ σέβουσι οἷς ἐνεφανίσθη τὸ Πανάγιον Πνεῦμα; (Ὕμνος εἰς Πεντηκοστήν, οἶκος ιζ΄) Ο Γεώργιος Πισίδης (7ος αι.), που συχνά τον παραβάλλουν με τον Ευριπίδη μάς βεβαιώνει ότι: (…) Πλάτων σιωπᾷ καὶ λαλεῖ σκυτεργάτης, Νοσεῖ Γαληνός, ἐκφοβεῖ δὲ τὰς νόσους ὁ Πέτρος ἡμῶν τὰς σαγήνας ὁ πλέκων… (Εἰς Ἀνάστασιν, 27-29) Το έτος 843, μετά από ενάμιση περίπου αιώνα «εικονομαχίας, σημαδεύτηκε από τον «θρίαμβο» της ορθόδοξης ειδωλολατρίας, δηλαδή της πανηγυρικής προσκύνησης των εικόνων. Φυσικά συνεχίστηκε η λατρεία (όπως και το εμπόριο) λειψάνων και άλλων μακάβριων αντικειμένων. Για τη νίκη αυτή της εικονοδουλίας συντάχθηκε το «Συνοδικόν» της Ζ΄ (οικουμενικής) Συνόδου. Εκεί διαβάζουμε: «Τοῖς τὰ ἑλληνικὰ διεξιοῦσι μαθήματα καὶ μὴ διὰ παίδευσιν μόνον ταῦτα παιδευομένοις, ἀλλὰ καὶ ταῖς δόξαις αὐτῶν ταῖς ματαίαις ἑπομένοις, καὶ ὡς ἀληθέσι πιστεύουσι, καὶ οὕτως αὐταῖς ὡς τὸ βέβαιον ἐχούσαις ἐγκειμένοις, ὥστε καὶ ἑτέρους ποτὲ μὲν λάθρα, ποτὲ δὲ φανερῶς ἐνάγειν αὐταῖς καὶ διδάσκειν ἀνενδοιάστως, ἀνάθεμα!». (Εδώ το εκκλησίασμα οφείλει να ανακράξει τρις: ανάθεμα!). Παρόμοιο τριαδικό ανάθεμα προβλέπεται και «τοῖς (…) τὰς πλατωνικὰς ἰδέας ὡς ἀληθεῖς δεχομένοις». Στον 11ο αιώνα οι καλόγεροι της Βιθυνίας θεωρούσαν τον νεοπλατωνιστή Μιχαήλ Ψελλό δημόσια προσβολή, τον δε Πλάτωνα ελληνικό Σατανά[16]. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος παρατηρεί σχετικά: «Οι διδάσκαλοι του Χριστιανικού λόγου θεώρησαν το ελληνικό πνεύμα –γράφοντας ωστόσο ελληνικά– σαν κακό πειρασμό και τόδιωχναν “οπίσω” τους, όπως τον Σατανά[17]. Αργότερα βέβαια θα θεωρηθεί ότι υπήρξε κάποια «αναγέννηση» στο Βυζάντιο λόγω της γνωριμίας ορισμένων λογίων με τον Αθηναίο φιλόσοφο. Καμία σχέση όμως με την Αναγέννηση στη Δύση, τη μετάθεση δηλαδή της ευθύνης από το θεό στον ίδιο τον Άνθρωπο. Διότι «[ἐ]ν τελευταίᾳ ἀναλύσει ἡ πλατωνικὴ γνωριμία κατέληξεν εἰς τὸν ἡσυχασμόν, τὴν ἀποθέωσιν τῆς δυνάμεως τῆς προσευχῆς καὶ τῆς ἀσκήσεως, διὰ τῆς ὁποίας τὸ σῶμα θὰ ἁγιασθῇ» (Τωμαδάκης). Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σε μια «ναΐφ» εικόνα από τον Μποστ. Ο αυτοκράτορας, έτοιμος για τη μάχη, κρατάει προκαταβολικά μια ελληνική σημαία και όχι τον Δικέφαλο. Ο Κων/νος Παλαιολόγος - Δραγάσης (1405-1453) ήταν γιος του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και της Jelena Dragaš, κόρης του Σέρβου άρχοντα Constantin Dragaš («Δράκος» στα σλαβικά) του οποίου το όνομα και έφερε. «Σαν παιδί Σέρβας μητέρας και μισο-Ιταλού πατέρα που ήταν, είναι δύσκολο να χαρακτηρίσει κανείς τον Κωνσταντίνο ως Έλληνα», γράφει ο καθηγητής Donald M. Nicol, ειδικός στους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του Ρωμαίο. Έχουν γίνει μέχρι και προτάσεις αγιοποίησής του, αφού έπεσε «υπέρ πίστεως και [ρωμαϊκής] πατρίδος». Αυτό όμως δεν θα το δεχτεί ποτέ η Ορθόδοξη Εκκλησία, διότι ο Κωνσταντίνος ήταν μέχρι τέλους θρησκευτικά «ενωτικός», γι’ αυτό και χαίρει μεγαλύτερης εκτίμησης στους Έλληνες καθολικούς. Το Συνοδικό αναθεματίζει επίσης τον εικονομάχο πατριάρχη Κων/πολης Ιωάννη τον Γραμματικό (833-836) ως «Χριστομάχον» και διότι «ἴσος τῶν Ἑλλήνων ἐδείχθη ὑψαυχούμενος τοῖς τούτων συγγράμμασι, ἃ δικαίως ἐλίκμησαν (σκόρπισαν στον άνεμο) αἱ τῶν δικαίων φωναί». «Ἴσος τῶν Ἑλλήνων», παναπεί ισοκατάρατος μ’ αυτούς. Επίσης τον κατηγορεί ότι τέρπεται με τις ασέλγειες του Πυθαγόρα, του Κρόνου και του Απόλλωνα. Ο Απόλλων, θεός του φωτός και της ποίησης των Ελλήνων, τροϊκάζει αλλόκοτα μαζί με τον Πυθαγόρα και τον Κρόνο! Στους παρακάτω ανώνυμους στίχους περιφρονείται ολόκληρος ο αρχαίος ελληνικός κόσμος και εκφράζεται χαιρέκακα η βυζαντινο-χριστιανική ικανοποίηση, που κατάφερε να καταντήσει την Αθήνα νεκροταφείο και άξια αναφοράς μόνο για το …μέλι του Υμηττού. Οἱ τῶν Ἀθηνῶν εὐστομεῖτε τοὺς πάλαι σοφοὺς Πλάτωνας, Σωκράτας, Ξενοκράτας, Ἐπικούρους, Πύρρωνας, Ἀριστοτέλας· οὐκ ἔστιν ὑμῖν πλὴν Ὑμηττὸς καὶ μέλι θῆκαί τε νεκρῶν, τῶν σοφῶν τὰ πνεύματα· πολεῖ παρ’ ἡμῖν πίστις, οἱ σοφοὶ λόγοι[18]. 18. Πρέπει να φτάσουμε στον 11ο αιώνα για να κοπάσει κάπως το ανθελληνικό μίσος. Έτσι ο επίσκοπος Ευχαΐτων Ιωάννης ο Μαυρόπους μεσιτεύων παρακαλεί τον Χριστό να εξαιρέσει από τη χριστιανική Κόλαση (στην οποία είναι σίγουρος ότι βρίσκονται) τον Πλάτωνα και τον Πλούταρχο. Αυτούς τους δύο και μόνον αυτούς. Εἴπερ τινὰς βούλοιο τῶν ἀλλοτρίων. τῆς σῆς ἀπειλῆς ἐξελέσθαι, Χριστέ μου, Πλάτωνα καὶ Πλούταρχον ἐξέλοιό μοι· ἄμφω γάρ εἰσι καὶ λόγον καὶ τὸν τρόπον τοῖς σοῖς νόμοις ἔγγιστα προσπεφυκότες[19]. Οι δήθεν σπερματικοί Έλληνες στο εξελληνισμένο Βυζάντιο είναι λοιπόν οι αλλότριοι, οι οθνείοι, οι ξένοι, οι αιώνια κολασμένοι. Στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα κάποιοι λόγιοι κάνουν ένα βήμα παραπέρα και αποτολμούν να χρησιμοποιήσουν την τρομερή λέξη «Έλλην» ως αυτοπροσδιορισμό[20]. Συγκεκριμένα, επειδή το Βυζάντιο ολοένα και συρρικνωνόταν σε ιστορικά ελληνικές περιοχές, ορισμένοι συγγραφείς αισθάνονταν γεωγραφικά, ίσως και πνευματικά Έλληνες, αφού προσπαθούν να μετέχουν της Παιδείας εκείνων. Στον επόμενο αιώνα ο Γεώργιος Γεμιστός, αρχαϊστί Πλήθων, αποκηρύσσει θαρραλέα το χριστιανισμό και πιστεύει ότι η σωτηρία της Ελλάδας βρίσκεται στην επιστροφή στις πάτριες ιδέες. Ωστόσο συνέχεια δεν υπήρξε, αφού οι Ελλαδικοί θα αργούσαν να ελληνέψουν[21]. Εννοείται ότι το Ρωμαίοι ως προσδιορισμός όλων των «Βυζαντινών» δεν παραμερίστηκε ποτέ. Ο Πλήθων πέθανε στα 1452, με τους ανθενωτικούς να δουλεύουν εκ των πραγμάτων για τους Τούρκους. Άλλωστε μετά την Άλωση ο Σουλτάνος αύξησε σκανδαλωδώς τις εξουσίες της (ορθόδοξης) Εκκλησίας. Φαίνεται όμως ότι οι χριστιανοί συνέχισαν να αισθάνονται την απειλή του ελληνικού πνεύματος. Τι άλλο νόημα μπορεί έχει το ότι σ’ ένα τυπωμένο Ψαλτήριο του Δαυΐδ (του έτους 1494) διαβάζουμε: Στίχοι εἰς τὸν Θεῖον Δαβίδ. Σίγησον, Ὀρφεῦ· ῥῖψον, Ἑρμῆ, τὴν λύραν· τρίπους ὁ Δελφοῖς, δῦνον εἰς λήθην ἔτι· Δαβίδ γὰρ ἡμῖν πνεύματος κρούων λύραν τρανοῖ τὰ κρυπτὰ τῶν θεοῦ μυστηρίων, πληθὺν παλαιῶν ἱστορεῖ τεραστίων…[22] Από την παραπάνω μικρή σταχυολόγηση βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι χριστιανοί συγγραφείς βάλλουν κατά παντός σπουδαίου αρχαίου Έλληνα αδιακρίτως, και μάλιστα όχι μόνο για ζητήματα που άπτονται της αρχαίας θρησκείας. Δεν τηρούν καν το «ἄχρις ἀστραγάλων σκυτοτόμε»! Όμως η χύδην παράθεση ονομάτων και πραγμάτων φανερώνει ότι συνήθως βρίσκονται σε σύγχυση. Αν όμως αυτοί οι λίβελοι προέρχονται από τις πένες ανθρώπων οιονεί καλλιεργημένων, εύκολα κανείς αντιλαμβάνεται τι κατάσταση επικρατούσε στο ευβουκόλευτο ποίμνιο. Στο ερώτημα: Τελικά τι σχέση είχαν οι Βυζαντινορωμαίοι με τους Έλληνες και τη γλώσσα τους, ο Σχολάριος εξηγεί χωρίς περιστροφές ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα, αλλά το χριστιανικό φρόνημα: «Κἀγὼ γὰρ τὴν λατινικὴν οἶδα γλῶτταν· ἀλλ’ οὐκ ἐρῶ λατῖνος εἶναι, διὰ τὸ μὴ φρονεῖν ὡς λατῖνοι φρονοῦσι, λέγω δέ, περὶ ὧν ἡμῖν διαφέροντι καὶ αὖθις ἕλλην ἐν τῇ φωνῇ, οὐκ ἄν ποτε φαίην ἕλλην εἶναι, διὰ τὸ μὴ φρονεῖν ὡς ἐφρόνουν ποτὲ ἕλληνες»[23]. 19. Ένα κλισέ των νεοελληνικών πανηγυρικών είναι ότι «μεγάλο ρόλο στον εξελληνισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έπαιξε η Εκκλησία». Όλοι πιστεύω θα συμφωνήσουν ότι ο εξελληνισμός δεν προάγεται με διαρκείς καταδίκες και αναθέματα κατά των Ελλήνων από τα οποία βρίθει η χριστιανική και βυζαντινή γραμματεία. Δεν ήταν η γλώσσα που επέβαλε το χριστιανισμό, αλλά πρωτίστως η κρατική ισχύς. Απόδειξη ότι για τον εκχριστιανισμό περιοχών όπου η Ελληνική ήταν άγνωστη, χρησιμοποιήθηκαν οι τοπικές γλώσσες. Όπως λ.χ. στην περίπτωση των Σλάβων. Ακόμη και σήμερα στις ελληνορθόδοξες εκκλησίες διαβάζονται μισαλλόδοξα βυζαντινά κείμενα κατά των Ελλήνων. Ακόμη και σήμερα η ελληνορθόδοξη Εκκλησία αρνείται παντοιοτρόπως να βαπτίσει νήπια με αρχαία ελληνικά ονόματα· κάτι που ασμένως κάνει ακόμη και για τα πιο κακόηχα ιουδαϊκά. Η βυζαντινή θεοκρατία προπαγάνδιζε ότι ο αυτοκράτορας βασιλεύει «από κοινού με τον Θεό». Εξ ού και η ασιατική δουλική προσκύνησή του πρώτου. Ενώ δηλαδή οι χριστιανοί παλαιότερα αρνούνταν να δεχθούν το genius του Ρωμαίου αυτοκράτορα, η άρνηση (όπως και η οσφύς) κάμφθηκε μπροστά στο χριστιανό αυτοκράτορα. Εντούτοις ο χριστιανισμός δεν αλλοίωσε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία· αλλοιώθηκε απ’ αυτήν. Σαν χαμαιλέοντας έπαιρνε βαθμιαία τα χρώματα και τις ιδιότητές της. Ο χριστιανισμός, όπως το διατυπώνει αρμόδιος συγγραφέας, «tel un caméléon sur un arbre, il a pris les couleurs de ses supports: l’Empire romain et sa culture»[24]. Ο αυτοκράτορας διαχειριζόταν τα εκκλησιαστικά όπως τις κρατικές υποθέσεις. Ο οραματίας Κωνσταντίνος προέδρευσε της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου (Νίκαια, 325) όντας Μέγας Αρχιερέας (pontifex maximus) της ρωμαϊκής θρησκείας. Ο Ιουστινιανός έβγαζε φανατικά νομικο-θρησκευτικά διατάγματα, όντας ο ίδιος αιρετικός. Σύμφωνα με την αντίληψη του αυτοκράτορα, τόσο η Εκκλησία όσο και οι κληρικοί ανήκουν στο κράτος. Συνεπώς του όφειλαν τέλεια υποταγή. Εξάλλου, με τον όρο βυζαντινισμός εννοούμε τον τύπο εκείνο εκκλησιαστικής οργάνωσης όπου η Εκκλησία είναι πλήρως υποδουλωμένη στην πολιτεία[25]. Εκκλησία και Κράτος σε ένα σύμπλεγμα του Λαοκόοντα. Όμως στη χριστιανική αυτοκρατορία η διαδοχή των αυτοκρατόρων, δηλαδή των αντιπροσώπων του Θεού στη γη, ήταν τόσο ανώμαλη, που ελάχιστοι εξ αυτών υπήρξαν πορφυρογέννητοι. Κάθε τρόπος που οδηγούσε στο θρόνο ήταν αποδεκτός, αρκεί να τελεσφορούσε: η υποστήριξη του στρατού, του κλήρου, της συγκλήτου, των δήμων του λαού της πρωτεύουσας, των χωρικών, ακόμη και η υποστήριξη άλλων πόλεων ή και ξένων δυνάμεων. Βέβαια η δολοφονία ή η τύφλωση –η χαρακτηριστικά βυζαντινή τύφλωση– αυτοκρατόρων ή/και διαδόχων ήταν κάτι σαν θεσμός μέσα στη χριστιανική αυτοκρατορία. Ο Ράνσιμαν επισημαίνει τον μικρό αριθμό των αυτοκρατόρων που πήγαν από φυσικό θάνατο[26]. Ο Ιουστινιανός προσέδωσε ισχύ πολιτειακού νόμου στους κανόνες των οικουμενικών Συνόδων. «Τοὺς θείους κανόνας οὐκ ἔλαττον τῶν νόμων ἰσχύειν καὶ οἱ ἡμέτεροι βούλονται νόμοι» (Κώδ. 1.3.44 [έτους 530]). Στην δε νεαρά 131.1.a. του έτους 545 αναφέρεται: «Θεσπίζομεν τάξιν νόμων ἐπέχειν τοὺς ἁγίους ἐκκλησιαστικοὺς κανόνας»[27]. Δηλαδή όποιος δεν πίστευε και δεν τηρούσε αυτούς τους κανόνες –έστω και αν δεν ήταν χριστιανός!– λογιζόταν εχθρός του κράτους και εγκληματίας. Διέπραττε κάτι σαν έσχατη προδοσία. Αυτό το σύστημα έχει επικρατήσει να λέγεται «καισαροπαπισμός». «Συναλληλία» το λένε αθώα χριστιανοί πολιτειολόγοι. Με την κρατικοποίηση της θρησκείας, η πίστη έπαψε να είναι ιδιωτική υπόθεση. Η θεολογία έγινε πολιτική· και αντίστροφα. «Η αίρεση ήταν τις περισσότερες φορές η ιδεολογική σημαία μιας επαναστατημένης περιοχής, που επιδίωκε να απελευθερωθεί από την αυτοκρατορική εξουσία»[28]. Ο άλλης μορφής ορθόδοξος Γ. Κορδάτος μιλάει, για «ταξική πάλη με θρησκευτική μάσκα»[29]. Ακόμη και η μακροχρόνια διαμάχη για τις εικόνες, αποτελούσε ένα πρόσχημα για αλλαγές που επιδιώκονταν μέσα στο κράτος, την κοινωνία και την Εκκλησία της εποχής[30]. Για παράδειγμα, στη διάρκεια της εικονομαχίας, συγκεκριμένα την άνοιξη του 727, έγινε μια μεγάλη εκστρατεία των Ελλαδικών και των νησιωτών του Αιγαίου με στόλο και στρατό εναντίον της ΚΠολης. Οι επαναστατημένοι κατεκάησαν «ἐμπρησθέντων αὐτῶν τῶν νηῶν τῷ σκευαστῷ πυρί», δηλαδή με υγρό πυρ. (Θεοφάνης Χρονογραφία 405.18.21). Οι Έλληνες βυζαντινολόγοι στέκουν αμήχανοι μπροστά στο περιστατικό. Το έτος 727 οι εγκαταλειμμένοι Ελλαδικοί και οι κάτοικοι των νησιών του Αιγαίου επαναστάτησαν κατά της Αυτοκρατορίας. Σχημάτισαν στρατό και στόλο και κίνησαν για να καταλάβουν την ΚΠολη. Είχαν επιλέξει μάλιστα και κάποιον Κοσμά ως νέο, δικό τους, αυτοκράτορα. Όμως οι δυνάμεις της πρωτεύουσας κατέκαυσαν με υγρό πυρ και εξόντωσαν τους στασιαστές. Ο ρωμαιοβυζαντινισμός ήταν μια θρησκεία, μια ιδεολογία, ένα πολίτευμα, μία σκέψη, ένας τρόπος ζωής, ξένος και διαμετρικά αντίθετος προς τον Ελληνισμό. Οι προπάτορες του βυζαντινού Ρωμαίου ήταν πλέον ο Αβραάμ, ο Ισαάκ, ο Μωυσής και άλλες μυθικές μορφές του ιουδαϊσμού. Όπως παρατηρεί ο Σύριλ Μάνγκο, «αν ανοίξετε μία Βυζαντινή επιτομή παγκόσμιας ιστορίας με έκπληξη θα δείτε ότι ο Περικλής, ο Θεμιστοκλής, ο Λεωνίδας, δεν μνημονεύονται καθόλου». Θα πρόσθετα ότι και η χρονολόγηση του κόσμου δεν είναι πλέον, γι’ αυτούς, τους Ρωμαίους, από κτίσεως Ρώμης (ab urbe condita), αλλά από «κτίσεως κόσμου» εκ μέρους του θεού τού Ιησού. Στο Βυζάντιο πίστευαν ακράδαντα στη διαδοχή των αυτοκρατοριών που προφήτεψε ο Δανιήλ. Πυλώνες της Αυτοκρατορίας ήταν η romanitas και η christianitas. Ποτέ η Ελλάδα, όπου –ας το πούμε κι αυτό– δεν έγινε καμία «οικουμενική» Σύνοδος. Φυσικά οι διάφορες χριστιανικές παρατάξεις ήταν έτοιμες να αλληλοσφαχτούν για το αν ο Χριστός ήταν ὁμοούσιος, ὁμοιούσιος ἢ ὁμοιοούσιος τῷ πατρί του, για την εκπόρευση του αγίου πνεύματος, για την ζύμωση ή όχι του άρτου της ευχαριστίας, με πόσα δάχτυλα είναι το σωστό να κάνουμε τον σταυρό μας, αν πρέπει να παντρεύονται οι παπάδες, και άλλα τέτοια, που ασφαλώς θα αποτελούσαν Ἕλλησι μωρία! Ο Αθανάσιος, μέγας και άγιος, τονίζει ότι κανένας χριστιανός δεν μπορεί να λέγεται Έλλην. Ο (χριστιανός) Φαλμεράιερ με τη σειρά του παρατηρεί ότι «η Ελλάδα με την αλυσίδα του σκλάβου και με χριστιανικό κλήρο δεν είναι πια Ελλάδα (…) Ο ανατολίτικος δεσποτισμός του Θεοδόσιου, του Αρκάδιου και του Ιουστινιανού σε συμμαχία με τον άγιο Παχώμιο, τον άγιο Αθανάσιο και τον άγιο Σπυρίδωνα απέκοψε τις ζωτικές ρίζες του ελληνικού λαού και εξάλειψε τα θεμέλια του χαρακτήρα του»[31]. Αν αυτά είναι ύποπτα αφού τα λέει ο Ακατονόμαστος, ας καταφύγουμε στη βοήθεια ενός φλογερού ελληνοκεντρικού: «Ὁ Ἕλλην ἐχάθη εἰς τὴν Ἀλεξανδρινὴν ἐποχήν, ἐξερωμαΐσθη εἰς τὴν Ῥωμαϊκήν, ἐξεβαρβαρώθη καὶ ἐξεπατώθη εἰς τὴν Βυζαντινήν».[32] 20. Λογικό θα ήταν, μέσα σε μια εξελληνισμένη αυτοκρατορία να κυριαρχούν οι Έλληνες. Όμως για να βρούμε κάποιον Έλληνα αυτοκράτορα του Βυζαντίου θα πρέπει να ψάξουμε πολύ. Μάταια θα αναζητήσουμε κάποιον αυτοκράτορα με όνομα του τύπου «Χ ο Έλλην», όπως λ.χ. «Λέων ο Αρμένιος». Για να είμαστε δίκαιοι, ο Άμαντος αναφέρει έναν τυχάρπαστο και προσωρινό αυτοκράτορα ονόματι Θεοδόσιο [715-7], τον οποίο ο μεγάλος βυζαντινολόγος μας χαρακτηρίζει Κατωτικόν, δηλαδή εξ Ελλάδος[33]. Ο Κρουμπάχερ θεωρεί τον Τιβέριο που ανέβηκε στο θρόνο το 578 σαν τον πρώτο Έλληνα (;) αυτοκράτορα. Αλλά προσθέτει ότι στη συνέχεια ο βυζαντινός θρόνος παρουσιάζει μια μάλλον μικτή εθνική εικόνα των αυτοκρατόρων, αφού αναμιγνύονται και εναλλάσσονται εκρωμαϊσμένα, γραικο-σλαβικά, αρμενικά και άλλα ασιατικά στοιχεία[34]. Ναι, αλλά οι Μακεδόνες αυτοκράτορες; Ο ιδρυτής της δυναστείας Βασίλειος Α΄ ήταν σλαβικής ή αρμενικής καταγωγής. Μάλιστα είναι ζήτημα αν γνώριζε ελληνικά πέρα από τα στοιχειώδη. Ο Β΄ συνονόματός του, θέλοντας προφανώς να αποδείξει Τι εστί Βυζάντιο, τύφλωσε βάρβαρα χιλιάδες Βουλγάρους. Έστω. Όμως ο τελευταίος αυτοκράτορας δεν ήταν Έλληνας; Ο Κων. Παλαιολόγος υπέγραφε ως «Κωνσταντῖνος ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ πιστὸς βασιλεὺς καὶ αὐτοκράτωρ Ῥωμαίων ὁ Παλαιολόγος». Χριστιανός και Ρωμαίος. Christianitas και romanitas, όπως αναφέραμε ήδη. Καμία δήλωση ελληνικότητας. Η πιο μακροχρόνια βυζαντινή δυναστεία ξεκινάει με σφετερισμό. Για την καταγωγή των Παλαιολόγων υπάρχουν διάφορες παραδόσεις. Καμία απ’ αυτές δεν τοποθετείται στην Ελλάδα[35]. Ο Κων/νος ΙΑ΄ (ή ΙΒ΄;) Παλαιολόγος επιλεγόταν Δραγάσης, από το γένος της Σλάβας μητέρας του Έλενας, Jelena Dragaš (Δράκος στα σλάβικα)[36]. Στον Κωνσταντίνο δόθηκε ως βαφτιστικό όνομα το όνομα του εκ μητρός παππού του, το επώνυμο του οποίου χρησιμοποιούσε ο αυτοκράτορας ως παρωνύμιο· μόνος αυτός από τα αδέλφια του. Ο Κων/νος λοιπόν ήταν «κατά μητέρα μεν Σλάβος» για να παραφράσουμε τον Τζέτζη. Λογικό δε να υποθέσουμε ότι ως παιδί λικνίστηκε με σλαβικά νανουρίσματα. Σ(κ)λαβέλληνα, θα τον έλεγε ο Ζαμπέλιος· άλλοι θα προτιμούσαν το διγενής. Ο Σάθας αναφέρει για τους Παλαιολόγους ότι «…παρῆλθον μετὰ τοῦ αἴσχους ὅτι ὑπεδούλωσαν τὸ ἔθνος εἰς τοὺς Τούρκους καὶ τὴν ἑλληνικὴ ἐκκλησίαν εἰς τὴν Ῥώμην»[37]. Σήμερα ελληνορθόδοξοι κύκλοι προβάλλουν όψιμα το παράδειγμα του Ἕ/ἕλλεν[ος;][38] Κωνσταντίνου, αντλώντας κυρίως από μεταγενέστερους θρύλους. (Μαρμαρωμένος βασιλιάς, Κόκκινη Μηλιά κ.λπ.). Όμως ο Κωνσταντίνος ήταν θρησκευτικά ενωτικός, όπως και οι περισσότεροι Παλαιολόγοι· άλλοι εκ πεποιθήσεως, άλλοι από ανάγκη. Οι εκ των υστέρων νεοέλληνες βυζαντινίζοντες υμνητές του, στην πραγματικότητα ανήκουν στην ανθενωτική/αντιδυτική παράταξη. Ίνδαλμά τους είναι –προφανώς– ο Σχολάριος. Οι Έλληνες Κομνηνοί; Στον 12ο αιώνα ο Μανουήλ Κομνηνός, περιλάμβανε στον τίτλο του τα εξής: «πορφυρογέννητος, εὐσεβέστατος, ἀεισέβαστος, αὔγουστος, ἰσαυρικός, κελτικός, ἀρμενικός, δαλματικός, οὐγγρικός (…) θεοκυβέρνητος κληρονόμος τοῦ στέμματος τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου καὶ ψυχὴ νεμόμενος τὰ τούτου δίκαια». Σε όλα αυτά δεν υπάρχει κάτι το ελληνικό[39]. Στην ελληνική αυτοκρατορία της Νικαίας ο Θεόδωρος Λάσκαρης ονομάζεται «αὐτοκράτωρ τῶν Ῥωμαίων». Όμως ο «Μιστράς των Παλαιολόγων»; Καλό θα είναι να γνωρίζουμε ότι την Πελοπόννησο την υπερασπίζονταν Αλβανοί, όταν ο Μιστράς έπαιζε παιγνίδια με τους Τούρκους[40]. Ο λόγος που έβγαλε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος-Δραγάσης στις 28 Μαΐου 1453 θεωρείται από τον Γίββωνα ως «ο επικήδειος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Το Βυζάντιο γεννήθηκε και πέθανε ρωμαϊκό· ρωμαϊκό και χριστιανικό. Ήταν, όπως το λέει ακριβολογώντας ο Συνεχιστής του ιστορικού Θεοφάνη, «ἡ ἐν τῷ Βυζαντίῳ Ῥωμαϊκὴ ἀρχή». Έλληνες αισθάνονταν φαντασιακά μόνο μια δράκα λογίων των έσχατων χρόνων. Το μεμονωμένο αυτό φαινόμενο μερίδας της ελίτ των γραμμάτων δεν μπορεί να απλωθεί σε ολόκληρη την συντριπτικά αναλφάβητη κοινωνία της εποχής. Ούτε να ανατρέξει σε ολόκληρη την βυζαντινή ιστορία και δη στον 7ο αιώνα, δηλαδή σε εποχές ζοφερές για τους Έλληνες. Επειδή μια σειρά θρύλων συνδέονται με την Αγία Σοφία, χρήσιμο είναι να συγκρατήσουμε ότι η ανθενωτική μερίδα –η μεγαλύτερη ως εκ της μορφωτικής στάθμης της– θεωρούσε τη Μεγάλη Εκκλησία μιαρή. Διότι εκεί είχε τελεσθεί η ενωτική λειτουργία με τους «Λατίνους» τον Δεκέμβριο 1452, είχε μνημονευθεί ο πάπας κ.λπ. Για το λόγο αυτόν οι φανατικοί έκτοτε την απέφευγαν. 21. Σε μια ελληνική ή εξελληνισμένη αυτοκρατορία, θα περίμενε κανείς οι Έλληνες και η Ελλάδα να κατέχουν προνομιούχο θέση. Ποια ήταν λοιπόν η θέση της Ελλάδας στο Βυζάντιο; Από τον 7ο αιώνα η Ελλάδα κερματίζεται και μοιράζεται σε διάφορα θέματα. Βασικά ανήκε στο θέμα του Ιλλυρικού. Ο καθηγητής πατρολογίας Π. Χρήστου, με αφορμή τις μαζικές εισβολές και εγκαταστάσεις Σλάβων στην Ελλάδα, υποστηρίζει ότι η έλλειψη σχετικών αναφορών στις πηγές οφείλεται στο ότι οι Βυζαντινοί χρονικογράφοι θεωρούσαν όλα τα ιστορικά επεισόδια που συνέβαιναν «στο εσωτερικό του Ανατολικού Ιλλυρικού, επομένως και της Ελλάδος, εφ’ όσον δεν είχαν καμμία άμεση επίπτωση στις τύχες της Κωνσταντινουπόλεως, ως περιθωριακά και ασήμαντα, ακόμη και ως ξένα εφ’ όσον εκκλησιαστικώς οι επαρχίες, δεν υπάγονταν [τότε] στην Κωνσταντινούπολη αλλά στη Ρώμη»[41]. Ξένα λοιπόν, περιθωριακά, και ασήμαντα για την Πρωτεύουσα συγκλονιστικά γεγονότα που αναστάτωσαν την Ελλάδα και την απέκοψαν από την ΚΠολη για περισσότερο από δύο αιώνες[42]. «Οὐδὲ ποῖα ἦτο ἡ κατάστασίς των [τῶν Ἑλλήνων] ὑποκάτω τῶν Βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων ἐξεύρομεν ἐντελῶς», γράφει ο Κων. Κούμας[43]. Στο Διάλογο του Κοραή (1831) ο ένας των συνομιλητών αναθυμάται «ὅτε ἀνεστέναζεν ὁ Ἑλληνικὸς λαὸς ὑπὸ τὸν ζυγὸν τῶν Γραικορωμαίων αὐτοκρατόρων». Ο Σπ. Ζαμπέλιος στην εκτενέστατη μελέτη που προτάσσει των Ασμάτων Δημοτικών (1852) εξαίρει την αγάπη για την ελευθερία και το ανυπότακτο φρόνημα των Ελλήνων, προσθέτει δε ότι η μεσαιωνική Ελλάδα, «τουτέστιν ἡ Πελοπόννησος», «δὲν ὑπεδουλώθη πώποτε κατὰ κράτος εἰς τὴν Βυζαντινὴν μοναρχίαν». Θεωρεί μάλιστα τους ελλαδικούς Σλάβους σύμμαχους των Ελλήνων κατά της βυζαντινής εξουσίας, και αποκαλεί Σκλαβέλληνες[44] τα δύο σύμμαχα μέρη. Έτσι ο Ζαμπέλιος, εκτός του περίπυστου «Ελληνοχριστιανισμού», εμφανίζεται και επινοητής του Σλαβοελληνισμού. Όπου Έλληνες και Σλάβοι πολεμούν τον κοινό εχθρό: τη «Βυζαντινή αυτοκρατορία του ελληνικού έθνους». Η άλωση της ΚΠολης από τους σταυροφόρους το 1204 αναρρίπισε ζωηρά τα μίση μεταξύ Ορθοδόξων και Δυτικών. Όμως καλό είναι να ξέρουμε ότι τα χαμηλά στρώματα της ΚΠολης και των γύρω περιοχών (οἱ ἀγροῖκοι καὶ οἱ ἀγελαῖοι) είτε έμειναν αδιάφορα μπροστά στην καταστροφή, είτε συνέπραξαν με τους σταυροφόρους στις λεηλασίες κατά της Πόλης. «Εὐλογητὸς κύριος ὅτι πεπλουτήκαμεν» έλεγαν[45]. Οπωσδήποτε η οριστική άλωση του 1453 υπήρξε ένα γεγονός με παγκόσμιες συνέπειες. Όμως ο ελληνορθόδοξος πελταστής Χρ. Γιανναράς διαφωνεί. Θλιβερότερο ορόσημο ακόμη και από την Άλωση θεωρεί για τους Έλληνες τη μετάφραση από την Δημήτριο Κυδώνη της Summa Theologiae του Δυτικού Θωμά του Ακινάτη (1354)[46]… 22. Παρά τα όσα νομίζουν σήμερα οι πολλοί, μέχρι το 1860, οπότε παρεμβαίνει δραστικά ο Κων. Παπαρρηγόπουλος ως εθνικής εμβέλειας ιστορικός, σπανιότατες εξαιρέσεις θα βρούμε στο νεοελληνικό βασίλειο που να τολμούν να υπερασπιστούν το Βυζάντιο. Το κύριο ενδιαφέρον τότε ήταν πόσες σταγόνες αρχαίου ελληνικού αίματος είχαν απομείνει στις φλέβες των Νεοελλήνων. Ακόμη και οι καθηγητές της Θεολογικής σχολής περιφρονούσαν το Βυζάντιο[47]. Η τάση που απέβλεπε στη δημιουργία ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους, δικαιολογημένα τηρούσε επιφυλακτική στάση απέναντι στη βυζαντινή θεοκρατία, υπόδουλη και θύμα της οποίας υπήρξε η Ελλάδα. Εξάλλου τότε κυριαρχούσαν στους μορφωμένους οι σχετικές απόψεις του Βολταίρου, του Γίββωνα και του Μοντεσκιέ. Σε μεγάλη μερίδα μορφωμένων βάραινε επίσης η γνώμη του Κοραή που ομοίως απέρριπτε το Βυζάντιο. Ο Κωνσταντινοπολίτης Παπαρρηγόπουλος, πριν θεωρήσει ολόκληρη την ιστορία του Βυζαντίου σαν ιστορία του μεσαιωνικού Ελληνισμού, υποστήριζε ότι «η μέση Ελληνική Ιστορία πρέπει να διδάσκεται εκτενώς παρ’ ημίν και όχι η Βυζαντινή». Μιλούσε για την ιστορία του ελλαδικού χώρου υπό την Βυζαντινή αυτοκρατορία[48]. Που θα πει: εδώ η ιστορία του Ελληνικού έθνους γινόταν κάτι σαν ιστορία της Ελλάδας. Με αυτές τις διευκρινίσεις, τώρα μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο βασιλιάς Όθων ονομαζόταν βασιλεύς της Ελλάδος, ενώ ο Γεώργιος Α΄ βασιλεύς των Ελλήνων. [1] Τ. Χαΐνογλου, «Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός», Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 139-140 (Ιουλ. - Αυγ. 1966), σ. 11. [2] Πβ. P. Lemerle, Ο πρώτος Βυζαντινός ουμανισμός, μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981, σ. 152, 281. [3] Lemerle, ό.π., passim. [4] Σπ. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τ. Β΄, Αθήνα 1912-1924, σ. 247, 264. [5] Β.Α. Σκουβαράς, Τα Νεοελληνικά Γράμματα, Β.Γ. Βασιλείου, Αθήνα 1976, σ. 25. [6] Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 41993, σ. 12-21. [7] Κλεις, σ. 22. [8] Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσία, Μπεργαδής, Αθήνα 1979, σ. 14. [9] Ιδού με πόση χριστιανική θέρμη μιλάει ο Γρηγόριος ο Νύσσης τους Εβραίους: «οἱ κυριοκτόνοι, οἱ προφητοκτόνοι, οἱ θεομάχοι, οἱ μισόθεοι, οἱ τοῦ νόμου ὑβρισταί, οἱ τῆς χάριτος πολέμιοι, οἱ ἀλλότριοι τῆς πίστεως τῶν πατέρων, οἱ συνήγοροι τοῦ διαβόλου, τὰ γεννήματα τῶν ἐχιδνῶν, οἱ ψιθυρισταί, οἱ κατάλαλοι, οἱ ἐσκοτισμένοι τῇ διανοίᾳ, ἡ ζύμη τῶν Φαρισαίων, τὸ συνέδριον τῶν δαιμόνων, οἱ ἀλάστορες, οἱ πάμφαυλοι, οἱ λιθασταί, οἱ μισόκαλοι». (In luciferam sanctam domini resurrectionem, 9.317). [10] Περί όλων αυτών βλ. πρόχειρα Δ.Σ. Μπαλάνος, Εισαγωγή στο Βασίλειος ὁ Μέγας καὶ τὰ ἑλληνικὰ Γράμματα (Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων), Πάπυρος, Αθήνα 1938, σ. 3-8. [11] Ν.Β. Τωμαδάκης, Εισαγωγή στην Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας του Κρουμπάχερ, έκδ. Παπύρου, σ. 24. Σε άλλη θέση αναφέρει ο Τωμαδάκης ότι «ὁ Διόνυσος κατηργήθη καὶ τῶν παθῶν ἡ κάθαρσις ἐπέρχεται διὰ τῶν μυστηρίων τῆς ἐξομολογήσεως καὶ τῆς θείας εὐχαριστίας, ὥστε τὸ θέατρον νὰ εἶναι περιττὸν». (Κλεις, σ. 10). [12] Βλ. πρόχειρα C. Mango, “Discontinuity with the Classical Past in Byzantium” σε M. Mullett and R. Scott (eds), Byzantium and the Classical Tradition, Univ. of Birmingham 1981, σ. 49. [13] Πβ. Β.Γ. Μπιλάλη, Μεγάλου Βασιλείου. Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, Γρηγόρης, Αθήνα 21989, σ. λδ΄- λε΄. [14] Όλα αυτά και άλλα στο Π.Β. Πάσχος, «Ο έτερος βίος» σε Κ. Τσιρόπουλου (επιμ.), Τα δοκίμια των Ελλήνων, Ευθύνη, Αθήνα 2002, σ. 503-508. Στο επίμαχο κείμενό του ο Βασίλειος όντως κάνει λόγο για «δηλητήρια μετὰ τοῦ μέλιτος». [15] Εδώ ο Μελωδός φωράται αγνοών την ομιλία του Παύλου στους Αθηναίους. [16] Sherrard, Δοκίμια για τον Νέο Ελληνισμό, σ. 20. [17] Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τ. 1, Γιαλελής, Αθήνα 31976, σ. 36. [18] Τωμαδάκης, Κλεις, σ. 17. [19] Τωμαδάκης, ό.π. [20] St. Runciman, The Last Byzantine Renaissance, CUP 1970, σ. 19. —, «Byzantium and Greece» στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 1974, σ. 422. Ο Ράνσιμαν θεωρεί ότι αυτή η τάση ξεκίνησε στη Θεσσαλονίκη και όχι στην ΚΠολη, όπου συνεχίζονταν οι ρωμαϊκές παραδόσεις. [21] Οι πρόγονοι είναι κάτι που μαθαίνεται. Στις γαλλικές αποικίες της Μαύρης Αφρικής τα παιδιά μάθαιναν γαλλικά με τη φράση «οι πρόγονοί μας οι Γαλάτες…». [22] Τωμαδάκης, Κλεις, σ. 18-19. [23] Κορδάτος, Τα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Μπουκουμάνης, Αθήνα 41975, σ. 92. [24] Β. Lançon, L’ antiquité tardive, PUF, Παρίσι 1991, σ. 60. [25] Βλ. Κ.Δ. Μουρατίδης, Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας, τόμ. Α.Ι, Αθήνα 1965, σ. 112. [26] S. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ. Δ. Δετζώρτζη, Γαλαξίας, Αθήνα 1971, σ. 246. [27] βλ. Σπ. Τρωιάνος, «Θεσπίζομεν τοίνυν, τάξιν νόμων ἐπέχειν τοὺς ἁγίους ἐκκλησιαστικοὺς κανόνας…», Βυζαντινά 13 (1985) [= Δώρημα στον Ι. Καραγιαννόπουλο], σ. 1191-1200. Επίσης Sp. Troianos, «Nomos und Kanon in Byzanz», Kanon 10 (1991), σ. 37-51. [28] W. Durant The Story of Civilizatiom, τ. 4, Simon and Schuster, Ν. Υόρκη 1950, σ. 46. [29] Γ. Κορδάτος, ό.π., Κεφ. Γ΄. [30] Πβ. Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, μτφρ. Τ. Δρακοπούλου, Ψυχογιός, Αθήνα 2000, σ. 30. [31] J. Ph. Fallmerayer, Ιστορία της χερσονήσου του Μοριά κατά τον Μεσαίωνα, Μέρος Α΄, μτφρ. Π. Σοφτζόγλου, Μεγάλη Πορεία, Αθήνα 2002, σ. 199. [32] Περικλής Γιαννόπουλος, «Προς την Ελληνικήν Αναγέννησιν», εφημ. Ακρόπολις, 11 και 13 Μαρτίου 1903. [33] Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Α΄, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1963, σ. 338. [34] K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, Μόναχο 1891, σ. 3. [35] Πολύ συχνά γίνεται επίκληση της φράσης του Γεμιστού σε επιστολή στον δεσπότη του Μιστρά Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο, πατέρα του Κων/νου: «Ἐσμὲν γὰρ οὖν ὧν ἡγεῖσθέ τε καὶ βασιλεύετε Ἕλληνες τὸ γένος, ὡς ἥ τε φωνὴ καὶ ἡ πάτριος παιδεία μαρτυρεῖ». Ο Γεμιστός μιλάει για τους Πελοποννήσιους. Δεν λέει ότι ο Μανουήλ είναι Έλληνας. [36] Σ’ ένα τραγούδι μετά την Άλωση διαβάζουμε: «Ὦ, Κωνσταντῖνε βασιλεῦ, Δραγάζη τὸ πινόμι / εἰπέ μου ποῦ εὑρίσκεσαι; Ἐχάθης ἢ ἐκρύβης;». [37] Κ. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. Ζ,΄ Βενετία 1894, Εισαγωγή, σ. κη΄. [38] Σύμφωνα με την έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών, στο γνωστό ποντιακό δημοτικό «Τὴν Πόλιν ὅνταν ὥριζεν ὁ ἕλλεν Κωνσταντῖνον / εἶχε πορτάρους δίκλωπους, ἀφέντους φοβετσάρους», το ἕλλεν πρέπει να ερμηνευθεί ως ανδρείος, ισχυρός. [39] Πβ. Π. Γουναρίδης, Γένος Ρωμαίων. Βυζαντινές και νεοελληνικές ερμηνείες, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα, 1996, σ. 13. [40] A. Ducellier, Οι Αλβανοί στην Ελλάδα, μτφρ. Κατερίνα Νικολάου, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1994, σ. 41-42. [41] Π. Χρήστου, Διηγήσεις περί των θαυμάτων του αγίου Δημητρίου, Κέντρον Αγιολογικών Μελετών Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης 1993, σ. 122-123. [42] Για όλες τις αναφορές στις πηγές βλ. πρόχειρα Max Vasmer, Die Slaven in Griechenland, “Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften”, Nr. 12, Βερολίνο 1941, Κεφ. 2. [43] Κ. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τ. 12, Βιέννη 1832, σ. 532. [44] Αυτό το Σκλαβ- προέρχεται από τους Σλάβους, Σκλάβους, Σκλαβηνούς κ.τ.τ. ονόματα με τα οποία αναφέρονται οι Σλάβοι στις βυζαντινές πηγές. [45] Χωνιάτης, Ιστορία, έκδ. Βόνης 1835, σ. 785. [46] Χρ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα, Δόμος, Αθήνα 1999, σ. 9. [47] Φ. Δημητρακόπουλος, Βυζάντιο και νεοελληνική διανόηση στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνος, Καστανιώτης, Αθήνα 1996, σ. 30. [48] Φ. Δημητρακόπουλος, ό.π., σ. 26, 185-6.

Ο λεγόμενος εξελληνισμός του Βυζαντίου 2

Σύνδεση