Ο φιλελευθερισμός των πολιτών

Κώστας Α. Λάβδας, Φιλελευθερισμός των πολιτών. Εξελικτική αναζήτηση με ρεπουμπλικανική πυξίδα, Παπαζήση, Αθήνα 2015, σελ. 440 Καθηγητής στην έδρα Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του πανεπιστημίου Tufts της Μασαχουσέτης στις ΗΠΑ, ο Κώστας Λάβδας απoφάσισε να συγγράψει ένα δύσκολο βιβλίο. Οφείλω δε ευθύς εξ αρχής να υπογραμμίσω ότι έκανε μία εξαιρετική προσπάθεια. Αν και ακραιφνής φιλελεύθερος ο ίδιος, στο βιβλίο του –σωστά, κατά την γνώμη μου– προσπαθεί να μετριάσει αυτή του την ιδιότητα, προφανώς για να προσδώσει μεγαλύτερη εγκυρότητα στο έργο του. Είναι έτσι προφανής ο στόχος του συγγραφέα να κατηγοριοποιήσει τις διάφορες τάσεις του φιλελευθερισμού, αλλά με κριτήρια που υπαγορεύονται από τις σύγχρονες εξελίξεις και από τις ανακατατάξεις που αυτές δημιουργούν. Με πιο απλά λόγια, ο Κώστας Λάβδας, με αφετηρία την πραγματικότητα, προσπαθεί να ξανασκεφτεί τον φιλελευθερισμό. Η προσπάθειά του αυτή στις χαλεπές ιδεολογικά μέρες μας αποτελεί πολύτιμη συμβολή στην προσφορά γνώσης και στο ακόνισμα της σκέψης. Ο συγγραφέας ιχνογραφεί από κάθε άποψη την περιπετειώδη πορεία του φιλελευθερισμού, την προσαρμόζει στα δεδομένα της εποχής μας και ανιχνεύει την πολιτική, κοινωνική και ηθική ωφελιμότητα μιας αντίληψης για την ζωή και τον άνθρωπο που έχει πολύ παλαιότερες ρίζες από αυτές που κάποιοι φαντάζονται. Παράλληλα, στο δοκίμιό του ο Κώστας Λάβδας υπερασπίζεται μία άποψη περί φιλελευθερισμού που είναι, ταυτόχρονα, συνειδητά εστιασμένη και ανερυθρίαστα επεκτατική. Εστιασμένη γιατί, διαφοροποιούμενος από αναγνώσεις που βλέπουν στον φιλελευθερισμό μία «υπερθεωρία» της Δύσης, επιμένει στην ιστορικότητα και τις συγκεκριμένες αναφορές του φιλελεύθερου πολιτικο-θεωρητικού και φιλοσοφικού εγχειρήματος. Ταυτόχρονα, όμως, σε αντίθεση με προσεγγίσεις που επιβάλλουν στον φιλελευθερισμό ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό πρόσημο, προτείνει ότι, μέσα από μία σύνθετη εξελικτική πορεία, ο πυρήνας της φιλελεύθερης προβληματικής επιβιώνει γιατί ανταποκρίνεται σε μία θεμελιώδη ενόραση και ένα θεμελιώδες συναίσθημα που σφράγισαν και –ευτυχώς– εξακολουθούν να σφραγίζουν τον δυτικό πολιτικό πολιτισμό. Υπ’ αυτή την έννοια, ο συγγραφέας, εξετάζοντας τις διάφορες παραλλαγές του φιλελευθερισμού, υιοθετεί έως ένα σημείο την προσέγγιση του Ράσελ Χάρντιν (Russell Hardin) –ο οποίος το 1999 υποστήριζε με τρόπο συστηματικό ότι, ανεξάρτητα από κάθε άλλη διαφοροποίηση, ταξινόμηση, κατηγοριοποίηση, αναδιαμόρφωση ή/και απόχρωση μέσα από τις οποίες βλέπουμε τον φιλελευθερισμό, δεν μπορούμε τελικά να αποφύγουμε την βασική διάκριση μεταξύ του πολιτικού φιλελευθερισμού και του οικονομικού φιλελευθερισμού. Έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με δύο διακριτούς φιλελευθερισμούς. Από τους συνδυασμούς μεταξύ τους αλλά και από τις οσμώσεις τους με άλλα ρεύματα, όπως ο ρεπουμπλικανισμός και ο κοινοτισμός, προκύπτουν και άλλες ιστορικά προσδιορισμένες ποικιλίες, συχνά με σύνθετο ή/και αμφιλεγόμενο περιεχόμενο. Στο πλαίσιο αυτό, ο Χάρντιν διακρίνει και σχολιάζει τον «κοινωνικό φιλελευθερισμό», τον «θεσμικό φιλελευθερισμό», τον «φιλελευθερισμό της ευημερίας», τον «φιλελευθερισμό των ομάδων» και, τέλος, το «κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα». Αναλύοντας κάποιες από τις παραλλαγές αυτές στα διάφορα κεφάλαια του δοκιμίου του, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι δεν υφίσταται γενικώς ένας φιλελευθερισμός. Κατά την άποψή του, υπάρχει ο φιλελευθερισμός των αγορών, όπως και ο αντίστοιχος των πολιτών. Παράλληλα, εξηγεί ότι υπάρχει και ένας φιλελευθερισμός των εραστών της ελευθερίας, πέραν της ιστορίας. Η δε συνάντηση αυτών των δύο εκδοχών απασχολεί μεγάλο μέρος του βιβλίου, στο οποίο ο συγγραφέας περιγράφει την συνεργασία του φιλελευθερισμού των αγορών με την ρεπουμπλικανική παράδοση της Δύσης. «Ο προβληματισμός μου για τις σχέσεις μεταξύ φιλελευθερισμού, ρεπουμπλικανισμού και πολιτικής πράξης ξεκίνησε πριν είκοσι περίπου χρόνια. Ξεκίνησε όταν, παράλληλα με την εμπειρική πολιτική ανάλυση, που υπήρξε εξ αρχής το βασικό πεδίο μου, επιχείρησα να διερευνήσω ορισμένες από τις έννοιες που χρησιμοποιούμε συχνά οι πολιτικοί επιστήμονες και οι διεθνολόγοι, χωρίς να έχουμε πάντοτε εμβαθύνει σε αυτές. Στην συνέχεια, μαζί με άλλους συναδέλφους, επιχειρήσαμε να εφαρμόσουμε ορισμένες από τις έννοιες αυτές στην μελέτη της ευρωπαϊκής ενοποίησης και, γενικότερα, των περιφερειακών ενοποιήσεων στις διεθνείς σχέσεις», αναφέρει ο συγγραφέας, για να προσθέσει ότι «ο εξελικτικός πυρήνας του φιλελευθερισμού, μέσα από ποικίλες επιμέρους ενσαρκώσεις του αλλά και πέρα από αυτές, συγκροτείται γύρω από τρεις εντελώς βασικές έννοιες και μία θεσμική ανακάλυψη. Συγκροτείται γύρω από την ελευθερία, τις επιλογές και τους κανόνες και μία εξίσου βασική θεσμική ανακάλυψη, την αντιπροσώπευση» (σ. 35-36). Αυτό το τρίδυμο, κατά τον Κ. Λάβδα, είναι σε θέση να συνδυαστεί και να αλληλοτροφοδοτηθεί με κάποιες –όχι όλες– τις πτυχές του φιλελευθερισμού (libertarialism) και με τις περισσότερες –αλλά και πάλι όχι όλες– τις πτυχές του ρεπουμπλικανισμού (republicanism). Η κρίσιμη δοκιμασία ανάγεται τελικά στις σχέσεις με την οργανωμένη, εύτακτη, δικαιοκρατούμενη πολιτεία. Στην κρίσιμη σχέση μεταξύ φιλελευθερισμού και πολιτείας δοκιμάζονται ιδέες και προσεγγίσεις που φαίνονται, ίσως, ελκυστικές στα χαρτιά, αλλά αποδεικνύονται είτε ανεφάρμοστες είτε κοινωνικά επιζήμιες, ακόμη και καταστροφικές, στην πράξη. Για τον συγγραφέα, μόνον ένας νέος πραγματισμός, που κρατάει αποστάσεις τόσο από την άκριτη αποδοχή της λειτουργίας των αγορών όσο και από τον διεφθαρμένο και καταχρεωμένο κρατισμό, μπορεί να οδηγήσει σε λύσεις ήπιας αλλά συστηματικής προσαρμογής και διαμόρφωσης του υπόβαθρου για μελλοντική στρατηγική στο πλαίσιο του πολιτικού συστήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ενός πολιτικού συστήματος που διαμορφώνεται, όχι χωρίς ωδίνες, μπροστά στα μάτια μας. Ειδικότερα δε στην Ελλάδα του εξευρωπαϊσμού μετ’ εμποδίων, λόγω του «εξαρθρωμένου κορπορατισμού», η αναζήτηση λύσεων και διεξόδων ήταν αναμενόμενο να αποτελέσει ένα ιδιαιτέρως δύσκολο στοίχημα. Θα προσθέταμε στο σημείο αυτό ότι δύσκολο στην Ελλάδα θα είναι και το στοίχημα του φιλελευθερισμού, γεγονός που αναγνωρίζει βεβαίως και ο συγγραφέας. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα ο φιλελευθερισμός, μέσα από συνειδητές συγχύσεις που προκαλούν οι εχθροί του, δέχεται ισχυρές επιθέσεις τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Επιχειρείται έτσι η καλλιέργεια πνεύματος ανορθολογισμού –με τον τελευταίο να είναι το καλύτερο εργαλείο για την ανάδειξη φαιοκόκκινων αντιλήψεων και ιδεών βίας. Όπως γράφει ο Κ. Λάβδας: «Η βία εκφράζει έναν θεμελιώδη ανορθολογισμό, είναι εγγενώς ανορθολογική. Η ανορθολογικότητα της βίας είναι προφανής, όπως και αν εξετάσουμε το ζήτημα. Ξεκινώντας από την απλή διαπίστωση ότι όσοι προσφεύγουν στη βία σπανίως έχουν υπολογίσει κατά πόσον οι δυνατότητές τους είναι τέτοιες που να τους επιτρέπουν να αγνοούν τις συνέπειες ή/και την όποια ανταπόδοση. Αναλογιζόμενοι, στην συνέχεια, τις επιπτώσεις από την υιοθέτηση σε μεγαλύτερη κλίμακα τέτοιων στάσεων απέναντι στην συλλογική συμβίωση. Και προχωρώντας στο περισσότερο σύνθετο ζήτημα των συνεπειών που έχει η προσφυγή στην βία για την ηθική υπόσταση αλλά και την αυτοκατανόηση του βίαιου υποκειμένου. Αλλά η βία, όπως ο ανορθολογισμός γενικότερα, επιχειρεί να διαρρήξει (με τρόπο στρεβλό και ηθικά απεχθή) το πλέγμα των συμβάσεων και των θεσμών, το οποίο προσλαμβάνει ως ασφυκτικά κυρίαρχο. Στην γνωστή ρήση του για τις σχέσεις ορθολογισμού και ανορθολογισμού, ο Μάρτιν Χάιντεγκερ (στο Sein und Zeit) έχει επισημάνει την παρουσία του ανορθολογισμού ως την αναπόφευκτη όσο και ατυχή συνέπεια της κυριαρχίας ενός ορισμένου ανορθολογισμού: “ο ανορθολογισμός –ως αντίθετο του ορθολογισμού– μπορεί να ομιλεί γι’ αυτό, απέναντι στο οποίο ο ορθολογισμός είναι τυφλός, αλλά μόνον στρεβλά”... Η αποφυγή της βίας του ανορθολογισμού εξαρτάται από την διαμόρφωση παιδείας και θεσμών που πείθουν με συνέπεια, χωρίς η αναγκαία προβλεψιμότητα να γίνεται αντιληπτή ως ανυπόφορα ομογενοποιητική. Το έλλειμμα που αναδεικνύεται με την προσφυγή στην βία είναι έλλειμμα πολιτισμικό, όσο και θεσμικό» (σ. 355-356). Συμπληρωματικά, ο συγγραφέας επισημαίνει ωστόσο ότι «η κυριαρχία ενός εκφραστικού ανορθολογισμού και η ταυτόχρονη αδιαφορία για τις συνέπειες προδίδουν ένα τεράστιο και συνδυασμένο έλλειμμα φιλελευθερισμού και πραγματισμού». Εξηγεί ότι η διέξοδος βρίσκεται στην κατεύθυνση «ενός ρεπουμπλικανικά ευαισθητοποιημένου πραγματισμού. Ενός πραγματισμού που προσεγγίζει γνώριμα προβλήματα με νέα ματιά, συνειδητοποιώντας παράλληλα τα όρια της δικής του εφαρμογής. Οι νέος αυτός πραγματισμός αντιλαμβάνεται ότι νόρμες και αξίες δεν ταυτίζονται. Και εργάζεται για την αναδιαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου που προβάλλει νόρμες που πείθουν χωρίς να προϋποθέτει την καθολική αποδοχή ενός ισχυρού αξιολογικού προσανατολισμού. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, για να παραφράσουμε την γνωστή ρήση, η απουσία του φιλελευθερισμού γεννάει τέρατα. Όπου ο φιλελευθερισμός δεν αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της πολιτικής κουλτούρας και της πολιτικής παιδείας, επωάζονται αυγά πολλών και (φαινομενικά) διαφορετικών φιδιών», γράφει. Φίδια από τα οποία το πιο δηλητηριώδες είναι αυτό του εθνοφασισμού και των συνοδοιπόρων του σε μεγάλο βαθμό που είναι οι απογοητευμένοι του σοσιαλισμού. Όμως, ο Κώστας Λάβδας τονίζει ότι το «ευρωπαϊκό μέλλον θα είναι φιλελεύθερο ή σκοτεινό» και δείχνει να κλίνει προς την αισιόδοξη πλευρά. Αυτήν που προκρίνει και ο φιλελευθερισμός – μία κατεξοχήν φιλική και εξελικτική αντίληψη για τον άνθρωπο και την ζωή του εν κοινωνία.

Ο φιλελευθερισμός των πολιτών

Σύνδεση