Ανθρώπινη αξιοπρέπεια στη χαραυγή της Νεωτερικότητας

Pico della Mirandola, Λόγος περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, μτφρ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, εισαγωγή - σημειώσεις: Yves Hersant, Άγρα, Αθήνα 2014, σελ. 152 Η αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί τον θεμέλιο λίθο των σύγχρονων Συνταγμάτων, αλλά και των διεθνών Διακηρύξεων και Συμβάσεων που αφορούν τα δικαιώματα του ανθρώπου. Έχει πρωτίστως αμυντική σημασία, καθώς εκφράζει την αξίωση που έχει ο κάθε άνθρωπος μεμονωμένα, βάσει της ανθρώπινης ιδιότητάς του και μόνο, να μη γίνεται θύμα γενικών θεσμικών ρυθμίσεων, ατομικών διοικητικών αποφάσεων, αλλά και γενικότερα δημόσιων ή και ιδιωτικών συμπεριφορών, που τον θίγουν στον πυρήνα της υπόστασής του όχι μόνο ως πολίτη αλλά και ως ηθικού υποκειμένου και ως μέλους της σύνολης ανθρώπινης κοινότητας. Πρόσφατα όμως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια έχει βρεθεί στο επίκεντρο και της πολιτικής ρητορείας, όπου συσχετίζεται όχι πλέον με μεμονωμένα άτομα αλλά και με ολόκληρους λαούς. Η χρήση αυτή, αν δεν εννοεί τους λαούς ως σύνολα ανθρώπινων υποκειμένων που «μετρούν» το καθένα στην ατομικότητά του και όλα εξίσου, είναι μάλλον μεταφορική, τουλάχιστον από τη σκοπιά της σημασίας που από τους Νεώτερους Χρόνους έως σήμερα αποδίδεται στον παραδοσιακό αυτό όρο. Η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ακόμη και αν χρησιμοποιείται κυριολεκτικά σε επίσημα κείμενα του εσωτερικού ή του διεθνούς δικαίου, ή μεταφορικά στην πολιτική ρητορεία, είναι μια έννοια ηθική και ως τέτοια κρύβει πίσω της μία τεράστια παράδοση. Πολύ συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι αρχικά η αξιοπρέπεια (ο όρος είναι βέβαια μεταγενέστερος) συνδέθηκε με την έννοια της αξίας και μέσω αυτής με την έννοια της δικαιοσύνης. Κατά την εντελώς αφηρημένη προσέγγιση του Αριστοτέλη, η διανεμητική δικαιοσύνη συνίσταται στο να απονέμεται στον καθένα, με αδιευκρίνιστο και αδιάφορο το αν πρόκειται για άτομο ή για συλλογικό υποκείμενο, αυτό που του αξίζει, το «κατ’ ἀξίαν», και χωρίς να χρειάζεται, για τον αφηρημένο ορισμό της δικαιοσύνης, ακόμη και η αξία αυτή να προσδιοριστεί ειδικότερα. Η σύνδεση αξίας και αξιοπρέπειας (dignitas)[1] φαίνεται ότι οφείλεται κυρίως στον Κικέρωνα, που, υπό Στωική κυρίως επίδραση, προέβη στον διπλό προσδιορισμό, πρώτον, ότι η dignitas, ως φιλοσοφικός όρος, αναφέρεται πρωτίστως σε συλλογικά υποκείμενα, σε «είδη», και, δεύτερον, ότι η «αξία» του καθενός από αυτά προκύπτει αν ιδωθεί από σκοπιά οντολογική, δηλαδή αν συναρτηθεί με τη θέση του εντός της τάξης και αρμονίας του σύμπαντος κόσμου, δηλαδή του όλου όντος. Τον Κικέρωνα ενδιέφερε κυρίως η dignitas του ανθρώπινου είδους, πράγμα που έθετε γι’ αυτόν επί τάπητος το ζήτημα της υπέρτερης θέσης του ανθρώπου απέναντι στα ζώα και των ιδιοτήτων στις οποίες αυτή στηρίζεται (κυρίως το ότι είναι ον έλλογο, animal rationale)[2]. Η μεταγενέστερη φιλοσοφική διδασκαλία, κυρίως του Νεοπλατωνισμού, προσέδωσε στον κόσμο συνολικά (ή τη φύση) το χαρακτήρα ενός αυστηρά ιεραρχημένου συστήματος ειδών: τα διάφορα είδη συνθέτουν μία ιεραρχική πυραμίδα, που ξεκινά από τα κατώτερα και φτάνει στα ανώτερα, κατάταξη που κρίνεται με βάση την οντολογική αξία, δηλαδή τις δυνατότητες ανάπτυξης που διαθέτει το καθένα από αυτά. Στην πυραμίδα αυτή ο άνθρωπος κατέχει μία πολύ υψηλή θέση, κατώτερη πάντως από εκείνη των θείων όντων. Η ανθρώπινη dignitas αποτέλεσε έτσι ένα είδος υψηλής αξιότητας, ή αξιώματος, υπέρτερου κατά περιεχόμενο αλλά προερχόμενου από την ίδια πηγή, με τις ιδιότητες που είναι κρίσιμες για την ιεραρχική κατάταξη και όλων των άλλων ειδών: η τελολογικά οργανωμένη «φύση» είναι αυτή που έχει εκ των προτέρων καθορίσει το «δύνασθαι» του κάθε είδους και έτσι απονέμει και στον άνθρωπο την dignitas που τον χαρακτηρίζει. Τη Νεοπλατωνική διδασκαλία παρέλαβαν στη συνέχεια οι χριστιανοί Πατέρες, που διαφοροποιήθηκαν απλώς κατά το ότι κατέστησαν τη φιλοσοφία θεραπαινίδα της θεολογίας, ορίζοντας την ανθρώπινη αξία ως την ιδιότητα του ανθρώπου ως πλάσματος κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού, συμπλήρωσαν το κοσμικό σύστημα με την προσθήκη μιας εκπληκτικής ποικιλίας άυλων (πνευματικών) οντοτήτων[3] και βεβαίως συνέδεσαν τον απονέμοντα τις ειδοποιούς ιδιότητες με το πρόσωπο του κορυφαίου της οντολογικής πυραμίδας, του δημιουργού του Σύμπαντος τρισυπόστατου Θεού. Το έργο του Πίκο ντελλα Μιράντολα με τον τίτλο Oratio de hominis dignitate, γραμμένο προς το τέλος του 15ου αιώνα, που καθίσταται προσιτό στο ελληνικό κοινό χάρις στην ωραία έκδοση της «Άγρας», με την εξαιρετική μετάφραση της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου και τα διαφωτιστικά, κυρίως ιστορικά-φιλολογικά, σχόλια του Yves Hersant, υπήρξε εκείνο που επέφερε την πρώτη μεγάλη ρωγμή σε όλη αυτή την παγιωμένη διδασκαλία. Το θέμα του είναι εκείνο που βρίσκεται στο επίκεντρο της εποχής του Ουμανισμού: ο άνθρωπος και η θέση του στον κόσμο. Την πραγματική ιστορική σημασία του έργου μπορούμε να αντιληφθούμε όχι απλώς τονίζοντας τα σημεία απόκλισής του από την παραδοσιακή διδασκαλία, αλλά επιπλέον επισημαίνοντας την κατεύθυνση στην οποία οι αποκλίσεις που εισήγαγε ώθησαν τη μεταγενέστερη συζήτηση έτσι ώστε να οδηγηθούμε σταδιακά στη διαμόρφωση ενός εντελώς διαφορετικού τρόπου σύλληψης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, χαρακτηριστικού της Νεωτερικότητας, που φτάνει ώς τις μέρες μας. Σάντρο Μποτιτσέλι, Η προσκύνηση των Μάγων (λεπτομέρεια), 1476, τέμπερα σε ξύλο, 111 x 134 cm, Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτσι. Από αριστερά: Λορέντζο των Μεδίκων, Άντζελο Πολιτζιάνο, Πίκο ντελα Μιράντολα. Η βασική καινοτομία του Πίκο δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως τόσο ανατρεπτική. Άλλωστε, ενώ το εισαγόμενο στη συζήτηση νέο στοιχείο προτάσσεται στην Oratio, καλύπτεται στη συνέχεια από ένα πλήθος παρατηρήσεων εκ πρώτης όψεως άσχετων με το θέμα (που θίγουν ακόμη και ζητήματα όπως αυτό της μαγείας), και πάντως αναφορών σε έναν τεράστιο αριθμό παλαιών και σύγχρονών του πηγών της πιο ποικίλης προέλευσης, δηλωτικών όχι απλώς της απίστευτης ευρυμάθειας του συγγραφέα, αλλά και της πρόθεσής του να πείσει ότι, όσο και αν καινοτομεί, πάντως θέλει να εμφανίζεται ως συνεχιστής και όχι ως ανατροπέας της παράδοσης. Και όμως, η καινοτομία του είναι για ένα εξασκημένο μάτι εμφανής (εξ ου και η αρχική καταδίκη του έργου από την Παπική Εκκλησία). Συνίσταται στη ριζικά διαφορετική, σε σχέση με την παράδοση, δικαιολόγηση της υψηλής θέσης του ανθρώπου μέσα στην κοσμική ιεραρχία. Η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου, ισχυρίζεται ο Πίκο, έγκειται στο ότι αυτός, σε αντίθεση με όλα τα άλλα είδη όντων, δεν έχει απολύτως προκαθορισμένη φύση, αλλά διαθέτει ικανότητα επιλογής: σε αυτόν απόκειται να αποφασίσει αν θα εξομοιωθεί είτε προς είδη κατώτερα, διάγοντας ένα βίο προδιαγεγραμμένον από τα ένστικτα και τις ορμές του, είτε προς είδη ανώτερα, καλλιεργώντας το πνεύμα του και αφιερώνοντας τον εαυτό του σε ένα «βίον θεωρητικόν» και, ακόμη περισσότερο, ακολουθώντας το παράδειγμα όσων επιδιώκουν την εξομοίωση με το θείο (ας ονομάσουμε τις δύο αυτές επιλογές αντίστοιχα τη χαμηλή και την υψηλή). Κύριο γνώρισμα του ανθρώπου είναι επομένως η ικανότητα, ελευθερία ή ευχέρεια επιλογής του τρόπου του βίου (ο Πίκο χρησιμοποιεί ως συνώνυμες περισσότερες της μιας λέξεις: optio libera, arbitrium, votum, animi sententia). Τι ακριβώς σημαίνει όμως αυτή η καινοτομία δεν είναι ερώτημα απλό. Δεν αναγνώριζε άραγε και η χριστιανική παράδοση την ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου, που αποτελεί και εννοιολογικά την προϋπόθεση της ευθύνης του ενόψει της ύστατης Κρίσης; Και εν πάση περιπτώσει δεν είναι, άραγε, όχι μόνο το πρώτο και χαμηλό σκέλος της επιλογής, η δυνατότητα μιας ζωής καθορισμένης αποκλειστικά από ένστικτα και ορμές, αλλά και το δεύτερο και υψηλό, η τροπή προς τον θεωρητικό βίο ή τον βίο ενός αγίου, προκαθορισμένη και αυτή από τη «φύση» του animal rationale και τη θέση του ανθρώπου στην κοσμική τελολογία; Όλα αυτά αληθεύουν ασφαλώς, και ο Πίκο δεν απομακρύνεται από την παραδοσιακή διδασκαλία περί φυσικής ιεραρχίας. Υπάρχει όμως στη δική του προσέγγιση το ίχνος μιας εντελώς διαφορετικής σύλληψης. Παραδοσιακά η ορθή, υψηλή επιλογή προδιαγράφεται από τη θρησκευτική διδασκαλία ως η σύμφωνη με τη θεία θέληση, ενώ η λανθασμένη, χαμηλή επιλογή συνιστά έκπτωση του ανθρώπου από τον θεόθεν προδιαγεγραμμένο προορισμό του, από την πραγματική του dignitas, έτσι ώστε η εναντίον του μομφή και καταδίκη να αφορά μια επιλογή ανυπακοής. Στον Πίκο η δυνατότητα επιλογής είναι η dignitas του ανθρώπου. Προτιμότερη είναι ασφαλώς η υψηλή επιλογή, η χαμηλή επιλογή είναι όμως εσφαλμένη για τον ίδιο τον επιλέγοντα και η ευθύνη του δεν στοιχειοθετείται πρωτίστως απέναντι στον Σύμπαντα Κόσμο και στους επί γης θρησκευτικούς του εκπροσώπους, αλλά απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Έτσι, παρ’ ότι ο Πίκο αναφέρεται σε ένα γνώρισμα του ανθρώπου ως μέλους του ανθρώπινου είδους, και κατά τούτο συμπλέει με την παράδοση, ο ειδικότερος τρόπος προσδιορισμού της dignitas φέρνει στο προσκήνιο τον κάθε άνθρωπο χωριστά ως αυτενεργό δημιουργό του βίου του. Αυτό αποτελεί την απαρχή της ηθικής εξατομίκευσης, από την οποία οι μεταγενέστεροι, με κορυφαίο τον Καντ, θα οδηγηθούν στην ιδέα της αυτονομίας ως κινητήριου άξονα της ηθικής (και ως μοναδικού θεμελίου της ανθρώπινης αξιοπρέπειας), διακηρύσσοντας κατηγορηματικά την ασυμβατότητά της προς κάθε μορφή ετεροκαθορισμού. Η αυτονομία αναγορεύεται από τον Καντ στο μοναδικό αξιοσέβαστο αξίωμα που μπορεί να κατέχεται από άνθρωπο: εκείνο τού να είναι (συν)νομοθέτης του ηθικού νόμου. Και αυτό κατέχεται από τον καθένα χωριστά και από όλους εξίσου. Ως εξατομικευμένη αξιότητα θα αποκτήσει όμως σιγά-σιγά και θεσμικές προεκτάσεις: θα αποτελέσει το θεμέλιο για την αναγνώριση της προσωπικής επιλογής του τρόπου του βίου ως συστατικού στοιχείου του δρώντος υποκειμένου, άρα και του πολίτη, που είναι άξιο σεβασμού για όλους εξίσου ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της επιλογής. Και αυτό θα αποτελέσει τον πυρήνα της έννοιας του δικαιώματος. Εξατομικευμένος σεβασμός της αυτονομίας είναι όμως αδιανόητος χωρίς την προσωπική ευθύνη – ευθύνη προς τον ίδιο μας τον εαυτό αλλά και ευθύνη απέναντι στους άλλους για εκείνες από τις συνέπειες των επιλογών μας που έχουν γι’ αυτούς βλαπτικές επιπτώσεις. Στον Πίκο απαντά, έστω και απλώς υπαινικτικά, και ο σύνδεσμος επιλογής και ευθύνης, όταν τονίζει ότι σε εμάς ανήκει να επιλέξουμε τα υψηλά και όχι τα βλαπτικά (σ. 56-57 της ελληνικής έκδοσης). Η μεταγενέστερη θεωρία έχει επεξεργαστεί λεπτομερώς τον σύνδεσμο αυτό, που είναι πολυεπίπεδος. Το πρώτο και βασικό είναι ότι η αξιοπρέπειά μας απαιτεί να φέρουμε ευθύνη για την αξιοπρέπεια και των άλλων: όχι απλώς οι επιλογές μας να μην τους βλάπτουν στην ικανότητά τους να διαθέτουν ελευθερία διαμόρφωσης του βίου τους ίση με τη δική μας, αλλά και να συμβάλλουμε όλοι από κοινού ώστε κανένας απολύτως να μη στερείται τα ελάχιστα έστω εκείνα μέσα που του εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να έχει πράγματι επιλογές. Οι συνθήκες ακραίας ένδειας δεν θίγουν την αξιοπρέπεια μόνο εκείνου που τις υφίσταται, αλλά και όλων των άλλων που τυχόν τις ανέχονται. Αυτός είναι ο αναντίρρητα σωστός πυρήνας των θεσμών του κράτους πρόνοιας, ακόμη και της πιο επιφανειακής σχετικής πολιτικής ρητορείας. Υπάρχει όμως και μία άλλη πλευρά του συνδέσμου επιλογής και ευθύνης που η ρητορεία αυτή συνήθως αγνοεί. Με την αξιοπρέπεια δεν συμβιβάζεται το να μην αναγνωρίζω την ευθύνη μου για τις επιλογές μου και να θεωρώ όλους τους άλλους υπεύθυνους και τον εαυτό μου μόνο ανεύθυνο[4]. Ιδίως δεν συμβιβάζεται να επιδιώκω να μετακυλίσω το κόστος των επιλογών μου στους άλλους, ενώ είχα κάλλιστα τη δυνατότητα να προβλέψω το πού θα με οδηγούσαν και να κάνω εξ αρχής διαφορετικές επιλογές που δεν θα με περιήγαν στην κατάσταση να ζητάω από εκείνους περισσότερα από όσα θα ήμουν διατεθειμένος να τους προσφέρω εγώ σε περίπτωση αντιστροφής ρόλων. [1] Η ελληνική λέξη αξιοπρέπεια είναι προφανώς μεταγενέστερη της λατινικής dignitas, η οποία, στις παλαιότερες χρήσεις της, σήμαινε μάλλον την αξιότητα, ιδίως την ικανότητα και το κύρος να κατέχει κάποιος ένα υψηλό αξίωμα. Κάτι αντίστοιχο σήμαινε αρχικά και η γερμανική λέξη Würde, που ετυμολογικά φαίνεται να συγγενεύει με τη λέξη που δηλώνει την αξία: Wert (παλαιότερη γραφή werth, αγγλικά worth). [2] Cicero, De officiis, I, 30 (§§ 105 επ.). [3] Χαρακτηριστικό είναι το έργο τού υπό νεοπλατωνική επιρροή Ψευδο-Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί της ουρανίου ιεραρχίας, όπου αναφέρονται και αναλύονται με ασύλληπτες λεπτομέρειες, μεταξύ άλλων, τα διάφορα είδη των αγγέλων. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι όμως ιδίως το κριτήριο του προσδιορισμού της αξίας του κάθε όντος, από το οποίο εξαρτάται και η ιεράρχηση των ειδών γενικά: είναι η ποικίλλουσα ικανότητά τους να προσεγγίσουν τον Θεό και ει δυνατόν να ταυτιστούν μαζί του (op. cit., υπό ΙΙΙ, 1). [4] Βλ. Ronald Dworkin, Justice for Hedgehogs (The Belknap Press of Harvard University Press), 2011, p. 210: «People who blame their parents or other people or society at large for their own mistakes … lack dignity, because dignity requires owning up to what one has done».

Ανθρώπινη αξιοπρέπεια στη χαραυγή της Νεωτερικότητας

Σύνδεση